قازاقستاندا قىلمىستىق كودەكستىڭ جاڭا جوباسى ازىرلەنىپ جاتقانىنان ءبىرشاما جۇرت حاباردار. سوندىقتان بولار، قىلمىس­تىق ءھام قۇقىق سالاسىنداعى وزەكتى جايتتاردىڭ جاي-جاپسارى ءاۋ باستان قوعام تالقىسىنا شىعارىلىپ كەلەدى. مۇنداي ماڭىزدى ماسەلەنىڭ بىرەگەيى - ۇلتتىق مەديا زاڭناما. البەتتە، زاڭ-زاكوندى جەتىلدىرۋدىڭ شەگى بولمايتىنى اقيقات. دەگەنمەن قازاقستانداعى باق زاڭىنىڭ قاي تۇسى ولقى؟ مەديا نارىقتىڭ دامۋىن داڭعىل ەتۋ ءۇشىن جاڭا كودەكستەن نەنى الىپ، نەنى قالدىرۋ كەرەك؟ وسى ماسەلەنىڭ ءبىرشاماسى كەشە مەديا زاڭنامانى رەفورمالاۋدىڭ كەلەشەگىنە ارنالعان دوڭگەلەك ۇستەل جيىنىندا ءسوز بولدى.

قازاقستاننىڭ قىلمىستىق زاڭناماسى ءبىراز جىل بويى ىزگىلەنۋ جولىندا رەفورمالانىپ كەلەدى. ال قىلمىستىق كودەكستىڭ جاڭا رەداكتسياسى ەندى جازىلىپ جاتقان تۇستا كوپتەگەن ۇيىم ىزگىلىكتىڭ ودان كەيىنگى قادامىن كۇتىپ وتىرعانداي. كەشەگى دوڭگەلەك ۇستەلدەگى باسىم پىكىر دە - سوعان ايعاق. ناقتىراق ايتساق، ەلدەگى بىرقاتار قوعامدىق قورلار، ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدار كودەكستەن «جالا جاپقانى ءۇشىن قىلمىستىق قۋدالاۋدى توقتاتۋ» ونى جەڭىلدەتىپ، ازامات­تىق-اكىمشىلىك جاۋاپكەرشىلىكپەن الماستىرۋ تۋرالى باستاما كوتەرەدى. «ءادىل ءسوز» قوعامدىق قورىنىڭ پرەزيدەنتى تامارا قالەەۆا قىلمىستىق زاڭناماداعى «جالا جابۋ مەن ءتىل تيگىزۋدى» كريمينالسىز­داندىرىپ، مۇنداي باپتى قىلمىستىق كو­دەكستەن مۇلدەم جويۋدى ۇسىنادى. «كودەكس جوباسىنا سايكەس، باس پروكۋراتۋرا ازىرلە­گەن نۇسقالار كوپ بولدى. ونىڭ ىشىندە 60 كۇنگە دەيىن قاماۋعا الۋ دا بولعان، ەندى قايتادان ءۇش جىلعا دەيىن باس بوستاندى­عىنان ايىرۋ مەن مولشەرى تىم اۋىر ايىپپۇلدارعا كەلىپ وتىرمىز. ءبىز ول باپتى الىپ تاستاۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيمىز»، - دەيدى تامارا قالەەۆا. بۇل رەتتە قور باسشىسى مۇنداي ارەكەتتەردى قىلمىستىقتان الاس­تاپ، ازاماتتىق داۋ سالاسىنا جاتقىزۋ كە­رەك. «قانداي ماسەلە بولسىن كىم-كىمگە جا­لا جاپپاسىن، ءتۇبى «مەن بۇعان نارازىمىن، ءبىز سىزبەن كەزدەسىپ، كىمنىڭ دۇرىس، كىمنىڭ بۇرىس ەكەنىن دالەلدەۋىمىز كەرەك» دەگەن قاعيدامەن جۇمىس اتقارىلعانى يگى»، - دەيدى ءوز ۇستانىمىن نىعىزداعان قالەەۆا حانىم.

جالپى، ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىم مەن حا­لىقا­رالىق ۇيىم ساراپشىلارىنىڭ باسىم بولىگى ديففاماتسيانى قىلمىستىق قۋدا­لاۋ­دان ارىلتۋ دەموكراتيا مەن ءسوز بوستان­دىعى ءۇشىن ماڭىزدى قادام بولاتىنىن العا تارتادى. ايتا كەتەرلىگى، كەلتىرىلگەن دەرەكتەرگە قاراعاندا، تمد اياسىنداعى بەس مەملەكەت ديففاماتسيادان باس تارتقان ەكەن. ساراپشىلار دا ەندىگى كۇنى زاڭناما­لىق رەفورمالاردى قولعا العان قا­زاق­ستاننان وسىنداي يگى قادامعا بارعان ال­تىن­شى ەل بولعانىن كۇتەتىن ءتارىزدى. 2012 جىلى بۇل باستاماعا ۋكراينا مەن تاجىك­ستان، قىرعىزستان قوسىلىپتى.

ال ەلىمىزدىڭ رەسمي ورگاندارىنا كەل­سەك، ونىڭ ىشىندە قىلمىستىق كودەكستىڭ «چەر­نوۆويىن» جازىپ جاتقان پروكۋراتۋرا­نىڭ ۇستانىمىنا كەلسەك، مۇنداي يدەياعا قارسىلار باسىم. ۋاجدەرى دە بارشىلىق. ماسەلەن، باس پروكۋراتۋرانىڭ قىلمىستىق كودەكستى دايىنداعان جۇمىس توبىنىڭ  ساراپشىسى رۋسلان توقتاعۇلوۆتىڭ ايتۋىن­شا، كودەكس جوباسىندا «جالا جاپقانى ءۇشىن باس بوستاندىعىنان ايىرۋ جازاسى» ساقتالعان. «ديففاماتسيا ءۇشىن قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىكتى جويۋ ماسەلەسى اسا ماڭىز­دى، سونىمەن بىرگە كۇردەلى مىندەت. پارلا­مەنت ماجىلىسىنە ەنگىزىلگەن زاڭ جوباسىندا جالا جاپقانى جانە ار-نامىسىنا نۇقسان كەلتىرىپ، جابىرلەۋ سەكىلدى ەكى قىلمىستىق قۇرامدى قىلمىسسىزداندىرۋ قاراستىرىل­عان ەدى. الايدا، وكىنىشكە قاراي، جوعارى وكىلەتتى ورگان بۇل باستامانى قولداي قوي­مادى»، - دەيدى رۋسلان توقتاعۇلوۆ. ونىڭ سوزىنە قاراعاندا، قىلمىستىق كودەكستىڭ قازىرگى جوباسىن ازىرلەۋ بارىسىندا اتال­عان ەكى قىلمىس قۇرامى قىلمىستىق ايىپ ساناتىنا اۋىستىرىلىپ، ول بويىنشا بۇل­تارت­پاۋ تۇرىندەگى اۋىر جازانى قولدانۋدان باس تارتۋ كوزدەلگەن. «وكىنىشكە قاراي، كودەكس جوباسىن ۆەدومستۆوارالىق جۇمىس توبىنداعى تالقىلاۋلاردا بۇل باستاما تاعى دا قولداۋ تاپپادى. ونىڭ ىشىندە جالا جاپقانى ءۇشىن قارالاتىن قىلمىس قۇرامى بويىنشا باس بوستاندىعىنان ايىرۋ سەكىلدى جازا ءتۇرى ساقتالىپ وتىر»، - دەيدى پروكۋ­راتۋرا وكىلى. ال ۋاجگە كەلسەك، مىناداي ۇستانىم العا تارتىلادى: «جالا جابۋ مەن ءتىل تيگىزۋدى كريمينالسىزداندىرۋ وي ەركىن­دىگىنە ەش سەپتىگىن تيگىزبەيدى، كەرىسىنشە، بۇل ازاماتتاردىڭ ار-وجدانى مەن بەدەلىنە ادەيى نۇقسان كەلتىرۋگە دەگەن ۇمتىلىستى ورشىتەدى. بۇل ازاماتتىق ساياسي قۇقىقتار تۋرالى حالىقارالىق پاكتىنىڭ ەرەجەلەرىنە قايشى كەلەدى».

ءسوز بوستاندىعى، پىكىر ەركىندىگىمەن ۇشتاساتىن مەديا زاڭنامادا تۇزەتىلۋى ءتيىس ەكىنشى ماسەلە - ايىپپۇل مولشەرىنىڭ تىم اۋىرلىعى. ماسەلەن، «ءادىل ءسوز» قورى ءجۇر­گىزگەن مونيتورينگكە سەنسەك، 2012 جىلدىڭ وزىندە ازاماتتىق ىستەر بويىنشا مورال­دىق شىعىننىڭ وتەماقىسىنا قاتىستى تۇسكەن تالاپ-ارىزداردىڭ جالپى سوماسى 4,5 ملرد تەڭگەنى قۇراعان. ال جاڭا كودەكس­تىڭ جوباسىندا جالا جاپقانى ءۇشىن ايىپ­پۇل­دىڭ جوعارى مولشەرى 10 ەسەگە دەيىن ارتاتىنىن ايتىپ دابىل قاعاتىندار دا بارشىلىق. وسىنى ەسكەرگەن ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمداردىڭ وكىلدەرى 5 ملن تەڭگەدەن اسا­تىن سومانى ايىپپۇل رەتىندە تولەۋ جۋرنا­ليستەر ءۇشىن تىم اۋىر ەكەنىن، ونداي ايىپ وتاندىق تاۋەلسىز جۋرناليستيكانىڭ دامۋى­نا ۇلكەن كەدەرگى بولاتىنىن العا تارتادى.

سەيىتقازى ماتاەۆ، قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ باسقارما توراعاسى:

- بىرىنشىدەن ايتارىم، مۇنداي باسقوسۋلار اسا قاجەت. ويتكەنى باق زاڭناماسى جەتىلىپ وتىرۋى شارت، وعان تۇزەتۋلەر قاجەت. دەگەنمەن مۇندا توق­تالاتىن ماسەلە - ونداي قۇجاتتى ءازىر­لەۋ­دىڭ اشىق بولۋى. قۇجات كابينەتتەردە تالقىلانىپ، كەيىننەن پارلامەنتتە سوڭعى نۇكتە قويىلادى. بۇدان جۋرنا­ليستەر قاۋىمىنىڭ ءوزى شەت قالىپ جاتا­دى. ال مەديا زاڭنامانى رەفورمالاۋعا كەلسەك، بۇگىنگى تاڭدا قولدانىستاعى زاڭنامادا تۇزەتۋدى اسا قاجەت ەتەتىن ەكى باپ بار. ونىڭ باستىسى جۋرناليستەرگە سالىناتىن ايىپپۇلدىڭ كولەمىنە قاتىستى. سوڭعى ۋاقىتتا مۇنىڭ كولەمى شەكسىز ءوسىپ كەتكەن. «100 ملن، 500 ملرد تەڭگە» دەپ كەتە بەرەدى. بۇل دۇرىس ەمەس. سونى بىرنەشە جىل بويى كوتەرىپ، ايىپپۇلدىڭ شاماسىن 1 ميلليوننان ارتتىرماۋ كەرەك دەپ ءجۇرمىز.

اۆتور: قانات قازى، استانا

"الاش ايناسى" گازەتى