جەكسەنبى, 5 مامىر 2024
جاڭالىقتار 4036 0 پىكىر 1 ءساۋىر, 2013 ساعات 13:33

ازەر حاسرەت:كازاحستان موجەت سرازۋ پەرەيتي نا وبششەتيۋركسكۋيۋ لاتينيتسۋ

 

ازەر حاسرەت (Azer Hasret), رۋكوۆوديتەل پروەكتا يالگۋزاك

كازاحستان ناكونەتس-تو پرينيال رەشەنيە و پەرەحودە نا لاتينيتسۋ. ەتا دولگوجداننايا  ۆەست نەسكازاننو وبرادوۆالا ناس كازاحسكيح براتەۆ - ازەربايدجانتسەۆ.  كومۋ-تو موجەت پوكازاتسيا ەتو ستراننىم ي ۆوزنيكنەت ۆوپروس «ا ۆام تو كاكوە دەلو دو كازاحوۆ؟» . ا نام تو دەلو دو پەرەحودا كازاحوۆ نا لاتينيتسۋ پريامو-تاكي ەست.

كازاحي تاكوي جە تيۋركسكي نارود، كاك ازەربايدجانتسى. ي نە تولكو. وني تاكوي جە نارود كاك ۋزبەكي، كيرگيزى، تۋركمەنى، كاراكالپاكي، ۋيگۋرى، تاتارى، باشكيرى، گاگاۋزى، چۋۆاشي، كۋمىكي، نوگايتسى، كاراچاەۆتسى، بالكارى، شورتسى، حاكاسى ي ت.د. ي ت.پ.، كوتورىە رازدەليايۋت وبششەە پروشلوە، وبششۋيۋ يستوريۋ ي ۆاجنەە ۆسەح، وبششيە كورني! تو ەست، مى دەتي ودنيح ي تەح جە روديتەلەي. ناشي وتتسى وبششيە - ناشي كورني وبششيە. راۆنو كاك ي وبششي يازىك. پوكا نام نە پومەنيالي الفاۆيتى ي پيسمەننىي يازىك درۋگ درۋگا ستالو ترۋدنو پونيمات.

مى وتتورگليس وت سوۆەتسكوي يمپەري. ەتا بىلا يمپەريا زلا، گدە ناس دوستاتوچنو دولگوە ۆرەميا دەرجالي پود چۋجيم، داجە ۆراجدەبنىم نام كولپاكوم. ناس رازدەليلي، نە دالي درۋگ س درۋگوم بىت ۆ كونتاكتە، چۋۆستۆوۆات سەبيا ەدينوي تيۋركسكوي ناتسيەي. نام تولكوۆالي، پروپاگانديروۆالي، چتو مى چۋجدى درۋگ درۋگۋ ي چتو ناشي يازىكي، كۋلتۋرا، پروشلوە نيچەگو وبششەگو نە يمەەت. ەتا بىلا پوليتيكا رازدەلەنيا ي ۆلاستۆوۆانيا.

 

ازەر حاسرەت (Azer Hasret), رۋكوۆوديتەل پروەكتا يالگۋزاك

كازاحستان ناكونەتس-تو پرينيال رەشەنيە و پەرەحودە نا لاتينيتسۋ. ەتا دولگوجداننايا  ۆەست نەسكازاننو وبرادوۆالا ناس كازاحسكيح براتەۆ - ازەربايدجانتسەۆ.  كومۋ-تو موجەت پوكازاتسيا ەتو ستراننىم ي ۆوزنيكنەت ۆوپروس «ا ۆام تو كاكوە دەلو دو كازاحوۆ؟» . ا نام تو دەلو دو پەرەحودا كازاحوۆ نا لاتينيتسۋ پريامو-تاكي ەست.

كازاحي تاكوي جە تيۋركسكي نارود، كاك ازەربايدجانتسى. ي نە تولكو. وني تاكوي جە نارود كاك ۋزبەكي، كيرگيزى، تۋركمەنى، كاراكالپاكي، ۋيگۋرى، تاتارى، باشكيرى، گاگاۋزى، چۋۆاشي، كۋمىكي، نوگايتسى، كاراچاەۆتسى، بالكارى، شورتسى، حاكاسى ي ت.د. ي ت.پ.، كوتورىە رازدەليايۋت وبششەە پروشلوە، وبششۋيۋ يستوريۋ ي ۆاجنەە ۆسەح، وبششيە كورني! تو ەست، مى دەتي ودنيح ي تەح جە روديتەلەي. ناشي وتتسى وبششيە - ناشي كورني وبششيە. راۆنو كاك ي وبششي يازىك. پوكا نام نە پومەنيالي الفاۆيتى ي پيسمەننىي يازىك درۋگ درۋگا ستالو ترۋدنو پونيمات.

مى وتتورگليس وت سوۆەتسكوي يمپەري. ەتا بىلا يمپەريا زلا، گدە ناس دوستاتوچنو دولگوە ۆرەميا دەرجالي پود چۋجيم، داجە ۆراجدەبنىم نام كولپاكوم. ناس رازدەليلي، نە دالي درۋگ س درۋگوم بىت ۆ كونتاكتە، چۋۆستۆوۆات سەبيا ەدينوي تيۋركسكوي ناتسيەي. نام تولكوۆالي، پروپاگانديروۆالي، چتو مى چۋجدى درۋگ درۋگۋ ي چتو ناشي يازىكي، كۋلتۋرا، پروشلوە نيچەگو وبششەگو نە يمەەت. ەتا بىلا پوليتيكا رازدەلەنيا ي ۆلاستۆوۆانيا.

ودناكو ۋجە بولەە 20-ي لەت ناشي نارودى ي سترانى ياۆليايۋتسيا سۆوبودنىمي. مى يمەەم پراۆو ي موجەم پرينيمات رەشەنيا وبششەناتسيونالنوگو حاراكتەرا بەز ۋچەتا منەنيا درۋگيح نارودوۆ، نە يمەيۋششيح كاكوە-ليبو وتنوشەنيە ك ناشيم چيستو ناتسيونالنىم تسەننوستيام، ودنيم يز كوتورىح ياۆلياەتسيا ناش الفاۆيت.

كازاحستان، كاك نەزاۆيسيموە ي ەكونوميچەسكي سوستوياۆشەەسيا گوسۋدارستۆو يمەەت پولنوە پراۆو وتكازاتسيا وت كيريلليتسى ي پەرەيتي نا لاتينيتسۋ. ەتو يسكليۋچيتەلنوە پراۆو تولكو كازاحوۆ ساميح. نيكاكوي نارود نە ۆپراۆە ۆمەشيۆاتسيا ۆ ەتو ي ترەبوۆات وت كازاحستانا وترەچسيا وت ەتوي يدەي. ودناكو، پو-ناشەمۋ، رودستۆەننىە تيۋركسكيە نارودى ۆپراۆە ۆىسكازات سۆوە منەنيە. ي داجە وبيازانى نە بىت نا ستورونە وت ەتوگو پروتسەسسا. ۋچيتىۆايا ەتو وبستوياتەلستۆو مى سوچلي نەوبحوديمىم وتمەتيت نەكوتورىە مومەنتى، سۆيازاننىە س پەرەحودوم نا لاتينيتسۋ، كوتورىە، وپيات تاكي پو ناشەمۋ منەنيۋ، پوموگۋت نە پوۆتوريات تە وشيبكي، كوتورىە سۆەرشيلي ازەربايدجان، تۋركمەنيستان، ۋزبەكيستان، دا ي داجە تۋرتسيا، ۋجە داۆنو پەرەشەدشايا نا لاتينيتسۋ.

ۆ پەرۆۋيۋ وچەرەد نادو ۆسپومنيت پەريود پەرەحودا نا نەزاۆيسيموست. ۆ ناچالە 90-ح گودوۆ 20-گو ۆەكا ۋچەنىە مۋجي يز تيۋركسكيح ستران توجە وبسۋجدالي پەرەحود نا لاتينيتسۋ، كاك مى ەتو دەلاەم سەيچاس پو وتنوشەنيۋ ك كازاحستانۋ. توگدا ۆسە پونيمالي، چتو تيۋركسكيم نارودام نەوبحوديمو يمەت وبششۋيۋ، ەدينۋيۋ پيسمەننوست، كوتورايا ۆ بۋدۋششەم سبليزيت ناشي نارودى. داجە بىل پودپيسان پروەكت وبششەتيۋركسكوگو الفاۆيتا، كوتورىي دولجەن بىل پرەتۆورياتسيا ۆ جيزن پريامو ۆ تەچەنيە 90-ح گودوۆ پروشلوگو ۆەكا. نو، ك سوجالەنيۋ، ناشي گوسۋدارستۆا نە بىلي دوستاتوچنو بىسترى ۆو ۆنەدرەني ەتوي يدەي ي ونا تاك ي وستالاس يدەەي. ي ەتا يدەيا پو سەي دەن وبسۋجداەتسيا، نو رەشەنيا وپيات تاكي نەت. ك سوجالەنيۋ، كونەچنو.

ۆوزۆراششاياس ك 90-م گودام پروشلوگو ۆەكا، نادو وتمەتيت، چتو ازەربايدجان، ۆسلەد زا نيم تۋركمەنيستان ي ۋزبەكيستان پرينيالي رەشەنيە و پەرەحودە نا لاتينيتسۋ. پەرۆىە دۆە سترانى ەتوت پروتسەسس ۋجە زاۆەرشيلي. ا ۋزبەكيستانۋ ەششە نادو پرەودولەت نەكوتورۋيۋ ديستانتسيۋ. كونەچنو، موجنو بىلو بى رادوۆاتسيا، چتو حوتيا ەتي 3 سترانى رەشيتەلنو دۆينۋليس ۆ ەتوم ناپراۆلەني. ودناكو، ك سوجالەنيۋ، وني ۆسە پەرەشلي نە ۆپولنە نەوبحوديمىي پۋت. تو ەست، ۆسە ەتي سترانى سبيليس س پۋتي پريامو ۆ ناچالە پروتسەسسا. دا ي تۋرتسيا توجە نە بىلا نا ۆەرنوم ناپراۆلەني...

كاك مى وتمەتيلي، نوۆىە نەزاۆيسيمىە تيۋركسكيە سترانى ۆمەستە س تۋرتسيەي بىلي ەدينى ۆو منەني، چتو لاتينيتسا دولجنا بىت وبششايا دليا ۆسەح تيۋركسكيح نارودوۆ. ودناكو پوسلەدۋيۋششيە شاگي پوكازالي، چتو ەتو ەدينستۆو وستالوس پروستو كاك سلوۆو.

ۆ پەرۆۋيۋ وچەرەد ازەربايدجان سبيلسيا س پۋتي. كوگدا بىلو پرينياتو رەشەنيە و پەرەحودە نا لاتينيتسۋ، ۆ ەتوي سترانە پوكا دو سيح پور ليچنو نام نە يزۆەستنىم پريچينام پوچەمۋ تو وتكازاليس وت وبششەتيۋركسكوگو «Ää» ۆ پولزۋ «Əə». ي ەششە ودين مومەنت: بۋكۆا «Ññ» نە بىل ۆكليۋچەن ۆ الفاۆيت. حوتيا ەتوت زۆۋك ي دو سيح پور يسپولزۋەتسيا ۆ ازەربايدجانسكوم يازىكە. تاكيم وبرازوم، ازەربايدجان وتوشەل وت وبششەتيۋركسكوي پيسمەننوستي نا دۆە بۋكۆى.

ا ەششە دالشە وتوشەل وت ەتوگو تۋركمەنيستان. ۆ تۋركمەنسكوم الفاۆيتە 30 بۋكۆ، 7 يز كوتورىح ۆۆوديت ۆ زامەشاتەلستۆو داجە ازەربايدجانتسەۆ. تاك، وبششەتيۋركسكايا «Jj» (ج - جاۆورونوك) ۆ تۋركمەنسكوم الفاۆيتە ۋسترويلاس كاك دج - دجەيمس (ۆ وبششەتيۋركسكوم يلي ۆ درۋگيح تيۋركسكيح يازىكاح - «Cc»). ا سلەدۋيۋششيە بۋكۆى تۋركمەنسكوي لاتينيتسى ينوگدا داجە نە پونياتنى درۋگيم تيۋركسكيم نارودام: «Žž» (ەتو ۆ كيريلليتسە كاك ج - جاۆورونوك), «Ww» (ۆ كيريلليتسە كاك «ۆ» - ۆانيا). حوتيا ەست دليا ەتيح جە زۆۋكوۆ سووتۆەتستۆۋيۋششيە بۋكۆى ۆ درۋگيح تيۋركسكيح يازىكاح دا ي ۆ وبششەتيۋركسكوم پروەكتە: «Žž» كاك «Jj» (jurnal) ي «Ww» كاك «Vv» (vätän). ا بۋكۆا «Yy» ۆ تۋركمەنسكوم وزناچاەت كيريلليچەسكي «ىى»، كوتورايا ۆ درۋگيح تيۋركسكيح يازىكاح وبوزناچاەتسيا كاك «Iı» (Isparta). ا ساما بۋكۆا «Yy» ەست بۋكۆا «ي» (yaşar). كيريلليچەسكايا «ي» ۆ تۋركمەنسكوم الفاۆيتە ۋسترويلاس كاك «Ýý» (ۆ وبششەتيۋركسكوم «Yy»), چتو ۆۆوديت ۆ زامەشاتەلستۆو درۋگيە تيۋركسكيە نارودى. ەششە ودنا بۋكۆا - «Ňň» حوتيا نەمنوجكو وتليچاەتسيا وت وبششەتيۋركسكوگو، نادو بىلو يزبەجات ي ەتوگو. ەتۋ بۋكۆۋ «وبششەتيۋركيستى» پرەدلاگايۋت كاك «Ññ».

چتو گوۆوريت وب ۋزبەكيستانە؟ ەتا سترانا ناحوديتسيا ۆ ستادي زاۆەرشەنيا پەرەحودا نا لاتينيتسۋ ي ك سوجالەنيۋ ەششە دالشە وتدالياەتسيا وت درۋگيح تيۋركسكيح نارودوۆ. لاتينسكي الفاۆيت، ۆنەدرياەمىي ۋزبەكيستانوم، پروستو ەست چيستو انگليسكي س 26-يۋ بۋكۆامي. ي پراۆيلا سوستاۆلەنيا نەدوستايۋششيح زۆۋكوۆ تاكيە جە: «Çç» (چچ) پيشەتسيا كاك «Ch ch» ي «Şş» (شش) پيشەتسيا كاك «Sh sh»، «Ññ» (نگ) كاك «ng»، چتو پريۆوديت ك رازدۋۆانيۋ تەكستوۆ ي وتدالەنيۋ وت درۋگيح تيۋركسكيح نارودوۆ. رازدۋۆانيۋ سلۋجات ەششە دۆە بۋكۆى: «O' o'» (ۋ) ي «G' g'» (نا رۋسسكوم نەت. ا ۆ وبششەتيۋركسكوم «Ğğ» - Iğdır).

دەلو س تۋرەتسكيم الفاۆيتوم ستويت نە تاك وسترو، كاك س ۆىشەيزلوجەننىمي. ۆ پوسلەدنەم پروستو نە حۆاتاەت نەسكولكو بۋكۆ: «Ää»، «Xx»، «Qq» ي «Ññ». نو ەتو نە مەشاەت درۋگيم تيۋركسكيم نارودام چيتات تەكستى تۋرەتسكوي پيسمەننوستي.

تەپەر ۆەرنەمسيا ك كازاحستانۋ. ەتا نام ۆسەم دوروگايا سترانا يمەەت شانسى ۋچەست ۆسە ەتي وشيبكي. سەيچاس ۆ ەتوي سترانە ۋچەنىە ي سووتۆەتستۆۋيۋششيە گوسۋدارستۆەننىە سترۋكتۋرى رازراباتىۆايۋت پلان پەرەحودا ك لاتينيتسە ي بىلو بى ۋمەستنىم ۋچەست وشيبكي درۋگيح تيۋركسكيح نارودوۆ، كوتورىە ۋجە پەرەشلي نا لاتينيتسۋ. داجە نە پومەشاەت وتكومانديروۆات ليۋدەي دليا يزۋچەنيا وپىتا ەتيح ستران. پوتومۋ چتو، ۆوپروس نە پروستو ۆ پەرەحودە نا لاتينيتسۋ، نو ي ەست بويازن، چتو ناسلەديە موجەت بىت پوتەريانو. ا ۆوت ازەربايدجان ياۆلياەتسيا حوروشيم پريمەروم س ميزەرنىمي نەدوستاتكامي پەرەحودا نا لاتينيتسۋ، گدە نيچەگو نە پوتەريانو ناسچەت ناسلەديا. ۆەد وبششەستۆەننوست كازاحستانا يمەەت پراۆو زارانەە ۋزنات ناسكولكو بولنو بۋدەت ەتوت پەرەحود. دليا توگو، چتوبى دوكازات، چتو ەتو بۋدەت نە تاك ۋج بولنو، ستويت يزۋچات وپىت درۋگيح.

 

ي ەششە ودين مومەنت: ۋ كازاحستانا ەست شانس وستانوۆيتسيا ۆووبششە نا وبششەتيۋركسكوي لاتينيتسە. ۆەد پەرەحود س پەرەحودوم، تاك پوچەمۋ جە نە پەرەيتي نا وبششەتيۋركسكۋيۋ لاتينيتسۋ؟ پۋست ەتو داجە نە بۋدەت نازىۆاتسيا وبششەتيۋركسكيم، ا پروستو كازاحسكيم الفاۆيتوم. مى بى س ليۋبوۆيۋ يسپولزوۆالي وتنىنە پروستو كازاحسكۋيۋ لاتينيتسۋ ي دليا ۆسەح وستالنىح تيۋركسكيح نارودوۆ.

كستاتي، ۋ ناس ۋجە ەست نەوفيتسيالنايا وبششەتيۋركسكايا لاتينيتسا، نا كوتوروي داجە ۆىپۋسكاەم ونلاينوۆۋيۋ گازەتۋ پود نازۆانيەم Yalquzaq.com. ەتا گازەتا سودەرجيت تەكستى نا ۆسەح تيۋركسكيح (ۆكليۋچايا كازاحسكي) يازىكاح بەز پەرەۆودا ي چيتاەتسيا لەگكو ۆسەمي تيۋركسكيمي نارودامي ميرا. تاك، ەسلي كازاحستان ۆنەدريت وبششەتيۋركسكي الفاۆيت، مى بۋدەم سلەدوۆات تاكومۋ گەنيالنومۋ پريمەرۋ وبيازاتەلنو.

http://z001.kz

 

0 پىكىر

ۇزدىك ماتەريالدار

قۇيىلسىن كوشىڭ

باس گازەت ورالماندارعا نەگە شۇيلىكتى؟

ءالىمجان ءاشىمۇلى 1445
ادەبيەت

«سولاي ەمەس پە؟»

عابباس قابىشۇلى 1291
قوعام

دوس كوپ پە، دۇشپان كوپ پە؟

ءابدىراشيت باكىرۇلى 1046
ەل ءىشى...

ۇلتتىق بىرەگەيلەنۋ: قانداستاردىڭ ءرولى قانداي؟

ءومارالى ادىلبەكۇلى 1098