ون بiر جارىم جىل بويى مۇلگiگەن تىنىشتىقتا ءومiر سۇرگەن اقش-تىڭ شىرقى بۇزىلدى. پاتريوت كۇنiنە وراي بوستون قالاسىندا ۇيىمداستىرىلعان مارافون كەزiندە بولعان ەكi جارىلىستان 3 ادام قازا تاۋىپ، كەمiندە 176 ادام جارالاندى. ارادا بiر ساعات وتكەندە دجون كەننەدي اتىنداعى كiتاپحانادا تاعى بiر جارىلىس جاسالدى. ابىروي بولعاندا جازىم بولعاندار جوق. لاڭكەستiكتi زەرتتەۋگە تايلى-تۇياعىمەن جۇمىلدىرىلعان اقش-تىڭ ارنايى قىزمەت ورگاندارى تەراكتiنi كiم ۇيىمداستىرعانىن ءالi كۇنگە دەيiن انىقتاي الماي وتىر.

2001 جىلعى 11 قىركۇيەكتەن بەرi اقش بۇلاي دۇرلiك­پەگەن. ساراپشىلار بوستونداعى لاڭكەستiكتi فبر-دىڭ ارقانى كەڭگە سالىپ، بوساڭسىپ كەتۋiنەن كورەدi. ايتپەگەندە قۋاتى ونشا كۇشتi ەمەس مۇنداي جارىلىستىڭ الدىن الۋ ارنايى قىزمەتكە تۇككە تۇرمايدى. بۇل جارىلعىشتىڭ اس ۇيدە ازiرلەنiپ، جەدەلپiسiرگiش قازانعا سالىنعانىن فبر-دىڭ ارنايى اگەنتi ريچارد دەلورە ايت­تى. ارنايى قىزمەت وكiلدەرi مۇنداي جارىلعىشتى جاساۋ ءۇشiن لاڭكەس ءارi كەتسە 100 دوللار شىعىنداعان دەيدi.

قازا تاپقانداردىڭ اراسىندا سەگiز جاستاعى ءبۇلدiر­شiن بار. ارتىنشا كوز جۇم­عان­داردىڭ بiرi قىتاي ازاماتشاسى ەكەنi انىقتالدى. جارالانعان 17 ادامنىڭ حالi مۇشكiل. اقش پرەزيدەنتi باراك وباما 20 ساۋiرگە دەيiن ازا تۇتۋ كۇنiن جاريالادى.

ون بiر جارىم جىل بويى مۇلگiگەن تىنىشتىقتا ءومiر سۇرگەن اقش-تىڭ شىرقى بۇزىلدى. پاتريوت كۇنiنە وراي بوستون قالاسىندا ۇيىمداستىرىلعان مارافون كەزiندە بولعان ەكi جارىلىستان 3 ادام قازا تاۋىپ، كەمiندە 176 ادام جارالاندى. ارادا بiر ساعات وتكەندە دجون كەننەدي اتىنداعى كiتاپحانادا تاعى بiر جارىلىس جاسالدى. ابىروي بولعاندا جازىم بولعاندار جوق. لاڭكەستiكتi زەرتتەۋگە تايلى-تۇياعىمەن جۇمىلدىرىلعان اقش-تىڭ ارنايى قىزمەت ورگاندارى تەراكتiنi كiم ۇيىمداستىرعانىن ءالi كۇنگە دەيiن انىقتاي الماي وتىر.

2001 جىلعى 11 قىركۇيەكتەن بەرi اقش بۇلاي دۇرلiك­پەگەن. ساراپشىلار بوستونداعى لاڭكەستiكتi فبر-دىڭ ارقانى كەڭگە سالىپ، بوساڭسىپ كەتۋiنەن كورەدi. ايتپەگەندە قۋاتى ونشا كۇشتi ەمەس مۇنداي جارىلىستىڭ الدىن الۋ ارنايى قىزمەتكە تۇككە تۇرمايدى. بۇل جارىلعىشتىڭ اس ۇيدە ازiرلەنiپ، جەدەلپiسiرگiش قازانعا سالىنعانىن فبر-دىڭ ارنايى اگەنتi ريچارد دەلورە ايت­تى. ارنايى قىزمەت وكiلدەرi مۇنداي جارىلعىشتى جاساۋ ءۇشiن لاڭكەس ءارi كەتسە 100 دوللار شىعىنداعان دەيدi.

قازا تاپقانداردىڭ اراسىندا سەگiز جاستاعى ءبۇلدiر­شiن بار. ارتىنشا كوز جۇم­عان­داردىڭ بiرi قىتاي ازاماتشاسى ەكەنi انىقتالدى. جارالانعان 17 ادامنىڭ حالi مۇشكiل. اقش پرەزيدەنتi باراك وباما 20 ساۋiرگە دەيiن ازا تۇتۋ كۇنiن جاريالادى.

اقش پرەزيدەنتi حالقىنا ارناعان سوزiندە بۇل وقيعانى لاڭكەستiك ارەكەت دەپ اتادى. "مۇنى كiم جانە نە ءۇشiن جاساعانى ءالi دە بەلگiسiز. سوندىقتان، قولىمىزعا ناقتى دەرەكتەر تۇسپەي، قورىتىندى جاساۋعا بولمايدى. بۇنى ۇيىمداستىرعان توپتار نەمەسە جەكە ادامدار مiندەتتi تۇردە جازاسىن تارتادى", - دەدi وباما.

جارىلىس ورنىنىڭ ءار ميلليمەترiن زەرتتەۋگە كiرiس­كەن فبر ازiرگە شەگە مەن مويىنتiرەك قالدىقتارىن تاپتى. بۇلار بومبانىڭ iشi­نەن شىقسا كەرەك. بۇدان بولەك قارا نەيلون سومكە قالدىقتارى تابىلعان. كەمiن­دە بiر بومبا وسى سومكەگە سالىنعان دەگەن بولجام بار.

ارنايى قىزمەت ورگاندارىنىڭ "جارىلعىش زات جەدەلپiسiرگiش قازانعا سالىنعان" دەگەن مالiمدەمەسiنiڭ استارىندا "لاڭكەستiككە دiني راديكالداردىڭ قاتىسى بولۋى مۇمكiن" دەگەن ەمەۋرiن بار ءتارiزدi. سەبەبi ءال-كايدانىڭ ء"وز شەشەڭنiڭ اس ۇيiندە بومبا جاساۋ" اتتى نۇسقاۋلىعىندا جەدەلپiسiرگiش قازان بومباسىن ءازiر­لەۋ ەڭ تيiمدi جانە ارزان ءادiس رەتiندە كورسەتiلگەن.

2010 جىلدىڭ مامىرىندا تايمس-سكۆەردi جارىپ جi­بەر­مەككە ارەكەتتەنگەن ءپا­كiس­تاندىق فايزال شەحزەد وسى ءادiستi قولدانعان. 2006 جىلى ءۇندiستاندا پويىزدى جارىپ جiبەرگەن لاڭكەستەر دە بومباسىن وسىنداي ىدىسقا سالعان. تاياۋ شىعىس، وڭتۇستiك ازيا مەن سول­تۇستiك افريكادا تەررورلىق شا­بۋىل­داردا راديكالدار ءدال وسى تاسiلگە جۇگiنگەن.

New York Post باسىلىمىنىڭ جازۋىنشا، لاڭكەس جارىلعىش زاتتى 6 ليترلiك جەدەلقايناتقىش قازانعا سالىپ، ونى قارا نەيلون ءسوم­كە­مەن قاپتاعان. ال Washing­ton Post گازەتi قۇنى نەبارi 100 دوللارلىق بومبا قاراپايىم زاتتاردان جاسالعانىن جازىپتى. "دۇكەننەن الىن­عان كادiمگi جەدەلپiسiرگiش قازانعا جارىلعىش زات پەن دەتوناتور سالعان. بومبا نەعۇرلىم كوپ ادامدى جارالاۋ ءۇشiن شەگە، مەتالل شاريكتەرمەن قوسىمشا جاراقتاندىرىلعان".

فبر-دىڭ ارنايى اگەنتi ريچارد دەسلوريەس لاڭكەستi جەتi قات جەردiڭ تۇبiنەن iزدەپ تابامىز دەپ انت-سۋ iشتi. "بiز بۇ­عان جاۋاپتىلاردى تاۋىپ، سوتقا تارتۋ ءۇشiن بارىمىزدى سالامىز", - دەيدi ول.

ال دجوردجتاۋن ۋنيۆەر­سي­تەتiنiڭ تەرروريزم ءجونiن­دەگi ساراپشىسى بريۋس حوففمان New York Times-قا بەرگەن سۇحباتىندا بۇل جەكە ادامنىڭ iسi بولۋى مۇمكiن دەگەن بولجامدى العا تارتىپتى. "مۇنى جەكە تۇلعا iسكە اسىرسا، بۇل ونى انىقتاۋدى قيىنداتىپ جiبەرەدi. ال لاڭكەستەر بولسا، بۇل - كادۋiلگi نارسە. سەبەبi بۇلار بiر-بiرiمەن سويلەسiپ، استىرتىن ءسوز بايلاسادى".

دەگەنمەن بيلiك بۇعان حالىقارالىق لاڭكەستiك توپتاردىڭ، ونىڭ iشiندە ءال-كايدانىڭ قاتىسىن دا قاراستىرىپ جاتىر. بومبا قاراپايىم ادiسپەن جاسال­عانىمەن، بۇل ناعىز لاڭكەستi تابۋدى جە­ڭiل­دەت­پەيتiن كورiنەدi. "جارىلعىش زات قاراپايىم زاتتاردان جاسالعاندىقتان، بۇل لاڭكەستi انىقتاۋدى ونان ارمەن قيىنداتىپ جiبەردi. بۇل حالىقارالىق لاڭكەس، وتاندىق ەكسترەميست نەمەسە ومiرگە كوڭiلi تولمايتىن جەرگiلiكتi تۇرعىن بولۋى مۇمكiن", - دەيدi اتى-ءجونiن جاسىرعان ساراپشى Washin­g­ton Post باسىلىمىنا بەرگەن سۇحباتىندا.

دەمەك، بۇل بومبا جاساۋ­مەن اينالىسىپ جۇرگەن اۋەسقوي نەمەسە iزiن جاسىرعىسى كەلگەن كاسiبي لاڭكەستiڭ تiر­لi­گi بولۋى ىقتيمال. اقش بيلiگi ازiرگە بۇل بولجامداردىڭ بiردە-بiرiن جوققا شىعارماي، مۇقيات تەكسەرۋدi تالاپ ەتتi.

الايدا لاڭكەستiك ۇيىمداردىڭ ەش­قايسىسى جاۋاپ­كەر­شi­لiكتi موينىنا العان جوق. الۋ بىلاي تۇرسىن، ءتا­لiپتەر بۇعان وزدەرiنiڭ قاتىسى جوق ەكەنiن ايتىپ، ات-تونىن الا قاشتى.

جارىلىس قۋاتى ونشا قاتتى بولماعانىنا قاراعاندا، لاڭكەس نەعۇرلىم كوپ ادامدى قۇربان ەتۋدi ەمەس، ۇرەي مەن قورقىنىش تۋعىزۋدى كوزدەگەندەي. ال بۇل كiمگە كەرەك؟ بۇعان دەيiن پiكiر بiلدiرگەن ساراپشىلار بiرنەشە بولجام ۇسىندى. بiرi - اقش-تى ءوزiنiڭ بiتiسپەس جاۋى ساناپ، ءوش الۋعا ۇمتىلعان حالىقارالىق لاڭكەستiك ۇيىمدار. ەكiنشiسi - نورۆەگياداعى برەيۆيك ءتا­رiزدi ءوز iشiنەن شىققان جاۋ. سوڭعىسى - مۇنى اقش-تىڭ ارنايى قىزمەتi ءوزi iسكە اسىردى.

الدىڭعى ەكi نۇسقانىڭ ءمان-ماعىناسى تۇسiنiكتi. ال اقش-قا ءوز ازاماتتارىن قىرۋدىڭ نەندەي قاجەتi بار دەگەن سۇراق تۋادى. بۇعان اقش-تىڭ مەملە­كەتتiك دەپارتامەنتiنiڭ ساياسي جوسپارلاۋ ءجونiن­دەگi باستىعى ريچارد حااس­ستىڭ مىنانداي سوزiمەن جاۋاپ بەرۋگە بولادى: ء"وز اۋماعىندا تەررور­يزمدi (بۇعان ەكسترەميزم، جەمقورلىق، مۇناي بلوكتارىنىڭ قاۋiپسiزدiگi, ت.ب. جاتقىزۋعا بولادى) باقىلاي الماي، ۋىسىنان شىعارىپ العان جەكەلەگەن مەم­لەكەت ءوز تاۋەلسiز­دiگiنiڭ باسىمدىقتارىنان، ونىڭ iشiندە وزگە مەملە­كەت­تەردiڭ ونى جايىنا قالدىرۋ قۇقىعىنان ايىرىلادى. وزگە ۇكiمەتتەر، ونىڭ iشiندە اقش تا وسى ەلگە ارالاسۋ قۇقىعىنا يە بولادى".

مiنە، ءدال وسىنى نەگiز­گە العان اقش پەن ۇلىبريتانيا 2003 جىلى يراك­قا باسىپ كiرiپ، ساددام حۋسسەيندi تاقتان تايدىرىپ، دارعا استى. ەگەر وسى لاڭكەستiك سىرتقى كۇشتەرگە جالا جاۋىپ، ساياسي ماقساتتارعا جەتۋ ءۇشiن جاسالسا، اقش-تىڭ بۇل جولعى قۇربانى كiم بولماق؟

(ماقالا اقش باسىلىمدارىنان الىنعان اقپارات نەگiزiندە دايىندالدى).

ەلنۇر باقىتقىزى

«جاس الاش» گازەتى