گەرولد بەلگەر، جازۋشى-اۋدارماشى: كەلەر ۇرپاق ءسوزىمنىڭ سالماعىنا نازار اۋدارار دەپ ۇمىتتەنەمىن
- ءسىز باق وكىلدەرىنە بەرگەن سۇحباتىڭىزدا «رۋحاني داعدارىس زيالىلارعا دا جەتتى» دەيسىز. داعدارىسقا بوي الدىرا قويماعاندارىن ساقتاپ قالۋدىڭ جولى قانداي؟
- مەن بۇل تاقىرىپقا كوپ جازىپ جانە كوپتەن بەرى قاراي ايتىپ ءجۇرمىن. سەبەبى زيالىلارعا كوڭىلىم تولمايدى. زيالى قاۋىم - بيلىك پەن الەۋمەت اراسىنداعى التىن كوپىر. قايشىلىقتارعا باستايتىن كەز كەلگەن ءىس-ارەكەتتىڭ الدىن الۋ، ەسكەرتۋ دە زيالىنىڭ مىندەتى ەدى. بىزدە قازىر ول جوق. مەن مۇنى نەگە ايتىپ وتىرمىن؟ Cەبەبى مەندە وتكەن عاسىردىڭ الپىسىنشى جىلدارىندا ءومىر سۇرگەن قازاقتىڭ زيالىلارى مەن بۇگىنگى زيالىلاردىڭ كەلبەتىن سالىستىرۋ مۇمكىندىگى بار.
ال ولاردىڭ اراسى - جەر مەن كوكتەي. مەن بۇل جەردە ءسابيت پەن عابيت، سىربايلاردىڭ كوزى ءتىرى كەزىن ايتىپ تۇرمىن. ۇلى مۇحاڭمەن ارالاسپاسام دا، كوزىن كورىپ، ءدارىسىن تىڭدادىم. مەن تانىعان، مەن بىلگەن زيالى قاۋىمدا جىبەكتەي ەسىلىپ تۇرعان بەكزاتتىق بولدى. پەندەلىكتەن، ۇساق-تۇيەك اڭگىمەدەن بيىك ەدى. كسرو ساياساتىنىڭ قاتاڭدىعىنا قاراماستان، ار-وجداندارى الدىنداعى ادالدىقتى ساقتاپ قالدى. ەركىندىكتەرىن، ازاماتتىقتارىن كۇن كورىستىڭ قامىتىنا بايلاپ قويمادى. كەڭ ۇعىمدا، كەڭ كولەمدە قاناتىن جايىپ تۇرىپ سويلەيتىن كەزدەرى كوپ
بولدى.
- كەدەرگىلەردى قالاي جەڭدى؟
- ءسىز باق وكىلدەرىنە بەرگەن سۇحباتىڭىزدا «رۋحاني داعدارىس زيالىلارعا دا جەتتى» دەيسىز. داعدارىسقا بوي الدىرا قويماعاندارىن ساقتاپ قالۋدىڭ جولى قانداي؟
- مەن بۇل تاقىرىپقا كوپ جازىپ جانە كوپتەن بەرى قاراي ايتىپ ءجۇرمىن. سەبەبى زيالىلارعا كوڭىلىم تولمايدى. زيالى قاۋىم - بيلىك پەن الەۋمەت اراسىنداعى التىن كوپىر. قايشىلىقتارعا باستايتىن كەز كەلگەن ءىس-ارەكەتتىڭ الدىن الۋ، ەسكەرتۋ دە زيالىنىڭ مىندەتى ەدى. بىزدە قازىر ول جوق. مەن مۇنى نەگە ايتىپ وتىرمىن؟ Cەبەبى مەندە وتكەن عاسىردىڭ الپىسىنشى جىلدارىندا ءومىر سۇرگەن قازاقتىڭ زيالىلارى مەن بۇگىنگى زيالىلاردىڭ كەلبەتىن سالىستىرۋ مۇمكىندىگى بار.
ال ولاردىڭ اراسى - جەر مەن كوكتەي. مەن بۇل جەردە ءسابيت پەن عابيت، سىربايلاردىڭ كوزى ءتىرى كەزىن ايتىپ تۇرمىن. ۇلى مۇحاڭمەن ارالاسپاسام دا، كوزىن كورىپ، ءدارىسىن تىڭدادىم. مەن تانىعان، مەن بىلگەن زيالى قاۋىمدا جىبەكتەي ەسىلىپ تۇرعان بەكزاتتىق بولدى. پەندەلىكتەن، ۇساق-تۇيەك اڭگىمەدەن بيىك ەدى. كسرو ساياساتىنىڭ قاتاڭدىعىنا قاراماستان، ار-وجداندارى الدىنداعى ادالدىقتى ساقتاپ قالدى. ەركىندىكتەرىن، ازاماتتىقتارىن كۇن كورىستىڭ قامىتىنا بايلاپ قويمادى. كەڭ ۇعىمدا، كەڭ كولەمدە قاناتىن جايىپ تۇرىپ سويلەيتىن كەزدەرى كوپ
بولدى.
- كەدەرگىلەردى قالاي جەڭدى؟
- رۋحاني بەرىكتىگىمەن جەڭدى-اۋ دەيمىن. وزدەرىنىڭ زيالى قاۋىم، ازامات ەكەنىن ءىستەرىمەن دە، سوزدەرىمەن دە دالەلدەپ كەتتى. كەيدە بيىك مىنبەرلەردە تاپسىرىستارمەن بايانداما جاساپ تۇرسا دا، ىشكى قايشىلىقتارىن جاسىرا المايتىن. جۇرگىزىلىپ جاتقان ساياساتقا دەگەن قارسىلىقتارىن، امالىنىڭ جوقتىقتارىن جالعىز اۋىز سوزبەن بايقاتىپ تۇراتىن. مەنىڭ بايلىعىمنىڭ ءوزى - سولاردىڭ كوزىن كورىپ، باتاسىن الىپ ۇلگەرگەنىم. ول ءۇشىن تاعدىرىما ريزامىن.
- ءسىز كوپكە توپىراق شاشىپ وتىرعان جوقسىز با؟
- قازىر مەنىڭ ەسىمە مۇحتار ماعاۋين ءتۇسىپ وتىر. دارا دارىن، تۋما تالانت. قالعان ءومىرىن شىعارماشىلىققا ارناۋ ءۇشىن شەتكە جىراقتاپ كەتتى. قابدەش جۇمادىلوۆكە دە ءىشىم جىليدى. مۇحتار شاحانوۆتىڭ بەتالىسى كەيدە ۇنايدى، كەيدە كوڭىلدەن شىقپاي قالادى. اقىنداردان يران-عايىپ پەن تەمىرحان مەدەتبەكوۆتەر ازاماتتىق ارىنا داق تۇسىرمەي، ادالدىقتان تانباي جۇرگەن جىگىتتەر. ولاردىڭ الدى كەشەگى مۇحاڭداردىڭ سارقىتىن جەپ ۇلگەرگەن ازاماتتار. كەيىنگى تولقىننان ايگۇل كەمەلباەۆا مەن ەرمەك تۇرسىنوۆ، ديدار امانتاي كوڭىلدەن شىعادى. ولار وزىندىك جولى بار، وزىندىك دۇنيە-تانىمى بار، تازا، ارىنا داق ءتۇسىرمەگەن ازاماتتار.
- گەر-اعا، ەندى اڭگىمە تاقىرىبىن جاس جازۋشىلاردىڭ جاي-كۇيىنە بۇرساق. جاس جازۋشىلاردىڭ باسپادان شىعىپ جاتقان كىتاپتارىنىڭ تارالىمى سىن كوتەرمەيدى. مۇمكىن بۇل رەتتە، ولاردىڭ ءوزىن-ءوزى ناسيحاتتاۋى دا دۇرىس شىعار. ەلگە تانىلادى، جۇرت نازارىن اۋدارادى. ءسىز ءتارىزدى جارىق كۇندە قولىنا شىراق الىپ، تالانت ىزدەپ جۇرگەندەردىڭ كوزىنە تۇسەدى.
- ارينە، كەرەك. بىزدە شىڭعىس ايتماتوۆ ءوزىن-ءوزى ناسيحاتتاۋدىڭ كەرەمەت شەبەرى ەدى. ءوزىن توپ الدىندا كورسەتە الاتىن. جۇرت الدىندا ءوزىن تۇسىندىرە الاتىن.
- بۇل توپ الدىنا تۇسكەندەرگە كەرەك قاسيەت پە؟..
- ءبىرىنشى كەزەكتە قازاققا كەرەك قاسيەت. الماتىعا كەلگەندە، سول كەزدەگى قازاق جازۋشىلارى وسىعان ۇمتىلاتىن. تاحاۋي احتانوۆ، ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆ، سافۋان شايمەردەنوۆ، زەينوللا قابدولوۆ. ءتىپتى ولاردىڭ اراسىندا «ايتماتوۆ كىمگە ءبىرىنشى قولىن ۇسىنادى، كىممەن اڭگىمەلەسەدى؟» دەگەندەي ءوزارا ءباس بولاتىن. بەلگىلى جازۋشىنىڭ وزدەرىنىڭ شىعارمالارىنا دەگەن ىقىلاسىنىڭ قانداي ەكەندىگىن بىلگىسى كەلەتىن. بۇل شىنىندا دا مارتەبە، تالانتتى ارداقتاۋ قاسيەتى ەدى. بۇگىندە ونداي قۇرمەتتەۋ مەن ۇلىنىڭ ۇلىلىعىن مويىنداۋدى جاستار جاعىنان سەزىنۋ قيىنداۋ. ايتماتوۆقا دەگەن قۇرمەتتىڭ كەيىنگى كەزدەرى سالقىنداي باستاۋىنان مەن وسىنى بايقادىم...
- «ادامزاتتىڭ ايتماتوۆى» اتانعان شىڭعىس اعامىزعا دەگەن سالقىن كوزقاراس، اسىرەسە، اعامىزدىڭ ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارىندا قاتتىراق بايقالدى-اۋ دەيمىز.
- ويتكەنى «سۋرەتكەر رەتىندە مەن شىڭعىستان مىقتىمىن»، «ايتماتوۆ - جاي عانا پۋبليتسيست، ال مەن قاراسوزدىڭ شەبەرىمىن» دەپ ءتوسىن قاققاندار قازاق اراسىندا عانا ەمەس، قىرعىز اراسىندا دا پايدا بولدى. ايتماتوۆتىڭ 80 جىلدىعىندا ول تۋرالى جازا الاتىن بىردە-ءبىر قازاق جازۋشىسى قالمادى. تەك تىنىمباي نۇرماعامبەتوۆ قانا «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنە ماقالاسىن شىعاردى. وتە جاقسى، جىلى ماتەريال. بىراق وعان دا ەسكەرتپەلەرىن ايتىپ، «كىمدى جازۋدى تاپقان ەكەنسىڭ» دەپ ەسىن شىعارعاندار دا بولدى. قالاي دەسەك تە، وسى سۋىقتىق سىزدەر تۇگىلى ماعان دا تۇرپايى كورىندى.
- بىزدە ولجاس اقىن دا ءوزىن-ءوزى كورسەتە الاتىن، تۇسىندىرە الاتىن اقىنداردىڭ قاتارىندا بولدى. شىڭعىس تا، ولجاس تا عالامدىق دەڭگەيگە كوتەرىلدى. بىراق ولجاس پەن شىڭعىستىڭ باسىنداعى جاعداي ءبىر-بىرىنە ۇقسايتىن سەكىلدى مە؟..
- ابدەن مۇمكىن. بىراق ول قازىرگى جاعداي. ارادا وتىز جىل، مۇمكىن قىرىق جىل وتكەندە ول جاعداي وزگەرەدى. جۇرت ولجاس پەن شىڭعىستى ساعىنىپ وقيدى.
- ول ۋاقىتتا ەكەۋىنىڭ كوزىن كورگەندەردەن قۋات كەتىپ قالماي ما؟
- وتە دۇرىس ايتىپ وتىرسىڭ. قازىر ولجاس پەن شىڭعىسقا قاتىستى پىش-پىش پىكىر ايتۋشىلار بارشىلىق. ءدال سولاردىڭ باسىنداعى جاعداي مەندە دە بار. نەمىستەر مەنى قاي ۇلتقا جاتقىزارىن بىلمەيدى. ال ورىستار «بىزدە بەلگەرسىز-اق جەتىپ ارتىلادى» دەپ، مەنى وسى كۇنگە دەيىن قاي قاتارعا قويۋدى انىقتاي الماي ءجۇر. «كەلەشەكتە مۇنىڭ ءبارى ءبىر قالىپقا تۇسەر، ءبىرىنشى كەزەكتە مەنىڭ جازۋشىلىعىم شىعار، ال ۇلتىم ەكىنشى ورىنعا ىسىرىلار» دەيدى مەنىڭ جامان ويىم. كەلەر ۇرپاق مەنىڭ قاي تىلدە جازعانىما ەمەس، ءسوزىمنىڭ سالماعىنا نازار اۋدارار دەپ ۇمىتتەنەمىن. ماعان قازىر ەڭ جاقىنى - قازاق پەن نەمىس. قازاقتى ءبىرىنشى ورىنعا قويعانىمدى جاعىمپازدىق دەپ قابىلداماڭىز. قازاق مۇندايدا «بالا باققاندىكى مە، الدە تاپقاندىكى مە؟» دەيدى. مەنى نەمىس تاپسا دا، جارقىراپ كورىنۋىمە سەبەپ بولعان قازاق قوي. سوندىقتان مەن نەمىس پەن قازاقتىڭ ءتوسىن قاتار ەمىپ وسكەن اردا ۇلمىن.
- ولجاس پەن شىڭعىستى قازىر قازاق پەن قىرعىزدان نە ءبولىپ تۇر؟ نەمىس ۇلتى وكىلىنىڭ پىكىرىن بىلگىمىز كەلەدى. ماسەلە - تىلىندە عانا ما؟
- شىڭعىس تا، ولجاس تا ۇلتتىق تامىردان قول ءۇزىپ كەتكەندەي كورىنەدى. بۇل - حح- ححI عاسىردىڭ قاسىرەتى. بۇل قازاقتىڭ عانا قاسىرەتى ەمەس، مۇنداي نەمىستە دە، ەۆرەيدە دە بار. مەنىڭ ۇلتىمدا دا ۇلتتىق تامىردان قول ءۇزىپ العاندارى جەتەدى. بۇل، اسىرەسە، تمد ەلدەرى نەمىستەرىنە ءتان قاسىرەت. كەزىندە وسى تاقىرىپتا اسقار سۇلەيمەنوۆپەن ادەمى اڭگىمە بولعان. اسقار مەن جايلى جازباق تا بولعان. بىراق عۇمىرى جەتپەدى.
مەن انا تىلىندە سويلەۋدەن باس تارتقانداردى، انا ءتىلىن ۇيرەنۋگە ىقىلاس تانىتپاعانداردىڭ ءبارىن ۇلتتىق تامىردان قول ءۇزىپ كەتكەندەر دەپ باعالايمىن. بۇل ادام ءۇشىن تراگەديا. ولاردى مەن سىنامايمىن، تابالامايمىن، تەك ايايمىن. مۇندايدى ورىستار «ورىستاردان كەتە السا دا، قازاقتارعا جەتە المادى» دەيدى.
- ادام بالاسىنىڭ وي-ءورىسى عالامدىق دەڭگەيگە كوتەرىلگەندە، ەل ءىشىنىڭ اڭگىمەسى ۇساق-تۇيەك بولىپ كورىنەتىن شىعار.
- بىلمەيمىن، كەسىپ ايتا المايمىن. ول جاعى قايشىلىققا تولى. مەنىڭشە، ۇلتتىق تامىرى بولماسا، ول ەش ۋاقىتتا عالامدىق دەڭگەيگە كوتەرىلە المايدى. سوندىقتان بۇل بەكەر ءسوز بە دەيمىن. نەمىستىڭ، ورىستىڭ اتاقتى جازۋشىلارىن الىڭىز. ولاردى وزگەلەردەن دارا ەتىپ تۇراتىن قاسيەت - ۇلتتىق تامىردان ءنار الۋىندا. اۋەزوۆتى الىڭىز. ءتىل قانداي، وي قانداي، تەرەڭدىك قانداي... ۇلتتىق تامىردان قول ءۇزىپ العانداردىڭ كەمشىلىگى ءار جەردەن كورىنىپ تۇرادى. ولار اباي سيپاتتاپ كەتكەن تولىق ەمەس ادامدار توبىنا جاتادى.
- قازاققا قازىر سىن ايتاتىندار كوپ. سوڭعى جىلدارى ءسىز دە سىناپ ءجۇرسىز. سوندا قازاقتىڭ قاي مىنەزى جاقپاي قالدى سىزگە؟ ءسىز ابايدىڭ ورنىن باسقىڭىز كەلە مە؟
- جوق، جوق. ابايدىڭ ورنى قازاق ءۇشىن بولەك قوي. بىراق سىنايتىنىم راس. جەككورگەندىگىمنەن سىنامايمىن. قازاقتىڭ اراسىندا مەنى قولدايتىندار دا بار، رەنجيتىندەر دە كوپ. قولدايتىندار مەنى «قازاقتىڭ اراسىندا ءوستى، قازاقتى جاقسى تۇسىنەدى، ار جاعىندا يتتىگى، ارامدىعى جوق» دەپ باعا بەرەدى. ءسىز مەن جايلى بىلمەيدى ەكەنسىز. مەن قازاقتىڭ جاقسى وسيەتىن ءۇلكەن ارىپتەرمەن استىن بەلگىلەپ سىزىپ وتىرىپ، تۇرىپ ايتاتىن نەمىستىڭ قازاعىمىن. وسىدان ءبىراز جىل بۇرىن «زاپيسكي ستاروگو تولماچا» دەگەن پىشاقتىڭ قىرىنداي كىتابىم شىقتى. سونى وقىساڭىز، قازاقتارعا دەگەن كوزقاراسىمنىڭ قانداي ەكەنىن بىلەر ەدىڭىز. مەن قازاققا قاراتىپ سىن ايتسام، جاناشىر كوڭىلدەن ايتامىن. كوپتىڭ ءبىرى بولىپ قالماي، قاناتىن ەركىن جايسا ەكەن دەيمىن. قازاقتى ايتقاندا، ءوزىمنىڭ نەمىسىم ەسكە تۇسەدى. گەرمانياداعى ەمەس، تمد ەلدەرىندەگى نەمىستەر. قازاقتىڭ باسىنداعى تراگەديا تمد نەمىستەرىندە دە بار. ءتىل ماسەلەسى، ورىستانىپ كەتكەندىگى، تەگىنەن، ءتىلى مەن دىلىنەن اجىراپ، الىستاپ بارا جاتقاندىعى ەكى ۇلتقا دا ورتاق قاسىرەت.
قازاقتىڭ بۇگىنگى كەمشىلىگىن ءسىز دە ءبىلىپ وتىرسىز. قازاق بارلىق سالادا تويشىل بولىپ بارادى. باسى ارتىق مال شاشۋ - ناعىز داراقىلىقتىڭ كوكەسى. مۇنى اباي ايتىپ كەتكەن. حالىققا باردى ايتۋ كەرەك. حالىققا «سىرتقى قارىزىڭ 134 ملرد اقش دوللارىنا جەتتى، بەلىڭدى بەكەم بۋىپ ءجۇر» دەۋ كەرەك. حالىق سول كەزدە شيرىعادى. شيرىعۋ بار جەردە ءوسۋ بار. بىزگە توقمەيىلسۋگە، بوساڭسۋعا بولمايدى. ءوز-وزىنە كوڭىلى تولعان كۇنى ادام بالاسى وسۋگە ەمەس، وشۋگە بەت الادى. ءبىز قازىر حالىقتى وتىرىك سويلەۋگە بەيىمدەپ جاتىرمىز. حالىق ءوز قيالىنا ءوزى سەنىپ، بوساڭسي باستادى. كىمدى الدايمىز؟ قازاقتىڭ وياناتىن كەزى كەلدى.
- ەلباسىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆ سماعۇل ەلۋباەۆپەن كەزدەسكەن كەزدە «جازۋشىلار وداعىندا قانشا جازۋشى بار، ولاردىڭ قانشاسى جازۋشى؟» دەگەن ءسوزى ءبىرازدى ويعا قالدىردى. نامىسىن وياتتى. سماعۇل اعامىز ەلباسىمىزدىڭ سۇراعىنا «وتىز شاقتى جازۋشى بار» دەپ جاۋاپ بەردى. ال ءسىز جازۋشىلارىمىزدىڭ سانىن قانشاعا دەيىن قىسقارتا الاسىز؟
- جالپى، ەلباسىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆ ماسەلەنى ارىدان اڭعارادى. وزىنە قاراتا ايتىلعان اڭگىمەنىڭ استارىن دا ءبىردەن سەزىنەدى. سەبەبى حIII شاقىرىلىمنىڭ دەپۋتاتى بولعان كەزىمدە ەلباسىمەن كەزدەستىم، جۇزدەستىم. ديۆاندا جاتقان بەلگەرگە اشىق سويلەۋ وڭاي، ال پرەزيدەنت ءۇشىن ءبارى باسقاشا. ول تاۋلىگىنە قىرىق رەت الماستىڭ جۇزىمەن ءجۇرىپ وتەدى. قازاقتا سافۋان شايمەردەن دەگەن جازۋشى ءوتتى. ول «قازاقتا ون جازۋشى بار» دەيتىن. ال مەن 40-50 جازۋشىعا توقتار ەدىم.
مەنىڭ دە ۇناتاتىن، ءىشتارتاتىن ادامدارىم بار. بىراق سوڭعى كەزدەرى بولەكتەۋ جۇرە باستادىم. وزىممەن-ءوزىممىن. تويعا، قوناققا بارمايمىن. ءتىپتى جينالىستارعا دا قاتىسۋدى دوعاردىم. مەنىڭ دوستارىم - كىتاپ. وي. قۇداي ءومىر بەرسە، ءالى دە 80 جاسقا دەيىن جەتى-سەگىز كىتاپ شىعارعىم كەلەدى. جوسپاردا تۇر. ءبىرازىنىڭ نوبايىن دايىنداپ تا قويدىم. ءبىرازى باسپاحانادا جاتىر. سەكسەن جاسقا دەيىن وسىنىڭ بارىنە ۇلگەرگىم كەلەدى. سودان كەيىن يوگانن ۆولفگانگ گەتەنىڭ «فاۋست» تراگەدياسىنداعىداي، «وستانوۆيس، مگنوۆەنيە! تى پرەكراسەن!» دەگەن بەلگى كەلگەن كۇنى توقتاپ، قالعان عۇمىر بولسا، ءوزىمە جانە بايبىشەمە ارنايمىن دەگەن ويىم بار، قۇداي سوعان جەتكىزسە.
- ءسىز شىعارمالارىڭىزدى ورىس تىلىندە جازاسىز. ال اۋىز ەكى تىلدە ەكى قازاقتىڭ ءبىرىن ءسوزدەن جاڭىلىستىراسىز. سوندا قازاق ءتىلى ءسىز ءۇشىن قانداي ءتىل؟ ادەبيەت ءتىلى دەڭگەيىنە كوتەرىلگەن جوق پا؟
- مەن ەكىنشى سىنىپتان باستاپ قازاق تىلىندە كۇندەلىك جازدىم. 8 - سىنىپتا وقىپ جۇرگەندە، قىزارىپ-سۇرلانىپ وتىرىپ ولەڭ جازدىم. تابيعاتىمنان اقىن بولىپ جاراتىلماعانىمدى 1-كۋرستا وقىپ جۇرگەندە ءبىلدىم. كۇندەلىكتەرىم، قازاقشا جازعان ولەڭدەرىم 35 داپتەردى قۇرايدى. مەندە ەشتەڭە جوعالمايدى. بۇل نەمىسكە ءتان قاسيەتىم. جاقىندا پرەزيدەنت مۇراجايىمەن شارت جاسادىم. شارت بويىنشا، مەن ولگەن سوڭ جەتپىس جىل بويى ادەبي مۇرامنىڭ ءبارى مەملەكەتتىڭ باقىلاۋىنا جانە يەلىگىنە وتەدى. مەنى ىزدەگەن ادام پرەزيدەنت مۇراجايىنان تابادى. ودان بولەك، مەن تۋرالى جازىلعان دۇنيەلەردىڭ ءبارىن ايى-كۇنى، جىلىنا دەيىن كورسەتىلگەن بيبليوگرافيالىق قويىن كىتاپشام دا بار. مەن جونىندە 500-دەي ماقالا جازىلدى، كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا قورعالدى. سوڭعى كەزدە جاس ادەبيەتشىلەر مەن تۋرالى عىلىمي ەڭبەك جازۋعا بەيىم بولىپ بارادى. عىلىمي ديسسەرتاتسيا قورعايدى. مەنى زەرتتەۋشىلەر كوپ. سەبەبى مەنى تابۋ وڭاي. ءبارى سايراپ جاتىر. مەن كەم ناسيحاتتالىپ جاتىرمىن دەپ ەشكىمگە وكپە ارتا المايمىن. ول جاعىنان مەن باقىتتى اداممىن.
قازاق تىلىندە جازىپ، توپ جارا المايتىنىمدى جانە قازاقتاردى مويىنداتا المايتىنىمدى ءبىلدىم. ورىس تىلىنە كەيىن بەتبۇردىم. بۇل قازاق تىلىندە جازىپ مويىنداتا المايتىنىمدى جانە ورىس تىلىندە تەز تانىلاتىنىمدى تۇيسىنگەن كەزدە قابىلداعان شەشىم بولدى. ورىس ءتىلىنىڭ ارتىقشىلىعىن بايقاپ قالدىم. تەز تارايدى. وقىرمانى دا كوپ. سودان بەرى ورىس تىلىندە جازىپ كەلەمىن. بۇل دا بويىمداعى نەمىستىك قاسيەت بولار. نازار اۋدارساڭىز، مەنىڭ ورىسشا جازعان دۇنيەلەرىمنىڭ بارىندە قازاقتىڭ ءيىسى بار. ءتىپتى اراسىندا قازاقشا سوزدەر دە كىرىپ كەتەدى. دەمەك، مەن قازاقتىڭ تىلىنەن، قازاقتىڭ ورتاسىنان ەشقاشان قول ۇزگەن ەمەسپىن.
- دەگەنمەن سىزدە ءبىر وكپە بار ءتارىزدى. «قازاق دەگەن قۋ حالىق. ءوزىنىڭ ايتقىسى كەلگەنىنىڭ ءبارىن ماعان ايتقىزىپ قويادى» دەيسىز. كەي كەزدەرى «بىرەۋلەردىڭ اۋلاسىنا تاس لاقتىرىپ جىبەرگەن جوقپىن با؟ » دەگەن سەزىم بولماي ما سىزدە؟
- مەن ەشكىمنىڭ اۋلاسىنا تاس لاقتىرىپ جىبەرگەن جوقپىن. بۇل پىكىرىڭىزگە مۇلدەم كەلىسپەيمىن. بىراق اينالامداعى جىگىتتەر، مەن سياقتى شالدار ماعان قوڭىراۋ شالىپ، تاقىرىپ بەرەدى. وزدەرى سولاي ويلاي تۇرا، مەنى الدىنا سالادى دا، وزدەرى تاسادا قالادى. قازاقتىڭ قۋلىعى سوندا. «سەنەن باسقا ەشكىم شىندىقتى ايتا المايدى» ماقتاپ-ماقتاپ، استىما قىرىق قابات كوپشىك سالىپ كەتەدى. ولار مەنىڭ باسقا ۇلتتىڭ ادامى ەكەنىمدى، نەمىستىڭ وردەنىن العانىمدى، جاسىمنىڭ كەلىپ قالعانىن، جالعىز قىزىمنىڭ ماسكەۋدە جۇرگەنىن ەسىمە سالىپ: «سەن قورقاتىن ەشتەڭە جوق. ساعان نە ىستەي الادى؟ ءبىزدىڭ بالالارىمىز بار، ولاردىڭ مانسابى بار، ءبىز ولاردىڭ بولاشاعىن ويلاۋىمىز كەرەك» دەپ مەنى الدىنا سالىپ، ايتاقتايتىندار دا بار.
- سونداي كەزدەرى سىزدە «قۋ قازاقتاردىڭ تۇزاعىنا ءتۇسىپ قالدىم» دەگەن وكىنىش ويانباي ما؟
- جوق. ودان بولەك مەن كوپتەن اسىپ ەشتەڭە ايتقان جوقپىن. مىڭ جەردەن قازاقپىن دەسەم دە، قازاقتىڭ نان-تۇزىن جەپ وتىرعان بوتەن ۇلتتىڭ وكىلىمىن. قازاقتىڭ كەمشىلىگىن، ۇكىمەتتىڭ كەمشىلىگىن ايتا بەرۋ ماعان ىڭعايسىزداۋ.
- قازىر تۇلعالار كوپ پە، از با، مەن ونى بىلمەيمىن. بىراق ءوزىن تۇلعا رەتىندە كورسەتكىسى كەلىپ جۇرگەندەر بارشىلىق. تۇلعا دەگەن ءسوز ابستراكتىلى سيپات الىپ بارا جاتقان جوق پا؟ كوز اشقالى قازاق اراسىندا ءوسىپ كەلە جاتقان گەر-اعا، ءسىز، تۇلعا دەگەن ۇعىمعا قانداي انىقتاما بەرە الاسىز؟
- ەندى بۇل سۇراققا قازاقتار جاۋاپ بەرسىن.
- قازاقتى شىن جاقسى كورەتىنىڭىز راس بولسا، جاۋاپ بەرىڭىزشى. ءسىز بەن ءبىزدىڭ اڭگىمەمىزدىڭ ءتۇيىنى وسىندا عوي.
- ءسىز «تۇلعا دەگەن ۇعىم ابستراكتىلى سيپات الىپ كەتكەن جوق پا؟» دەپ ءوز سوزىڭىزگە ءوزىڭىز جاۋاپ بەرىپ وتىرسىز. مەن تۇلعا دەگەن ءسوزدى سيرەك قولدانۋعا تىرىسامىن. بىزدە ءبارى ماقتاۋ. ءبارى تۇلعا. بىزدە بەلگەردەن باسقاسىنىڭ ءبارى تۇلعا. دەگەنمەن قازاقتا زيالى قاۋىم جوق دەپ تاعى ايتا المايمىن. وسى تۇستا سالىق زيمانوۆ، توقتار اۋباكىروۆ سەكىلدى ازاماتتاردىڭ پرينتسيپشىلدىگى، تازالىعى ەسىمە تۇسەدى. ولار وزدەرىنىڭ ۇستانىمى، دۇنيەتانىمى بار ازاماتتار. زيالى قاۋىم جوق دەسەم، مەن ولاردى دا جوققا شىعارعانداي بولامىن. بۇل ازاماتتاردى زيالى قاۋىمنىڭ قاتارىنان سىزىپ تاستاي المايمىن. ولاردى مەن وتە جوعارى باعالايمىن. بىراق جالپىلاما العاندا، زيالى قاۋىمىمىزدىڭ دەڭگەيى تومەندەۋ. ينتەلليگەنتسيا دەگەن ورىستاردىڭ شىعارعان ءسوزى. باتىستا ينتەلليگەنتسيا دەگەن ۇعىم جوق. ول جاقتا ءبىلىمى مول، ءتۇسىنىگى تەرەڭ، پاراساتتى ازاماتتاردى ينتەللەكتۋالدارعا جاتقىزادى. بىراق ولار ساياساتقا كوپ ارالاسا بەرمەيدى. ونى وتكىنشى ءنارسە دەپ قارايدى. ءبىزدىڭ ۇلكەن كەمشىلىگىمىز - شەنەۋنىكتەردى وتە جوعارى كوتەرەتىنىمىزدە. ول اكىم ەكەن، باستىق ەكەن دەپ، الدىندا دىرىلدەپ-قالشىلداپ جۇمساق ءسويلەپ، بيازى بولا قالامىز. ال باتىستا ينتەللەكتۋالدار باستىقتىڭ الدىندا ءوزىن الدەقايدا جوعارى سانايدى. ويتكەنى بيلىك وتكىنشى دۇنيە دە، ال ادەبيەت، مادەنيەت، فيلوسوفيا ماڭگىلىك ەسكىرمەيتىن قۇندىلىقتار. وسى ۇعىم بىزدە جوق. ءبىزدىڭ اقىن-جازۋشىلاردىڭ كوبىسى ۋاقىتشا اكىمدەردىڭ الدىندا وزدەرىن تومەن ۇستايدى، باعاسىن تىم ارزانداتىپ الادى. مەنىڭ ىزامدى كەلتىرەتىنى سول. شىن جازۋشى بيلىكتىڭ ەمەس، ءوزىنىڭ ءسوزىن سويلەپ، اردى مويىنداتقىزۋى كەرەك. ماسەلە - سوندا.
- ال ەلباسىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ تۇلعالىعى تۋرالى نە ايتاسىز؟
- ەلباسىمىز تۋرالى پىكىرىم جوعارى. ول تابيعاتى بولەكتەۋ ادام. ول ەشكىمگە ۇقسامايدى. نۇرسۇلتان ءابىشۇلىنىڭ ءبىزدىڭ تاۋەلسىزدىك تاريحىمىزداعى ءرولى تۋرالى شىنايى، ساۋاتتى پىكىر ءالى ايتىلعان جوق. ءبارى ماقتاۋ. قازىر نازارباەۆ ماقتاۋعا كەندە ەمەس. بولاشاق ۇرپاق قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ تۋرالى ءادىل باعانى مەنىڭ شىعارمالارىمنان عانا تابۋى مۇمكىن. كەمشىلىگى بولۋى مۇمكىن، بىراق جاعىمپازدانۋ، وتىرىگى بولمايدى. ونىڭ ءبىرازى كۇندەلىكتەرىمدە ايتىلعان. نازارباەۆتى ححI عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا بيلىك باسىنا كەلگەن تولقىن جاقسى تۇسىنەدى جانە باعا بەرەدى. تۇلعانىڭ تۇلعالىق قاسيەتى ارادا ۋاقىت سالىپ بارىپ، اشىلادى. مۇنى مەن ەمەس، پيفاگور ايتىپ كەتكەن. وعان كوزىم جەتتى. ونىڭ تەگىن ادام ەمەستىگى قازىر دە بەلگىلى. ونىڭ تابيعاتى ءبولەكتەۋ. الدىنا بارعان ادامنىڭ مىسى باسىلىپ، قاۋھارىنان ايىرىلىپ، قاناتى قايرىلىپ قالادى. ەلباسىمىزدىڭ الدىندا وتىرىك ايتۋ مۇمكىن ەمەس. ول الدىنداعى ادامنىڭ ءوزىن الداۋىنا جول بەرمەيدى. مەن ونىمەن جاقىن جۇزدەسكەن جان رەتىندە ايتىپ وتىرمىن. ەلباسى مەنى قازاقتار ءتارىزدى گەرولد ەمەس، گورولد دەيدى. مەن ونىڭ ءۇش ماقالاسىن ورىس تىلىنە اۋداردىم. ءبىرى 1995 جىلدارى ورداباسىدا ايتقان ءسوزى، ەكىنشىسى ابايدىڭ 150 جىلدىعىنداعى، ال ءۇشىنشىسى ەسىمدە جوق. قولجازباسىنان بايقاعانىم، ءسوزدىڭ ءۇتىر، نۇكتەسىنە دەيىن ءمان بەرەدى. سالماق بەرەدى. سەبەبى مەن بىلەتىن قازاق جازۋشىلارىنىڭ ءبىرازى قازاق ءتىلىنىڭ سينتاكسيسىنە شورقاق. قۇرمالاس سويلەم مەن ارالاس سويلەمنىڭ اراجىگىن اجىراتا المايدى.
- بىزدە تۇلعالىق دەڭگەيگە كوتەرىلىپ قالعان ازاماتتار قاداۋ-قاداۋ بولسا دا بار ەدى. وسىدان ءبىر جىل ءۇش اي بۇرىن سالىق زيمانوۆ كەتتى ارامىزدان. قادىر اقىننىڭ دا ايتارى بار ەدى. ول دا جوق قاتارىمىزدا. «ەندىگى قالعانى كىم؟» دەپ جان-جاعىمىزعا قاراساق، ساۋساعىمىز بۇگىلمەي قالادى. ءىش تارتىپ ءجۇرگەن زيالىلارىمىز كۇتپەگەن جەردەن ۇساقتىق تانىتىپ الادى. بۇل ءبىزدىڭ تۇلعالارعا دەگەن تالابىمىزدىڭ تىم جوعارىلاپ كەتكەنى مە، الدە تۇلعالارىمىز تۇعىرىنان ءتۇسىپ قالدى ما؟
- تۇلعالارىمىز تۇعىرىنان ءتۇسىپ قالدى دەۋ دۇرىستاۋ بولار ەدى ... سالىقتى ەسكە العانىڭ دۇرىس بولدى. ونىڭ ورنى بولەك ەدى. كوپ الدىندا اشىلا قويمايتىن. سول جۇمباقتىعى كوپ ادامدى وزىنەن الىستاتىپ جىبەردى. سالىق ءبىراز سىردى وزىمەن بىرگە الىپ كەتتى. ول عالىمدىعىن، ازاماتتىعىن، ىرىلىگىن، حالقىنا ادالدىعىن جان-جاقتى كورسەتىپ كەتتى. ول تازالىقتىڭ ەتاللونى، قازىرگى زامانعى گۋمانيست ەدى. زيمانوۆقا 90 جىلدىعى قارساڭىندا «حالىق قاھارمانى» نەمەسە «قازاقستاننىڭ ەڭبەك ەرى» اتاعى بەرىلۋى كەرەك ەدى. ءبىراز ادامدار كەدەرگى بولدى. سالىققا بەرىلمەگەن «حالىق قاھارمانى» اتاعىنىڭ ەندىگى قۇنىنىڭ قانداي ەكەنىن باعامداي بەرىڭىز. ال قادىردىڭ دا ورنى بولەك ەدى. كەلەر ۇرپاق سالىق پەن قادىردىڭ قانداي بيىك بولعانىن، تۇلعالىق دەڭگەيىن ول جايلى ءشوپ-شالام قۋراپ كەتكەن كەزدە تۇسىنەتىن بولادى.
- قازىر «زيالى قاۋىم مىندەتتى تۇردە قوعاممەن كەلىسپەي، قايشىلاسىپ ءجۇرۋ كەرەك، سول كەزدە عانا ولار تانىلادى» دەگەن ۇعىم قالىپتاسىپ كەلە جاتىر.
- جوق، ولاي ەمەس. ول مۇلدەم قاتە پىكىر. زامان اعىمىنا قارسى بولۋ مىندەت ەمەس. اۋەزوۆتى الىڭىز. ءوز زامانىنىڭ ءسوزىن ءسويلەدى. ەل باسقارىپ وتىرعان ديمەكەڭ، ءدىنمۇحامەت قوناەۆ اقساقالدىڭ ءوزى اۋەزوۆپەن ساناستى. جاقىن تارتتى.
- ءسىز ءوزىڭىزدى قالاي باعالايسىز؟ تۇلعالىقتىڭ اۋىلى سىزگە جاقىن با؟
- جو-جوق. مەنىڭ جاي-كۇيىمدى الىپ تاۋدىڭ ەتەگىندە ءجۇرمىن نەمەسە تۇلعالىقتىڭ شاپانىنىڭ شالعايىنا ەندى جارماسا باستادىم دەۋگە بولادى. مەن تۇلعالىققا ءالى جەتكەن جوقپىن. مەنىڭ ماڭدايىما ءبىر تاڭبا ءبىتتى. ءۇندى ءپالساپاسىندا ونى رۋحاني جاعىنان كەمەلدەنگەن كەزدە پايدا بولادى دەيدى. ال ءبىزدىڭ دارىگەرلەر «ونكولوگيالىق بەلگى، تەكسەرىلىڭىز» دەيدى. كىم بىلەدى. ال مەن العاشقىسىنا سەنگىم كەلەدى.
- كەلەشەكتە قازاقتانىپ كەتكەن نەمىستىڭ بالاسى گەرولدتى قازاق كىم دەپ تانيدى. تۇيسىگىڭىز نە دەيدى؟
- «ءولدىڭ ماماي، قور بولدىڭ» دەگەن بار ەمەس پە؟ انتون چەحوۆ «ادامدار مەنى ءبىر جۇما عانا ەسكە سالىپ جۇرەدى، سوسىن ۇمىتادى» دەپ كەتكەن. بىراق چەحوۆتى ەسكە الاتىندار ءالى كوپ. مەن جايلى ەسكە الادى، ايتادى دەگەن دامەم جوق. يەگىم قىشىمايدى. بىرەۋ بىلەدى، بىرەۋ بىلمەيدى. بىلمەيتىندەر كوپ شىعار. سەبەبى مەن كىممىن؟ ونى ءوزىم دە ءبىلمەيمىن. جاقىندا قازاقتىڭ جاقسى ازاماتىمەن تانىستىم. ادەبيەتتى تۇسىنەتىندەي بولىپ تانىلدى. ول ماعان «مەن ءسىزدىڭ اتىڭىزدى ءبىرىنشى رەت ەستىپ تۇرمىن» دەيدى. مەن ەندى نە ىستەۋىم كەرەك. 78 جىلدىق عۇمىرىمدا 67 كىتاپ جازدىم. 25 كىتاپ اۋداردىم. 2000-نان استام ماقالام جاريالاندى. مەن جايىندا 500-دەن استام سۇحبات جاريالانىپتى. 20 شاقتى كىتاپ جازىلعان. مەنى بىلمەيتىندەرگە مەن وسىدان ارتىق نە ىستەۋىم كەرەك؟ سوندىقتان كەلەشەككە ۇلكەن ءمان بەرمەيمىن.
- ءسىزدى «قازاققا وكپەلى» دەيدى. مەملەكەتتىك سىيلىققا جۇلدەگەرلەردىڭ قاتارىنان ءسىزدى كورە المايمىز. مەملەكەتتىك سىيلىققا جاقىنداتقىسى كەلمەيتىندەر باسىڭىزداعى شاشىڭىزدان كوپ بولدى. ءسوزىن سىزگە سويلەتىپ جۇرگەن قازاققا ءسىزدىڭ قاي قىلىعىڭىز جاقپاي قالدى؟
- مەن ەشكىمگە وكپەلەمەيمىن. مەن اتاق-داڭقتان كەندە ەمەسپىن. «بەيبىتشىلىك جانە رۋحاني كەلىسىم» سىيلىعىنىڭ تۇڭعىش لاۋرەاتىمىن. ونى العاش يەلەنگەن ۇشەۋدىڭ ءبىرى - مەنمىن. پاراسات وردەنىن العاش يەلەنگەن دە مەن. ماعان دەيىن ول نە قازاققا، نە ورىسقا بۇيىرماعان. حالىق دەپۋتاتى بولدىم. 2012 جىلدىڭ «التىن ادامى - جىل ادامى» ماعان بۇيىردى. تۇركسوي-دىڭ التىن مەدالى ماعان بۇيىردى. اتاجۇرتىم گەرمانيا دا ءبىر وردەن قادادى وڭىرىمە. سوسىن مەندە رەسەيدىڭ ەكاتەرينا مەدالى دەگەن تاعى بار. بۇل ءبىر ادامعا از با؟
راس، مەملەكەتتىك سىيلىققا ەكى رەت ءتۇستىم. ونىم اقىماقتىق بولدى. جيىرما جىل كوميسسيا مۇشەسى بولدىم. ونىڭ قالاي ۇلەستىرىلەتىنىن بىلەمىن. ەشكىم ەشكىمدى وقىمايدى. العاشقى كەزدە ۇمىتكەرلەردىڭ شىعارماسىن وقىپ، باياندامامدى دايىنداپ ءجۇردىم. تالقىلاۋعا كەلسەم، قادىر: «وۋ، گەرا، ءبىز تالقىلامايمىز. مۇندا كەلگەندە كىمگە بەرىلۋ قاجەتتىگىن ءبىلىپ كەلگەنبىز. ول پىكىردەن سەن اينىتا المايسىڭ. اۋرە بولما. تالقىلاۋ دەگەن بولمايدى» دەيدى. شىنىندا دا سولاي ەكەن. جيىرما جىل ىشىندە بايقاعانىم - تالقىلاۋعا تۇسكەن شىعارمالاردى مۇرات اۋەزوۆ ەكەۋمىز عانا وقىپپىز. تەك سايلاۋعا ءتۇسىپ، شار سانايدى، ءبىتتى. الدىڭعى جىلى مەملەكەتتىك سىيلىق ەشكىمگە بەرىلمەدى. بىلتىر جازۋشى ءسابيت دوسانوۆ پەن اقىن نەسىپبەك ايتوۆ الدى. ەكەۋىن دە بىلەمىن، سىيلايمىن، جاقسى كورەمىن. بىراق ەكەۋىن وزگەلەردەن جوعارى جازۋشى، مىقتى اقىن دەپ ايتا المايمىن.
- ءسىزدىڭ اتاجۇرتىڭىز دامىعان ەل. كسرو تاراعان كەزدە الپىسقا ەندى عانا يەك ارتقان ەدىڭىز. كوشتەن قالىپ كەتكەن سەبەبىڭىز بار ما؟
- كەتكىم كەلمەدى. گەرمانيادا ەكى رەت بولدىم. ون كۇن بويى ءجۇردىم. ەل باسشىلارىنىڭ قابىلداۋىندا دا بولدىم. بايقاعانىم - گەرمانيا مەنىڭ قولىم ەمەس ەكەن. ولاردىڭ مەنتاليتەتى مۇلدەم بولەك. جاسىم 30-40 جاستا بولسا، كەتىپ قالۋىم مۇمكىن ەدى. بۇگىنگى گەرمانياعا كەرەگىم جوق. ولار مەنى زەينەتكەر دەپ قابىلدايدى. سىرا ىشەمىن. پاتەرىم ءتاۋىر بولۋى، ءتاتتى شۇجىق جەۋىم مۇمكىن. بىراق كەرەگىم شامالى. زەينەتاقىسى ءتاۋىر قاتارداعى كوپ زەينەتكەر بولىپ قالا بەرەمىن. وندا سەن ءتارىزدى مەنى بالا جاستان وقىپ وسكەن، گەر-اعا دەپ الدىمدى كەسىپ وتپەيتىن جاستار جوق. مەنىڭ قازاقستاندا كەرەگىم بار ءتارىزدى. بۇگىن ءسىز كەلدىڭىز. كەشە دە ءبىر ورىس گازەتىنەن كەلدى. وندا مەنەن سۇحبات الاتىن جۋرناليستەر جوق. ءوزىمدى كەرەك ەتپەگەن ورتاعا مەن قالاي سيامىن؟ ول تۇگىلى مەن رەسەيدە دە تۇرا المايمىن. ماعان ماسكەۋ ۇلكەن جىندىحانا ءتارىزدى. جالعىز قىزىم سوندا. «كەلىڭدەر» دەپ شاقىرادى. بايبىشەم «كەتەيىك» دەپ قويادى. ال مەن قازاقستاندى، الماتىنى، وزىممەن بىرگە قارتايعان زامانداستارىمدى قيمايمىن. مينيسترلەر كەڭەسى اۋرۋحاناسى ءدارىگەرلەرى كۇنارا كەلىپ، قان قىسىمىمدى تەكسەرىپ تۇرادى. دەمەك، قازاققا كەرەكپىن. قازاق جەرىنەن باسقا بارار جەرىم، باسار تاۋىم جوق. ەرتەڭ كوزىم جۇمىلا قالسا، مۇسىلمان بولماسام دا، كەڭسايدىڭ ءبىر بۇرىشىنان جەر بەسىكتەي ورىن بۇيىرسا ەكەن دەيمىن. ونداعى باقيلىق بولىپ كەتكەن دوستارىممەن بىرگە ەكىنشى ومىرىمدە دە الماتىما توبەدەن قاراپ جاتقىم كەلەدى. مەندە ودان باسقا تىلەك جوق.
- اڭگىمەڭىزگە راقمەت!
سۇحباتتاسقان
گۇلبارشىن ايتجانباي
"ايقىن" گازەتى
