جيىرما جىل بۇرىن كوتەرiلگەن ماسەلە، ياعني قازاقستاندا اتوم ەلەكتر ستانساسىن (اەس) سالۋ تۇبەگەيلi شەشiمiن تاپقان سىڭايلى. بيلiك ەل-جۇرتتىڭ پiكiرi مەن قارسىلىعىنا قاراماستان، اتىڭ وشكiر ستانسانى اقتاۋ­دا سالماق. اەس-تiڭ زالالى مەن زاۋالى جايىندا تالاي ايتىلىپ، جازىلدى دا. ايتسە دە، بيلiك ازiرگە العان بەتiنەن قايتار ىڭعاي تانىتار ەمەس.

قازاق ەلiنiڭ شىعىسى، سول­تۇستiگi مەن ورتالىق ايماقتارى پوليگوننىڭ، ال وڭتۇستiگi ۋراننىڭ زاردابىنان بۇگiنگە دەيiن كوز اشپاي وتىر. ەكولوگيالىق اپاتتى ايماقتارعا جاتاتىن بۇل وڭiرلەردە ەمi جوق دەرتكە شالدىققاندار، كەمتار با­لا-شاعا مەن تۇسiك تاستاعان انالاردىڭ سانى ارتپاسا كەمiگەن ەمەس. سوعان قاراماستان، بiزدiڭ بيلiكتەگiلەر اەس سالامىز دەپ الدەكiمنiڭ سويىلىن سوعۋدى توقتاتار ەمەس. بار ايتار سىلتاۋى - ەلەكتر قۋاتىنىڭ تاپشىلىعىن بولدىرماۋ ماقساتىندا ستانسا سالماق. ەڭ قاۋiپ­تiسi سول، بiزدەگi اەس-تi رە­سەي­لiك ماماندار سالادى. بiرiنشi­دەن، بۇل - قىپ-قىزىل شىعىن. ال ەكiنشiدەن، رەسەي­لiكتەرگە اەس سالعىزۋدان باس تارتقان قانشاما مەملەكەت بار. كەزiندە ۆەنەسۋەلا پرەزي­دەنتi مارقۇم ۋگو چاۆەس رەسەيلiك اتوم ەنەرگياسىنان باس تارتاتىنىن ءمالiم­دەگەن-دi. ول اەس-تەن حالىققا تونەتiن قاۋiپتiڭ تىم جوعارى ەكەنiن ايتىپ، ءۇزiلدi-كەسiلدi قارسى تۇرعان ەدi. سوندا رەسەيلiك اتومنان باس تارت­قاندار اقىماق تا، قازاق بيلiگiندەگiلەر تىم اقىلدى بولعانى ما؟

جيىرما جىل بۇرىن كوتەرiلگەن ماسەلە، ياعني قازاقستاندا اتوم ەلەكتر ستانساسىن (اەس) سالۋ تۇبەگەيلi شەشiمiن تاپقان سىڭايلى. بيلiك ەل-جۇرتتىڭ پiكiرi مەن قارسىلىعىنا قاراماستان، اتىڭ وشكiر ستانسانى اقتاۋ­دا سالماق. اەس-تiڭ زالالى مەن زاۋالى جايىندا تالاي ايتىلىپ، جازىلدى دا. ايتسە دە، بيلiك ازiرگە العان بەتiنەن قايتار ىڭعاي تانىتار ەمەس.

قازاق ەلiنiڭ شىعىسى، سول­تۇستiگi مەن ورتالىق ايماقتارى پوليگوننىڭ، ال وڭتۇستiگi ۋراننىڭ زاردابىنان بۇگiنگە دەيiن كوز اشپاي وتىر. ەكولوگيالىق اپاتتى ايماقتارعا جاتاتىن بۇل وڭiرلەردە ەمi جوق دەرتكە شالدىققاندار، كەمتار با­لا-شاعا مەن تۇسiك تاستاعان انالاردىڭ سانى ارتپاسا كەمiگەن ەمەس. سوعان قاراماستان، بiزدiڭ بيلiكتەگiلەر اەس سالامىز دەپ الدەكiمنiڭ سويىلىن سوعۋدى توقتاتار ەمەس. بار ايتار سىلتاۋى - ەلەكتر قۋاتىنىڭ تاپشىلىعىن بولدىرماۋ ماقساتىندا ستانسا سالماق. ەڭ قاۋiپ­تiسi سول، بiزدەگi اەس-تi رە­سەي­لiك ماماندار سالادى. بiرiنشi­دەن، بۇل - قىپ-قىزىل شىعىن. ال ەكiنشiدەن، رەسەي­لiكتەرگە اەس سالعىزۋدان باس تارتقان قانشاما مەملەكەت بار. كەزiندە ۆەنەسۋەلا پرەزي­دەنتi مارقۇم ۋگو چاۆەس رەسەيلiك اتوم ەنەرگياسىنان باس تارتاتىنىن ءمالiم­دەگەن-دi. ول اەس-تەن حالىققا تونەتiن قاۋiپتiڭ تىم جوعارى ەكەنiن ايتىپ، ءۇزiلدi-كەسiلدi قارسى تۇرعان ەدi. سوندا رەسەيلiك اتومنان باس تارت­قاندار اقىماق تا، قازاق بيلiگiندەگiلەر تىم اقىلدى بولعانى ما؟

پاۆلودار وبلىسى، ماي اۋدانىنا iسساپارمەن بارعانىمىزدا، سۇمدىق كورiنiستەر­گە كۋا بولىپ ەدiك. ول تۋرالى "جاس الاشتا" "قىرىق جىل قىزىن ارقالاعان انا" اتتى ماقالا دا جاريالاندى. 62 جىلدان بەرi يادرولىق پوليگوننىڭ ازابىن تارتقان وسى اۋدانداعى اقجار اۋى­لىندا تالاي قازاقتىڭ بالاسى كەمتارلىقتىڭ قاسiرەتiن تارتىپ، قوعامنان تىس كۇن كەشۋدە. جارتى عاسىردان استام ۋاقىت iشiندە، قاننان قانعا ءوتiپ ۋىن تاراتقان پوليگوننىڭ زاردابى ءالi قانشا ۇرپاقتى ۋلايتىنى بەلگiسiز. وسىدان كەيiن قازاق جەرiندە اەس سالامىز دەۋگە قاقىمىز بار ما؟

بولات ابIلەۆ، ساياساتكەر:

- قازاقستاندا اەس سالۋ - تازا ساياسي استارلى ماسەلە دەپ بiلەمiن. اتوم ەلەكتر ستانساسى بiزگە ەمەس، رەسەيگە قاجەت. رەسەيدە ەنەرگيا تاپشىلىعى كۇن وتكەن سايىن ارتۋدا. قازاقستاندا ەلەكتر ەنەر­گياسىنىڭ جەتiسپەۋشiلiگi بار ما؟ ارينە، جوق. وسىعان قا­را­ماستان، بيلiكتiڭ ەندi اەس-تi اقتاۋدا سالۋعا بەكiنiپ وتىرعانى قيسىنسىز. سوندىقتان بۇل ماسەلەگە قارسىلىق تانىتىپ، حالىق بولىپ ءۇن قاتۋىمىز كەرەك. الداعى بولاتىن جالپىحالىقتىق رەفەرەندۋمنىڭ نەگiزگi تاقىرىپتارىنىڭ بiرi دە وسى اەس-كە قاتىستى. وسى رەفەرەندۋمدا قازاقستاندىقتار ەلiمiز­دە اەس سالۋعا تۇبەگەيلi قار­سىلىق تانىتىپ، بيلiككە وزدەرiنiڭ تالاپتارىن قويۋعا تيiس دەپ سانايمىن. الدەبiر شكولنيكتەر مەن باسقا دا رەسەيلiك ءمۇد­دەگە قىزمەت ەتۋ­شiلەر مەن ونى جاقتاۋشىلارعا تويتارىس بەرەتiن ءسات كەلدi.

قاسىم امانجول، جۋرناليست:

- اقتاۋدا اەس سالۋعا تۇ­بە­گەيلi قارسىمىن. بiراق ەڭ وكiنiشتiسi - بiزدiڭ قارسىلىعىمىزدىڭ جۇيەلi iسكە، تاباندى ارەكەتكە ۇلاسا الماي وتىرعانى. وپپوزيتسيالىق كۇشتەردەگi بiرلiكتiڭ ءالسiز­دiگi, جاۋاپكەرشiلiكتi سەزiن­بەۋ، نەمقۇرايدىلىق... وسىنى ابدەن مەڭ­گەرگەن بي­لiك ءوز دەگە­نiن iستەۋ­دە. شەتەلدەن اۋرۋ سيىر ساتىپ الىپ، سو­نى ساۋ باعا ال­ماي وتىر­عان ۇكi­مەت اەس سالىپ قا­رىق قىلادى، حالىق قا­ۋiپ­سiز­دiگiن قور­­عاي الا­دى دەگەنگە ەشقاشان سەن­بەي­­مiن. ۇلكەن قاتەر الدىندا تۇرمىز!

مۇحتار تايجان، ەكونوميست:

- ەۋروپا مەن ازيانىڭ دامىعان مەملەكەتتەرi ءوز جە­رiن­دە اەس سالۋدان باس تارتىپ جاتىر. جالپى، اەس ەلەكتر قۋاتى تاپشى ەلدەردە سالىنادى. ال بiزدە سونداي تاپشىلىق بار ما؟ كەرiسiن­شە، تابيعي قۋات كوزدەرiنەن بالاما ەنەرگيا الۋ جولدارىن قاراستىرعانىمىز دۇرىس بولار ەدi. ەگەر رەسەيمەن قازاقستان بiرiگiپ اەس سالاتىن بولسا، وندا، بiرiنشiدەن، سىناق رەتiندەگi رەاكتور پايدالانىلادى. ونىڭ قانشالىقتى قاۋiپسiزدiك تالاپتارىنا ساي ەكەندiگi كۇماندi. سونىمەن قاتار رەسەيدiڭ اتوم قۇرىلىسىنا قاتىستى كوپتەگەن ەلدەر سەنiمسiزدiك تانىتۋدا. ولاي بولسا، نەگە بiزدەر وسىنداي كۇماندi ماسەلەنi ەلiمiزگە كiرگiزەمiز؟ "روساتوممەن" تۋىستىق بايلانىسى بار ۆ.شكولنيكتiڭ اتوم ءوندiرۋ سالاسىندا وتىرعانىنىڭ ءوزi كوڭiلدi كۇپتi ەتiپ، ونىڭ كiمنiڭ مۇددەسiن كوزدەيتiنiن انىق اڭعارتادى.

جاقسىلىق سىپاباەۆ، دارiگەر:

- چەرنوبىل اپاتىنان كەيiن اۋاعا جايىلعان ۋلى گازدان بولەك، راديواكتيۆتi بولشەكتەن قۇرالعان يود-131 ادام دەنساۋلىعىنا ۇلكەن زيا­نىن تيگiزگەنi ءمالiم. بار-جوعى سەگiز تاۋلiك قانا ء"ومiر سۇرەتiن" بۇل راديواكتيۆتi بولشەك تاماق ارقىلى ادام اعزاسىنا سiڭiپ، ۇزاق ۋاقىتقا ساقتالادى. يود-131-دiڭ زالالى ۋاقىت وتە كەلە بiلiنەدi. ال سول اپاتتان كەيiن بولiنگەن پلۋتوني ادامنىڭ وكپەسiنە اقاۋ سالىپ قانا قويماي، شiرiتiپ تە جiبەرەدi ەكەن.  مۇنان بولەك قانشاما ۋلى زاتتاردىڭ اۋاعا تاراپ، سۋعا قوسىلىپ، جەرگە سiڭەتiنiن ەسكەرسەك، اەس - ادامزاتقا تونگەن تiكەلەي تاجال ەكەنiن مويىندايسىز. حالىقارالىق مەديتسينا ماماندارى چەرنوبىل اپاتىنان كەيiن 600 مىڭ قۇتقارۋشىنىڭ ون پايىزى كوز جۇمعانىن جانە تاعى 165 مى­ڭى مۇگەدەككە اينالعانىن مالiمدەدi.  قازاق دالاسىنا وسىنداي ناۋبەتتi قولدان ورناتۋ قاجەت پە؟

داركەن اماندوسوۆ، چەرنوبىل اپاتىندا قۇتقارۋشى قىزمەتiن اتقارعان ازامات:

- كەڭەس زامانىنىڭ تارتiبiنە باعىنىپ، اپاتتى ايماققا بارۋعا ءماجبۇر بولعانداردىڭ بiرiمiن. اپ­ات كەزiندەگi اۋىر جاعدايدى سوزبەن ايتىپ جەتكiزۋ مۇمكiن ەمەس. بiراق ناعىز قاۋiپ پەن قاتەردiڭ كوكەسiن كەيiن كورەرiمiزدi كiم بiل­گەن؟ رادياتسيامەن ۋلانعان بiزدەن تۋعان بالانىڭ دەنساۋلىعى دiمكاس بولادى دەپ كiم ويلاعان. تورت بالام دا تۋىلعاننان الدەبiر قىشىمامەن اۋىرادى. ونى ەمدەۋگە بiز­دiڭ دارiگەرلەر قاۋقارسىز ەكەن. بالالارىمنىڭ ءبارiنiڭ تىنىس جولدارىنىڭ قابىنۋى، اس قورىتۋ جۇيەسiنiڭ بۇزىلۋى سياقتى بiردەي دەرتكە شالدىعۋىن كەزدەيسوقتىق دەپ ويلامايمىن. شيرەك عاسىر وتكەن چەرنوبىل اپاتىنىڭ زارداپتارى ءالi كۇنگە جويىلماعانىن وسىدان كەيiن قالاي مويىنداماسسىڭ؟ وزگە باۋىرلارىمنىڭ بالا-شاعاسىندا كەزدەسپەيتiن مۇنداي اۋرۋلاردىڭ تەك مەنiڭ بالالارىمدا بولۋى - چەرنوبىل اپاتىنىڭ زاردابى ەمەس دەي الاسىز با؟

ولاي بولسا، اقتاۋدا اەس سالۋ - بيلiكتiڭ حالىققا قولدان جاساعان زۇلماتى بولماق. ونسىز دا سەمەي پوليگونىنان قانشاما جۇرت قاسiرەت شەكتi جانە ءالi كۇنگە بۇل قايعىنىڭ ورنى تولعان ەمەس. قان ارقىلى بالاعا بەرiلەتiن ءتۇرلi دەرت پەن رادياتسيانىڭ زاۋالىنان تاياۋ جىلدارى قۇتىلماسىمىز انىق تا. بيلiكتiڭ بۇل قياناتىنا جول بەرسەك، ەگەر اقتاۋدا اەس سالىنار بولسا، قازاق دەگەن ۇلت تۇتاستاي جويىلۋى ابدەن مۇمكiن. سوندىقتان اقتاۋلىقتار عانا ەمەس، ەلiمiزدەگi اەس سالۋ ماسە­لەسiنە بۇكiل جۇرت بولىپ قارسىلىق تانىتۋعا تيiسپiز!

مەرۋەرت حۋساينوۆا

«جاس الاش» گازەتى