- Siz BAQ ókilderine bergen súhbatynyzda «ruhany daghdarys ziyalylargha da jetti» deysiz. Daghdarysqa boy aldyra qoymaghandaryn saqtap qaludyng joly qanday?
- Men búl taqyrypqa kóp jazyp jәne kópten beri qaray aityp jýrmin. Sebebi ziya­lylargha kónilim tolmaydy. Ziyaly qauym - biylik pen әleumet arasyndaghy altyn kópir. Qayshylyqtargha bastaytyn kez kelgen is-әreketting aldyn alu, eskertu de ziyalynyng mindeti edi. Bizde qazir ol joq. Men múny nege aityp otyrmyn? Cebebi men­de ótken ghasyrdyng alpysynshy jyl­darynda ómir sýrgen qazaqtyng ziyalylary men býgingi ziyalylardyng kelbetin salys­tyru mýmkindigi bar.

Al olardyng arasy - jer men kóktey. Men búl jerde Sәbit pen Ghabiyt, Syrbaylardyng kózi tiri kezin aityp túrmyn. Úly Múhanmen aralaspasam da, kó­zin kórip, dәrisin tyndadym. Men tany­ghan, men bilgen ziyaly qauymda jibektey esilip túrghan bekzattyq boldy. Pendelikten, úsaq-týiek әngimeden biyik edi. KSRO saya­saty­nyng qatandyghyna qaramastan, ar-ojdan­dary aldyndaghy adaldyqty saqtap qaldy. Erkindikterin, azamattyqtaryn kýn kóris­ting qamytyna baylap qoymady. Keng úghymda, keng kólemde qanatyn jayyp túryp sóiley­tin kezderi kóp
boldy.

- Kedergilerdi qalay jendi?

- Siz BAQ ókilderine bergen súhbatynyzda «ruhany daghdarys ziyalylargha da jetti» deysiz. Daghdarysqa boy aldyra qoymaghandaryn saqtap qaludyng joly qanday?
- Men búl taqyrypqa kóp jazyp jәne kópten beri qaray aityp jýrmin. Sebebi ziya­lylargha kónilim tolmaydy. Ziyaly qauym - biylik pen әleumet arasyndaghy altyn kópir. Qayshylyqtargha bastaytyn kez kelgen is-әreketting aldyn alu, eskertu de ziyalynyng mindeti edi. Bizde qazir ol joq. Men múny nege aityp otyrmyn? Cebebi men­de ótken ghasyrdyng alpysynshy jyl­darynda ómir sýrgen qazaqtyng ziyalylary men býgingi ziyalylardyng kelbetin salys­tyru mýmkindigi bar.

Al olardyng arasy - jer men kóktey. Men búl jerde Sәbit pen Ghabiyt, Syrbaylardyng kózi tiri kezin aityp túrmyn. Úly Múhanmen aralaspasam da, kó­zin kórip, dәrisin tyndadym. Men tany­ghan, men bilgen ziyaly qauymda jibektey esilip túrghan bekzattyq boldy. Pendelikten, úsaq-týiek әngimeden biyik edi. KSRO saya­saty­nyng qatandyghyna qaramastan, ar-ojdan­dary aldyndaghy adaldyqty saqtap qaldy. Erkindikterin, azamattyqtaryn kýn kóris­ting qamytyna baylap qoymady. Keng úghymda, keng kólemde qanatyn jayyp túryp sóiley­tin kezderi kóp
boldy.

- Kedergilerdi qalay jendi?
- Ruhany beriktigimen jendi-au deymin. Ózderining ziyaly qauym, azamat ekenin is­terimen de, sózderimen de dәleldep ketti. Keyde biyik minberlerde tapsyrystarmen bayandama jasap túrsa da, ishki qayshy­lyq­taryn jasyra almaytyn. Jýrgizilip jatqan sayasatqa degen qarsylyqtaryn, amalynyng joqtyqtaryn jalghyz auyz sózben bayqatyp túratyn. Mening baylyghymnyng ózi - solar­dyng kózin kórip, batasyn alyp ýlgergenim. Ol ýshin taghdyryma rizamyn.

- Siz kópke topyraq shashyp otyrghan joqsyz ba?
- Qazir mening esime Múhtar Maghauin týsip otyr. Dara daryn, tuma talant. Qalghan ómirin shygharmashylyqqa arnau ýshin shetke jyraqtap ketti. Qabdesh Júmadilovke de ishim jylidy. Múhtar Shahanovtyng betaly­sy keyde únaydy, keyde kónilden shyqpay qalady. Aqyndardan Iran-Ghayyp pen Temirhan Medetbekovter azamattyq aryna daq týsirmey, adaldyqtan tanbay jýrgen jigitter. Olardyng aldy keshegi Múhandar­dyng sarqytyn jep ýlgergen azamattar. Keyingi tolqynnan Aygýl Kemelbaeva men Ermek Túrsynov, Didar Amantay kónilden shyghady. Olar ózindik joly bar, ózindik dýniye-tanymy bar, taza, aryna daq týsir­megen azamattar.

- Ger-agha, endi әngime taqyrybyn jas jazushylardyng jay-kýiine búrsaq. Jas jazushylardyng baspadan shyghyp jatqan kitaptarynyng taralymy syn kótermeydi. Mýmkin búl rette, olardyng ózin-ózi nasihat­tauy da dúrys shyghar. Elge tanylady, júrt nazaryn audarady. Siz tәrizdi jaryq kýnde qolyna shyraq alyp, talant izdep jýrgen­derding kózine týsedi.
- Áriyne, kerek. Bizde Shynghys Aytma­tov ózin-ózi nasihattaudyng keremet sheberi edi. Ózin top aldynda kórsete alatyn. Júrt aldynda ózin týsindire alatyn.

- Búl top aldyna týskenderge kerek qasiyet pe?..
- Birinshi kezekte qazaqqa kerek qasiyet. Almatygha kelgende, sol kezdegi qazaq jazu­shy­lary osyghan úmtylatyn. Tahauy Ahta­nov, Ábdijәmil Núrpeyisov, Safuan Shay­merdenov, Zeynolla Qabdolov. Tipti olardyng arasynda «Aytmatov kimge birinshi qolyn úsynady, kimmen әngimelesedi?» degendey ózara bәs bolatyn. Belgili jazu­shy­nyng ózderining shygharmalaryna degen yqylasynyng qanday ekendigin bilgisi kele­tin. Búl shynynda da mәrtebe, talantty ar­daq­tau qasiyeti edi. Býginde onday qúr­metteu men úlynyng úlylyghyn moyyndaudy jastar jaghynan sezinu qiyndau. Aytmatovqa degen qúrmetting keyingi kezderi salqynday bastauynan men osyny bayqadym...

- «Adamzattyng Aytmatovy» atanghan Shyn­ghys aghamyzgha degen salqyn kózqaras, әsirese, aghamyzdyng ómirining songhy jylda­rynda qattyraq bayqaldy-au deymiz.
- Óitkeni «suretker retinde men Shyn­ghystan myqtymyn», «Aytmatov - jay gha­na publisist, al men qarasózding sheberi­min» dep tósin qaqqandar qazaq arasynda ghana emes, qyrghyz arasynda da payda bol­dy. Aytmatovtyng 80 jyldyghynda ol turaly jaza alatyn birde-bir qazaq jazushysy qalmady. Tek Tynymbay Núrmaghambetov qana «Qazaq әdebiyeti» gazetine maqalasyn shyghardy. Óte jaqsy, jyly material. Biraq oghan da eskertpelerin aityp, «kimdi jazudy tapqan ekensin» dep esin shyghar­ghan­dar da boldy. Qalay desek te, osy suyqtyq sizder týgili maghan da túrpayy kórindi.

- Bizde Oljas aqyn da ózin-ózi kórsete alatyn, týsindire alatyn aqyndardyng qa­ta­rynda boldy. Shynghys ta, Oljas ta ghalam­dyq dengeyge kóterildi. Biraq Oljas pen Shynghystyng basyndaghy jaghday bir-birine úqsaytyn sekildi me?..
- Ábden mýmkin. Biraq ol qazirgi jaghday. Arada otyz jyl, mýmkin qyryq jyl ótken­de ol jaghday ózgeredi. Júrt Oljas pen Shynghysty saghynyp oqidy.

- Ol uaqytta ekeuining kózin kórgenderden quat ketip qalmay ma?
- Óte dúrys aityp otyrsyn. Qazir Ol­jas pen Shynghysqa qatysty pysh-pysh pikir aitushylar barshylyq. Dәl solardyng basyndaghy jaghday mende de bar. Nemister meni qay últqa jatqyzaryn bilmeydi. Al orystar «bizde Beligersiz-aq jetip artyla­dy» dep, meni osy kýnge deyin qay qatargha qoy­dy anyqtay almay jýr. «Keleshekte mú­nyng bәri bir qalypqa týser, birinshi kezekte mening jazushylyghym shyghar, al últym ekinshi oryngha ysyrylar» deydi mening jaman oiym. Keler úrpaq mening qay tilde jazghanyma emes, sózimning salmaghyna nazar audarar dep ýmittenemin. Maghan qazir eng jaqyny - qazaq pen nemis. Qazaqty birinshi oryngha qoyghanymdy jaghympazdyq dep qabyldamanyz. Qazaq múndayda «Bala baqqandiki me, әlde tapqandiki me?» deydi. Meni nemis tapsa da, jarqyrap kórinuime sebep bolghan qazaq qoy. Sondyqtan men nemis pen qazaqtyng tósin qatar emip ósken arda úlmyn.

- Oljas pen Shynghysty qazir qazaq pen qyr­ghyzdan ne bólip túr? Nemis últy ókilining pikirin bilgimiz keledi. Mәsele - tilinde ghana ma?
- Shynghys ta, Oljas ta últtyq tamyr­dan qol ýzip ketkendey kórinedi. Búl - HH- HHI ghasyrdyng qasireti. Búl qazaqtyng ghana qasireti emes, múnday nemiste de, evreyde de bar. Mening últymda da últtyq tamyrdan qol ýzip alghandary jetedi. Búl, әsirese, TMD elderi nemisterine tәn qasiret. Kezinde osy taqyrypta Asqar Sýleymenovpen әdemi әngime bolghan. Asqar men jayly jaz­baq ta bolghan. Biraq ghúmyry jetpedi.
Men ana tilinde sóileuden bas tartqan­dardy, ana tilin ýirenuge yqylas tanytpa­ghandardyng bәrin últtyq tamyrdan qol ýzip ketkender dep baghalaymyn. Búl adam ýshin tragediya. Olardy men synamaymyn, taba­lamaymyn, tek ayaymyn. Múndaydy orys­tar «orystardan kete alsa da, qazaqtargha jete almady» deydi.

- Adam balasynyng oi-órisi ghalamdyq dengeyge kóterilgende, el ishining әngimesi úsaq-týiek bolyp kórinetin shyghar.
- Bilmeymin, kesip aita almaymyn. Ol jaghy qayshylyqqa toly. Meninshe, últtyq tamyry bolmasa, ol esh uaqytta ghalamdyq dengeyge kóterile almaydy. Sondyqtan búl beker sóz be deymin. Nemistin, orystyng ataqty jazushylaryn alynyz. Olardy ózgelerden dara etip túratyn qasiyet - últ­tyq tamyrdan nәr aluynda. Áuezovty alynyz. Til qanday, oy qanday, terendik qan­day... Últtyq tamyrdan qol ýzip alghan­dardyng kemshiligi әr jerden kórinip túrady. Olar Abay sipattap ketken tolyq emes adamdar tobyna jatady.

- Qazaqqa qazir syn aitatyndar kóp. Songhy jyldary siz de synap jýrsiz. Sonda qazaqtyng qay minezi jaqpay qaldy sizge? Siz Abaydyng ornyn basqynyz kele me?
- Joq, joq. Abaydyng orny qazaq ýshin bólek qoy. Biraq synaytynym ras. Jek­kórgendigimnen synamaymyn. Qazaqtyng arasynda meni qoldaytyndar da bar, ren­jiy­tinder de kóp. Qoldaytyndar meni «qazaq­tyng arasynda ósti, qazaqty jaqsy týsinedi, ar jaghynda ittigi, aramdyghy joq» dep bagha beredi. Siz men jayly bilmeydi eken­siz. Men qazaqtyng jaqsy ósiyetin ýl­ken әriptermen astyn belgilep syzyp oty­­ryp, túryp aitatyn nemisting qazaghy­myn. Osy­dan biraz jyl búryn «Zapisky starogo Tolmacha» degen pyshaqtyng qyryn­day kita­bym shyqty. Sony oqysanyz, qa­zaqtargha degen kózqarasymnyng qanday ekenin biler ediniz. Men qazaqqa qaratyp syn aitsam, janashyr kónilden aitamyn. Kópting biri bolyp qalmay, qanatyn erkin jaysa eken deymin. Qazaqty aitqanda, ózimning nemisim eske týsedi. Germaniyadaghy emes, TMD elde­rin­degi nemister. Qazaqtyng basyndaghy tragediya TMD nemisterinde de bar. Til mәselesi, orystanyp ketkendigi, teginen, tili men dilinen ajyrap, alystap bara jat­qandyghy eki últqa da ortaq qasi­ret.
Qazaqtyng býgingi kemshiligin siz de bilip otyrsyz. Qazaq barlyq salada toyshyl bo­lyp barady. Basy artyq mal shashu - naghyz daraqylyqtyng kókesi. Múny Abay aityp ketken. Halyqqa bardy aitu kerek. Halyqqa «Syrtqy qaryzyng 134 mlrd AQSh dolla­ryna jetti, belindi bekem buyp jýr» deu kerek. Halyq sol kezde shiryghady. Shiryghu bar jerde ósu bar. Bizge toqmeyilsuge, bo­san­sugha bolmaydy. Óz-ózine kónili tolghan kýni adam balasy ósuge emes, óshuge bet ala­dy. Biz qazir halyqty ótirik sóileuge beyim­dep jatyrmyz. Halyq óz qiyalyna ózi senip, bosansy bastady. Kimdi aldaymyz? Qazaqtyng oyanatyn kezi keldi.

- Elbasymyz Núrsúltan Nazarbaev Smaghúl Elubaevpen kezdesken kezde «Jazu­shylar odaghynda qansha jazushy bar, olar­dyng qanshasy jazushy?» degen sózi birazdy oigha qaldyrdy. Namysyn oyatty. Smaghúl aghamyz Elbasymyzdyng súraghyna «otyz shaqty jazushy bar» dep jauap berdi. Al siz jazushylarymyzdyng sanyn qanshagha deyin qysqarta alasyz?
- Jalpy, Elbasymyz Núrsúltan Nazar­baev mәseleni arydan angharady. Ózine qarata aitylghan әngimening astaryn da bir­den sezinedi. Sebebi HIII shaqyrylymnyng deputaty bolghan kezimde Elbasymen kez­destim, jýzdestim. Divanda jatqan Beliger­ge ashyq sóileu onay, al Preziydent ýshin bә­ri basqasha. Ol tәuligine qyryq ret al­mastyng jýzimen jýrip ótedi. Qazaqta Safuan Shaymerden degen jazushy ótti. Ol «qazaqta on jazushy bar» deytin. Al men 40-50 jazushygha toqtar edim.
Mening de únatatyn, ishtartatyn adamda­rym bar. Biraq songhy kezderi bólekteu jýre bastadym. Ózimmen-ózimmin. Toygha, qonaqqa barmaymyn. Tipti jinalystargha da qatysu­dy doghardym. Mening dostarym - kitap. Oi. Qúday ómir berse, әli de 80 jasqa deyin jeti-segiz kitap shygharghym keledi. Josparda túr. Birazynyng nobayyn dayyndap ta qoydym. Birazy baspahanada jatyr. Seksen jasqa deyin osynyng bәrine ýlgergim keledi. Sodan keyin Iogann Volifgang Getening «Faust» tragediyasyndaghyday, «Ostanovisi, mgnoveniye! Ty prekrasen!» degen belgi kelgen kýni toqtap, qalghan ghúmyr bolsa, ózi­me jәne bәibisheme arnaymyn degen oiym bar, Qúday soghan jetkizse.

- Siz shygharmalarynyzdy orys tilinde jazasyz. Al auyz eki tilde eki qazaqtyng birin sóz­den janylystyrasyz. Sonda qazaq tili siz ýshin qanday til? Ádebiyet tili dengeyine kóterilgen joq pa?
- Men ekinshi synyptan bastap qazaq tilinde kýndelik jazdym. 8 - synypta oqyp jýrgende, qyzaryp-súrlanyp otyryp óleng jazdym. Tabighatymnan aqyn bolyp jara­tylmaghanymdy 1-kursta oqyp jýrgende bildim. Kýndelikterim, qazaqsha jazghan ólen­derim 35 dәpterdi qúraydy. Mende esh­tene joghalmaydy. Búl nemiske tәn qasiyetim. Jaqynda Preziydent múrajayymen shart jasadym. Shart boyynsha, men ólgen song jetpis jyl boyy әdeby múramnyng bәri memleketting baqylauyna jәne iyeligine ótedi. Meni izdegen adam Preziydent múra­jayynan tabady. Odan bólek, men turaly jazylghan dýniyelerding bәrin aiy-kýni, jylyna deyin kórsetilgen bibliogra­fiya­lyq qoyyn kitapsham da bar. Men jóninde 500-dey maqala jazyldy, kandidattyq dissertasiya qorghaldy. Songhy kezde jas әdebiyetshiler men turaly ghylymy enbek jazugha beyim bolyp barady. Ghylymy dissertasiya qorghaydy. Meni zertteushiler kóp. Sebebi meni tabu onay. Bәri sayrap jatyr. Men kem nasihattalyp jatyrmyn dep eshkimge ókpe arta almaymyn. Ol jaghy­nan men baqytty adammyn.
Qazaq tilinde jazyp, top jara almayty­nymdy jәne qazaqtardy moyyndata al­maytynymdy bildim. Orys tiline keyin bet­búrdym. Búl qazaq tilinde jazyp moyyn­data almaytynymdy jәne orys tilinde tez tanylatynymdy týisingen kezde qabylda­ghan sheshim boldy. Orys tilining artyq­shy­lyghyn bayqap qaldym. Tez taraydy. Oqyr­many da kóp. Sodan beri orys tilinde jazyp kelemin. Búl da boyymdaghy nemistik qasiyet bolar. Nazar audarsanyz, mening oryssha jazghan dýniyelerimning bәrinde qazaqtyng iyisi bar. Tipti arasynda qazaqsha sózder de kirip ketedi. Demek, men qazaqtyng tilinen, qazaqtyng ortasynan eshqashan qol ýzgen emespin.

- Degenmen sizde bir ókpe bar tәrizdi. «Qazaq degen qu halyq. Ózining aitqysy kel­genining bәrin maghan aitqyzyp qoyady» deysiz. Key kezderi «Bireulerding aulasyna tas laqtyryp jibergen joqpyn ba? » degen sezim bolmay ma sizde?
- Men eshkimning aulasyna tas laqtyryp jibergen joqpyn. Búl pikirinizge mýldem kelispeymin. Biraq ainalamdaghy jigitter, men siyaqty shaldar maghan qonyrau shalyp, taqyryp beredi. Ózderi solay oilay túra, meni aldyna salady da, ózderi tasada qala­dy. Qazaqtyng qulyghy sonda. «Senen basqa eshkim shyndyqty aita almaydy» maqtap-maqtap, astyma qyryq qabat kópshik salyp ketedi. Olar mening basqa últtyng adamy eke­nimdi, nemisting ordenin alghanymdy, jasym­nyng kelip qalghanyn, jalghyz qyzymnyng Mәskeude jýrgenin esime salyp: «Sen qor­qa­tyn eshtene joq. Saghan ne istey alady? Bizding balalarymyz bar, olardyng mansaby bar, biz olardyng bolashaghyn oilauymyz ke­rek» dep meni aldyna salyp, aitaqtay­tyndar da bar.

- Sonday kezderi sizde «Qu qazaqtardyng túzaghyna týsip qaldym» degen ókinish oyanbay ma?
- Joq. Odan bólek men kópten asyp eshtene aitqan joqpyn. Myng jerden qa­zaqpyn desem de, qazaqtyng nan-túzyn jep otyrghan bóten últtyng ókilimin. Qazaqtyng kemshiligin, Ýkimetting kemshiligin aita beru maghan ynghaysyzdau.

- Qazir túlghalar kóp pe, az ba, men ony bilmeymin. Biraq ózin túlgha retinde kórsetkisi kelip jýrgender barshylyq. Túlgha degen sóz abstraktyly sipat alyp bara jatqan joq pa? Kóz ashqaly qazaq arasynda ósip kele jatqan Ger-agha, siz, túlgha degen úghymgha qan­day anyqtama bere alasyz?
- Endi búl súraqqa qazaqtar jauap bersin.

- Qazaqty shyn jaqsy kóretininiz ras bolsa, jauap berinizshi. Siz ben bizding әngi­memizding týiini osynda ghoy.
- Siz «túlgha degen úghym abstraktyly siy­pat alyp ketken joq pa?» dep óz sózinizge óziniz jauap berip otyrsyz. Men túlgha degen sózdi siyrek qoldanugha tyrysamyn. Bizde bәri maqtau. Bәri túlgha. Bizde Beli­gerden basqasynyng bәri túlgha. Degenmen qazaqta ziyaly qauym joq dep taghy aita almaymyn. Osy tústa Salyq Zimanov, Toqtar Áubәkirov sekildi azamattardyng prinsipshildigi, tazalyghy esime týsedi. Olar ózderining ústanymy, dýniyetanymy bar azamattar. Ziyaly qauym joq desem, men olardy da joqqa shygharghanday bolamyn. Búl azamattardy ziyaly qauymnyng qatary­nan syzyp tastay almaymyn. Olardy men óte joghary baghalaymyn. Biraq jalpylama alghanda, ziyaly qauymymyzdyng dengeyi tómendeu. Intelliygensiya degen orystardyng shygharghan sózi. Batysta intelliygensiya degen úghym joq. Ol jaqta bilimi mol, týsi­nigi teren, parasatty azamattardy intel­lek­tualdargha jatqyzady. Biraq olar sayasat­qa kóp aralasa bermeydi. Ony ótkinshi nәr­se dep qaraydy. Bizding ýlken kemshi­ligimiz - sheneunikterdi óte joghary kóte­re­ti­­ni­mizde. Ol әkim eken, bastyq eken dep, al­dynda dirildep-qalshyldap júmsaq só­y­lep, biyazy bola qalamyz. Al Batysta iyn­tel­lektualdar bastyqtyng aldynda ózin әldeqayda joghary sanaydy. Óitkeni biylik ótkinshi dýnie de, al әdebiyet, mәdeniyet, fiy­losofiya mәngilik eskirmeytin qúndy­lyqtar. Osy úghym bizde joq. Bizding aqyn-jazushylardyng kóbisi uaqytsha әkimderding aldynda ózderin tómen ústaydy, baghasyn tym arzandatyp alady. Mening yzamdy keltiretini sol. Shyn jazushy biylikting emes, ózining sózin sóilep, ardy moyyndat­qyzuy kerek. Mәsele - sonda.

- Al Elbasymyz Núrsúltan Nazar­baevtyng túlghalyghy turaly ne aitasyz?
- Elbasymyz turaly pikirim joghary. Ol tabighaty bólekteu adam. Ol eshkimge úqsamaydy. Núrsúltan Ábishúlynyng bizding tәuelsizdik tarihymyzdaghy róli turaly shynayy, sauatty pikir әli aitylghan joq. Bәri maqtau. Qazir Nazarbaev maqtaugha kende emes. Bolashaq úrpaq Qazaqstannyng Túnghysh Preziydenti Núrsúltan Nazarbaev turaly әdil baghany mening shygharmalarymnan ghana tabuy mýmkin. Kemshiligi boluy mýmkin, biraq jaghympazdanu, ótirigi bolmaydy. Onyng birazy kýndelikterimde aitylghan. Nazarbaev­ty HHI ghasyrdyng ekinshi jarty­synda biylik basyna kelgen tolqyn jaqsy týsinedi jәne bagha beredi. Túlghanyng túlgha­lyq qasiyeti arada uaqyt salyp baryp, ashy­lady. Múny men emes, Pifagor aityp ketken. Oghan kózim jet­ti. Onyng tegin adam emestigi qazir de belgili. Onyng tabighaty bó­lekteu. Aldyna barghan adam­nyng mysy basylyp, qauharynan aiy­ry­lyp, qanaty qayrylyp qalady. Elbasy­myz­dyng aldynda ótirik aitu mýmkin emes. Ol aldyndaghy adam­nyng ózin aldauyna jol bermeydi. Men onymen jaqyn jýzdesken jan retinde ai­typ otyrmyn. Elbasy meni qazaqtar tәrizdi Gerolid emes, Goroldi deydi. Men onyng ýsh maqa­lasyn orys tiline audardym. Biri 1995 jyldary Ordabasyda aitqan sózi, ekinshisi Abaydyng 150 jyldy­ghyn­daghy, al ýshinshisi esimde joq. Qoljaz­basynan bayqaghanym, sózding ýtir, nýktesine deyin mәn beredi. Sal­maq beredi. Sebebi men biletin qazaq jazu­shylarynyng birazy qazaq tilining siyn­taksiysine shorqaq. Qúrmalas sóilem men ara­las sóilemning arajigin ajyrata almay­dy.

- Bizde túlghalyq dengeyge kóterilip qal­ghan azamattar qadau-qadau bolsa da bar edi. Osydan bir jyl ýsh ay búryn Salyq Zimanov ketti aramyzdan. Qadyr aqynnyng da aitary bar edi. Ol da joq qatarymyzda. «Endigi qal­ghany kim?» dep jan-jaghymyzgha qarasaq, sau­saghymyz býgilmey qalady. Ish tartyp jýr­gen ziyalylarymyz kýtpegen jerden úsaq­tyq tanytyp alady. Búl bizding túlgha­lar­gha degen talabymyzdyng tym jogharylap ketkeni me, әlde túlghalarymyz túghyrynan tý­sip qaldy ma?
- Túlghalarymyz túghyrynan týsip qaldy deu dúrystau bolar edi ... Salyqty eske alghanyng dúrys boldy. Onyng orny bólek edi. Kóp aldynda ashyla qoymaytyn. Sol júmbaqtyghy kóp adamdy ózinen alystatyp jiberdi. Salyq biraz syrdy ózimen birge alyp ketti. Ol ghalymdyghyn, azamattyghyn, iriligin, halqyna adaldyghyn jan-jaqty kórsetip ketti. Ol tazalyqtyng etallony, qazirgi zamanghy gumanist edi. Zimanovqa 90 jyldyghy qarsanynda «Halyq Qaharmany» nemese «Qazaqstannyng Enbek Eri» ataghy berilui kerek edi. Biraz adamdar kedergi bol­dy. Salyqqa berilmegen «Halyq Qahar­many» ataghynyng endigi qúnynyng qanday ekenin baghamday beriniz. Al Qadyrdyng da orny bólek edi. Keler úrpaq Salyq pen Qadyrdyng qanday biyik bolghanyn, túlghalyq dengeyin ol jayly shóp-shalam qurap ket­ken kezde týsinetin bolady.

- Qazir «ziyaly qauym mindetti týrde qoghammen kelispey, qayshylasyp jýru kerek, sol kezde ghana olar tanylady» degen úghym qalyptasyp kele jatyr.
- Joq, olay emes. Ol mýldem qate pikir. Zaman aghymyna qarsy bolu mindet emes. Áuezovti alynyz. Óz zamanynyng sózin sói­ledi. El basqaryp otyrghan Diymeken, Din­múhamet Qonaev aqsaqaldyng ózi Áuezovpen sanasty. Jaqyn tartty.

- Siz ózinizdi qalay baghalaysyz? Túlgha­lyq­tyng auyly sizge jaqyn ba?
- Jo-joq. Mening jay-kýiimdi alyp taudyng eteginde jýrmin nemese túlghalyqtyng shapanynyng shalghayyna endi jarmasa bas­tadym deuge bolady. Men túlghalyqqa әli jet­ken joqpyn. Mening mandayyma bir tanba bitti. Ýndi pәlsapasynda ony ruhany jaghynan kemeldengen kezde payda bolady deydi. Al bizding dәrigerler «onkologiyalyq belgi, tekseriliniz» deydi. Kim biledi. Al men alghashqysyna sengim keledi.

- Keleshekte qazaqtanyp ketken nemisting balasy Gerolidti qazaq kim dep tanidy. Týisiginiz ne deydi?
- «Ólding Mamay, qor boldyn» degen bar emes pe? Anton Chehov «adamdar meni bir júma ghana eske salyp jýredi, sosyn úmyta­dy» dep ketken. Biraq Chehovty eske alatyn­dar әli kóp. Men jayly eske alady, aitady degen dәmem joq. IYegim qyshymaydy. Bireu biledi, bireu bilmeydi. Bilmeytinder kóp shyghar. Sebebi men kimmin? Ony ózim de bil­meymin. Jaqynda qazaqtyng jaqsy aza­ma­tymen tanystym. Ádebiyetti týsinetindey bolyp tanyldy. Ol maghan «Men sizding atynyzdy birinshi ret estip túrmyn» deydi. Men endi ne isteuim kerek. 78 jyldyq ghúmy­rym­da 67 kitap jazdym. 25 kitap audardym. 2000-nan astam maqalam jariyalandy. Men jayynda 500-den astam súhbat jariyala­nypty. 20 shaqty kitap jazylghan. Meni bilmeytinderge men osydan artyq ne isteuim kerek? Sondyqtan keleshekke ýlken mәn bermeymin.

- Sizdi «qazaqqa ókpeli» deydi. Memle­kettik syilyqqa jýldegerlerding qatarynan sizdi kóre almaymyz. Memlekettik syilyqqa jaqyndatqysy kelmeytinder basynyzdaghy shashynyzdan kóp boldy. Sózin sizge sóiletip jýrgen qazaqqa sizding qay qylyghynyz jaqpay qaldy?
- Men eshkimge ókpelemeymin. Men ataq-danqtan kende emespin. «Beybitshilik jәne ruhany kelisim» syilyghynyng túnghysh laureatymyn. Ony alghash iyelengen ýsheuding biri - menmin. Parasat ordenin alghash iye­len­gen de men. Maghan deyin ol ne qazaqqa, ne orysqa búiyrmaghan. Halyq deputaty boldym. 2012 jyldyng «Altyn adamy - Jyl adamy» maghan búiyrdy. TÝRKSOY-dyng altyn medali maghan búiyrdy. Atajúr­tym Germaniya da bir orden qadady ónirime. Sosyn mende Reseyding Ekaterina medali degen taghy bar. Búl bir adamgha az ba?
Ras, Memlekettik syilyqqa eki ret týstim. Onym aqymaqtyq boldy. Jiyrma jyl komissiya mýshesi boldym. Onyng qalay ýlestiriletinin bilemin. Eshkim eshkimdi oqymaydy. Alghashqy kezde ýmitkerlerding shygharmasyn oqyp, bayandamamdy dayyndap jýrdim. Talqylaugha kelsem, Qadyr: «Ou, Gera, biz talqylamaymyz. Múnda kelgende kimge berilu qajettigin bilip kelgenbiz. Ol pikirden sen ainyta almaysyn. Áure bolma. Talqylau degen bolmaydy» deydi. Shynynda da solay eken. Jiyrma jyl ishinde bayqa­gha­nym - talqylaugha týsken shygharmalardy Múrat Áuezov ekeumiz ghana oqyppyz. Tek saylaugha týsip, shar sanaydy, bitti. Aldynghy jyly Memlekettik syilyq eshkimge beril­medi. Byltyr jazushy Sәbit Dosanov pen aqyn Nesipbek Aytov aldy. Ekeuin de bile­min, syilaymyn, jaqsy kóremin. Biraq ekeuin ózgelerden joghary jazushy, myqty aqyn dep aita almaymyn.

- Sizding atajúrtynyz damyghan el. KSRO taraghan kezde alpysqa endi ghana iyek artqan ediniz. Kóshten qalyp ketken sebebiniz bar ma?
- Ketkim kelmedi. Germaniyada eki ret boldym. On kýn boyy jýrdim. El basshyla­ry­nyng qabyldauynda da boldym. Bayqagha­nym - Germaniya mening qolym emes eken. Olardyng mentaliyteti mýldem bólek. Jasym 30-40 jasta bolsa, ketip qaluym mýmkin edi. Býgingi Germaniyagha keregim joq. Olar meni zeynetker dep qabyldaydy. Syra ishemin. Pәterim tәuir boluy, tәtti shújyq jeuim mýmkin. Biraq keregim shamaly. Zeynetaqysy tәuir qatardaghy kóp zeynetker bolyp qala beremin. Onda sen tәrizdi meni bala jastan oqyp ósken, Ger-agha dep aldymdy kesip ótpeytin jastar joq. Mening Qazaqstanda keregim bar tәrizdi. Býgin siz keldiniz. Keshe de bir orys gazetinen keldi. Onda menen súhbat alatyn jurnalister joq. Ózimdi kerek etpegen ortagha men qalay siyamyn? Ol týgili men Reseyde de túra almaymyn. Maghan Mәskeu ýlken jyndyhana tәrizdi. Jalghyz qyzym sonda. «Kelinder» dep sha­qy­rady. Bәibishem «keteyik» dep qoyady. Al men Qazaqstandy, Almatyny, ózimmen birge qartayghan zamandastarymdy qimay­myn. Ministrler kenesi auruhanasy dәri­ger­leri kýnara kelip, qan qysymymdy tek­serip túrady. Demek, qazaqqa kerekpin. Qazaq jerinen basqa barar jerim, basar tauym joq. Erteng kózim júmyla qalsa, músylman bolmasam da, Kensaydyng bir búryshynan jer besiktey oryn búiyrsa eken deymin. Ondaghy baqilyq bolyp ketken dostarymmen birge ekinshi ómirimde de Almatyma tóbeden qarap jatqym keledi. Mende odan basqa tilek joq.
- Ángimenizge raqmet!

Súhbattasqan
Gýlbarshyn AYTJANBAY

"Ayqyn" gazeti