كەدەندىك وداققا بايلانىستى الىپقاشپا اڭگىمە كوپ. ءپى­كىر­لەر ۇدايى قاق جارىلىپ كەلەدى. ءبىرى ونىڭ كەرەكتىگىن ءسوز ەتسە، ەكىنشى بىرەۋلەر رەسەيدەن وزگە ەلدەر ءۇشىن اسا ءتيىمسىز ەكەنىن تىلگە تيەك ەتۋدە. ماسەلەن، بەلگىلى ساياساتتانۋشى راسۋل جۇمالى جاقىن ارادا كەدەندىك وداقتىڭ «جانازاسى» شىعادى دەگەن پىكىر ايتتى. «كوپ ۇزاماي قازاقستان دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىنا كىرمەك. رەسەي ەنىپ قويدى. دەمەك، بىرنەشە ۇيىمداردىڭ اراسىن­دا­عى حالىقارالىق زاڭداردىڭ قاراما-قاي­شىلىعى كە­دەندىك وداقتىڭ ءومىر سۇرۋىنە كەرى اسەر بەرىپ، كو ءوز-وزىنەن ءومىر ءسۇرۋىن توقتاتاتىنى بەلگىلى» دەيدى تا­نى­مال ساياساتتانۋشى.

ونىڭ ايتۋىنشا رەسەي ءۇشىن كەدەندىك وداق سايا­سي قۇرال عانا. سوندىقتان ونىڭ قۇرامىنا مەم­لەكەتتەردىڭ كوبىرەك ەنگەنى ءتيىمدى. ال مۇشە ەل­دەرگە وداقتىڭ ەكونوميكالىق پايدا­سى بولا ما، جوق پا، ول جاعىنا ءماس­كەۋ باس قاتىرمايتىن سە­كىلدى.

ءازىمباي عالي، ساياساتتانۋشى:

كەدەندىك وداققا بايلانىستى الىپقاشپا اڭگىمە كوپ. ءپى­كىر­لەر ۇدايى قاق جارىلىپ كەلەدى. ءبىرى ونىڭ كەرەكتىگىن ءسوز ەتسە، ەكىنشى بىرەۋلەر رەسەيدەن وزگە ەلدەر ءۇشىن اسا ءتيىمسىز ەكەنىن تىلگە تيەك ەتۋدە. ماسەلەن، بەلگىلى ساياساتتانۋشى راسۋل جۇمالى جاقىن ارادا كەدەندىك وداقتىڭ «جانازاسى» شىعادى دەگەن پىكىر ايتتى. «كوپ ۇزاماي قازاقستان دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىنا كىرمەك. رەسەي ەنىپ قويدى. دەمەك، بىرنەشە ۇيىمداردىڭ اراسىن­دا­عى حالىقارالىق زاڭداردىڭ قاراما-قاي­شىلىعى كە­دەندىك وداقتىڭ ءومىر سۇرۋىنە كەرى اسەر بەرىپ، كو ءوز-وزىنەن ءومىر ءسۇرۋىن توقتاتاتىنى بەلگىلى» دەيدى تا­نى­مال ساياساتتانۋشى.

ونىڭ ايتۋىنشا رەسەي ءۇشىن كەدەندىك وداق سايا­سي قۇرال عانا. سوندىقتان ونىڭ قۇرامىنا مەم­لەكەتتەردىڭ كوبىرەك ەنگەنى ءتيىمدى. ال مۇشە ەل­دەرگە وداقتىڭ ەكونوميكالىق پايدا­سى بولا ما، جوق پا، ول جاعىنا ءماس­كەۋ باس قاتىرمايتىن سە­كىلدى.

ءازىمباي عالي، ساياساتتانۋشى:
- «كەدەندىك وداقتىڭ جۇمىس ىستەپ تۇرعا­نى­نا ءبىراز بولدى. ونىڭ قانشالىقتى پاي­دالى ەكەنىن ەكونوميستەر، قارجىگەرلەر ەسەپ­تەپ شىعارىپ جاتىر. قازىر ماسەلە كو-دا نەمەسە دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىندا ەمەس، ماسەلە ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق نە بولماسا رەسەيلىكتەردىڭ تىلىمەن ايتقاندا «ەۋرازيالىق وداققا» بايلانىستى بولىپ تۇر. بۇل وداق بىزگە نە بەرەدى، ءبىز نەنى جوعالتامىز دەگەن اڭگىمە توڭىرەگىندە قوعامدا پىكىرلەر كو­بەيدى. ەلىمىزدەگى ساياسي ەليتا دا كوپ نارسەنىڭ بايىبىنا ەندى بارىپ جاتىر. قىسقاسى، ولار رەسەيگە ەۋرازيالىق وداق نە ءۇشىن كەرەك ەكەنىن ءتۇسىندى. سوندىقتان ەليتا تاۋەلسىزدىك تىزگىنى قولدان شىعىپ كەتپەۋىنە قام جاساي باستادى. بۇل وتە دۇرىس باعىت. ءبىز دسۇ -عا سوناۋ 1995 جىلدارى ەنەمىز دەپ ارەكەت جاساعانبىز. سودان بەرى ەشقانداي ەكو­نوميكالىق ەمەس، ساياسي سەبەپتەرمەن كەيىنگە شەگەرىلىپ كەلدى. ەندى شەگىنەرگە جول جوق. ەنۋ كەرەك. قۇرامىندا جۇزدەگەن مەملەكەت بار،
ول - وتە ءىرى ۇيىم. ونىڭ الەۋەتى كەدەندىك وداقتى «جۇتىپ» قويارى انىق.

ءىلياس يساەۆ، قارجىگەر:
- قازاقستان دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىنا ەنگەنىمەن كەدەندىك وداق ايماقتىق ەكونومي­كالىق ينتەگراتسيا رەتىندە ءومىرىن جالعاستىرا بەرمەك. «ارينە، دسۇ-نىڭ وزىندىك تالاپتارى بار. ونى جوققا شىعارا المايمىز. كەدەندىك وداقتاعى ارىپتەسەمىز، رەسەي قازىر سول ۇيىم­نىڭ بەلدى مۇشەسى بولدى. ول ەلدە دە وسى ۇيىمعا بايلانىستى كوزقاراس ەكىگە جارىل­عانى بەلگىلى. ءبىرى «بۇل بىزگە ءتيىمدى، ينۆەستي­-تسيا تارتامىز، تاۋار ساتۋ وڭايعا سوعادى» دەسە، ەكىنشى بىرەۋى «اۋىل-شارۋاششىلىعى ولەدى» دەپ ۇرەيلەندى. ءدال سونداي وي بىزدە دە بار. ءالى دە بولسا «دسۇ قۇرامىنا ەنۋگە دايار ەمەسپىز» دەگەن پىكىر بىزدە باسىم. ول - جەكە اڭگىمە. كەدەندىك وداققا كەلەر بولساق، مەنىڭ­شە ول ءالى قالىپتاسىپ بولعان جوق. وداقتىڭ العا قويعان ماقساتى، تاۋار، كاپيتال اينا­لىمىنا، جۇمىس كۇشىنىڭ وسى كەڭىستىكتە ەركىن قوزعالۋىنا جول اشۋ ەدى. بىراق ءالى ويلاعانداي بولماي تۇر. ءتىپتى تاريف ماسەلەسى دە تولىق شە­شىلدى دەۋگە كەلمەس. سولاي بولا تۇرسا دا بۇل وداق ەرتەڭ دسۇ-نە ەنگەن سوڭ ءومىر ءسۇرۋىن ءمۇل­دە دوعارادى دەگەنگە كەلىسە المايمىن. سەبەبى ايماقتىق ينتەگراتسيا - الەمدە بولىپ جات­-قان تەندەنتسيا. ماسەلەن، تۇتاسىمەن دسۇ كىرەتىن ەۋروداق ەلدەرىن الالىق. ولار دا دسۇ-نىڭ مۇشەلەرى. سونداعى ەۋرو ايماعىنا ەنەتىن 17 ەل­دە سونىڭ مۇشەسى. ولارعا ەشكىم «قوي» دەپ وتىرعان جوق. تىنىق مۇحيت ەلدەرىنىڭ اسەان نەمەسە بريكس ايماقتىق ۇيىمدارىنا كىرەتىن ەلدەردە دسۇ-نىڭ مۇشە­لەرى. كەدەندىك وداق نە بولماسا ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق تا سونداي ايماقتىق ين­تەگراتسيالاردىڭ ءبىرى. دەمەك، كەدەندىك وداق دسۇ ەنسەك تە ءوز ءتىر­لىگىن ايماقتىق ۇيىم نە وداق رەتىندە جال­عاس­­تى­را بەرەرى حاق. كىم نە دەسە دە، ايماقتىق ۇيىمداردىڭ ءومىر­شەڭدىگى ءبىردى-ەكىلى پىكىرلەرمەن شەكتەل­مەسى انىق. ەڭ باستى تورەشى - ۋاقىت.

سەيسەن امىربەكۇلى

"ايقىن" گازەتى