كودەكتىڭ اقىندىق بولمىسى كيەلى اسپانتاۋ ەلىنىڭ رۋحىنان جارالعان

                                                              ءى

كودەكتىڭ ارقالى اقىن بولۋىنا ىقپال جاساعان باستى فاكتورلاردىڭ ءبىرى – قازاق حالقىنىڭ سارقىلماس قاينار بۇلاعى، ونەر ۇيرەنۋ مەكتەبى سانالاتىن اۋىز ادەبيەتى بولسا، ەكىنشى جاعى ونەرلى جەتىسۋ ولكەسىنىڭ دۋان بۇزعان جىر جۇلدىزدارى البان اسان، ءسۇيىنباي، جامبىل، قۇلمامبەت، قىزىلبورىك بولتىرىك اقىن قاتارلى ونەر ارىستارىنان ۇلگى-ونەگە الۋى بولدى. ونىڭ ۇستىنە كودەكتىڭ اتاسى مارالباي، اكەسى بايشىعان ءوز تۇستارىندا ايتىس ولەڭدەرى ەل ىشىندە كەڭ تارالعان وت اۋىزدى، وراق ءتىلدى كىسىلەر بولعان، اتاسى مەن اكەسىنىڭ جەز تاڭدايىنان توگىلگەن ءىنجۋ-مارجان سوزدەرى بالا كودەكتىڭ بولاشاقتا دارىندى اقىن بولۋىنا مىقتاپ نەگىز قالادى.

«مارالباي جاس كەزىندە قاي جەردە اقىن بار دەسە سول جەرگە ىزدەپ بارىپ ايتىسقا تۇسەدى ەكەن. اكەسى كونە قۇدالىق جولىن قۋىپ بالاسىنا شالعاي دۋلات ەلىنىڭ جانىس رۋىنداعى ءبىر قىزعا سويلەسىپتى. مارالباي كۇندەردىڭ بىرىندە الىستاعى قالىڭدىعىن كورۋگە بىرنەشە جىگىتپەن اتتانىپتى. جول-جونەكەي مازينامەن ولەڭمەن تانىسىپ، بۇرىنعى قالىڭدىعىمەن اجىراپ، اكەسىنىڭ امىرىنە كونبەي مازينامەن توي جاساپتى.

ءمازينانى ۇزاتىپ كەلە جاتقاندا، الدارىنان بەيتانىس قاريالار كەزدەسىپ: قايدان كەلەسىڭدەر؟ – دەپ ءجون سۇرايدى. سوندا مارالباي ىركىلمەستەن:

بارىپ قايتىپ كەلەمىز ءبىز جانىسقا،

ات بەتالىپ جۇرگەن سوڭ جەر الىس پا؟!

قالىڭدىقتان اجىراپ، قالاپ الدىق،

ءبىر تويدا كەزىگىپ قاپ بەيتانىسقا، - دەپ ولەڭمەن جاۋاپ قايتارىپتى» (اسكەر تويعانبەكۇلى: «ولەڭ قۇشاقتاپ تۋعان اقىن»، «شۇعىلا» جۋرنالى، 1998 جىلى 4-سان).

«1917 جىلعى “قازان توڭكەرىسىنىڭ” جەڭىسى اق پاتشا ۇكىمەتىنىڭ بيلىگىنە اۋدارىپ تاستاپ، جاڭا سوۆەت ۇكىمەتىن قۇرادى. سول كەزدە اق پاتشا تۇسىنداعى كۇمىس تەڭگەنى كۇشىنەن قالدىرىپ ورنىنا “شەرۋەن” اتتى جاڭا جاسالعان قاعاز اقشا تاراتىلادى. “شەرۋەن” اقشا تارالىسىمەن ەل ىشىندە ءتۇرلى وسەك-اياڭ تارايدى، بۇل وسەك-اياڭ جەرگىلىكتى مانساپتى اۋىلنايدىڭ قۇلاعىنا جەتەدى، اۋىلناي اۋىلداعى ادامداردى تۇگەل جيىنعا شاقىرادى. بىراق، مارالباي قاريا جيىنعا بارا الماي قالادى، اۋىلناي كودەكتى مارالباي قاريانى شاقىرىپ كەلۋ ءۇشىن قايتا جىبەرەدى، تىزگىن ۇشىمەن ۇيىنە كەلسە، اتاسى مارالباي بەسىن نامازىن وقىپ ساجدەگە باسىن قويىپ جاتىر ەكەن. تىقىرشىپ اسىعىپ تۇرعان كودەك اتاسى مارالبايعا اۋىلنايدىڭ سالەمىن بىلاي دەپ جەتكىزگەن ەكەن:

قۇتپاننان كەيىنگىسى بەسىن بە ەدى،

جيىنعا اتا ءسىزدى كەلسىن دەدى.

تاراتپاي ەل ىشىنە وسەك-اياڭ،

ايتارىن بىزگە كەلىپ دەسىن دەدى.

نامازىن اسىقپاي وقىپ بولىپ، مارالباي ورنىنان تۇرا بەرە:

ازىرگى وقىعانىم بەسىن ەدى،

نامازشام، نامازدىگەر كەشىندە ەدى.

وسەك-اياڭ دەگەنىڭ “شەرۋەن” شىعار،

جاقىندا ايتقان ءبىر ءسوزىم ەسىمدە ەدى.

قولقالاسا بارايىن قورىقپاي-اق،

جاس بۋرا ءتىسى وتسە جەسىن مەنى! - دەپ اۋىلناي شاقىرتقان جيىنعا كودەكپەن بىرگە بارادى» (ايتۋعان كودەكۇلىنىڭ قولجازباسىنان الىندى).

مارالباي ايتىپتى دەگەن ەل ىشىندە كوپتەگەن ولەڭ تاراعان، بىراق، ۋاقىتتىڭ وتۋىمەن ونى بىلەتىن قازىنالى قاريالار بۇل دۇنيەدەن اتتانىپ كەتتى.

كونە كوز سۇڭعىلا قارتتاردىڭ ايتۋىنشا بايشىعان اتاقتى اقىن جامبىل جاباەۆپەن ايتىسىپتى دەگەن دەرەك كوزدەرىن بىزگە جەتكىزىپ وتىر. اۋىلى ارالاس، قويى قورالاس وتىرعان وسى ەكى اقىن ايتىسىپتى دەگەن ءسوزدىڭ قيسىنى شىندىققا ابدەن جاناسىمدى. ولاي بولسا بۇل ەكى اقىن ايتىسىپتى، نەلەردى ايتتى بۇل جالعاستى ىزدەنۋدى قاجەت ەتەتىن، بايشىعان ومىرىنە قاتىستى ماڭىزدى مالىمەت.

اقىندىق الىمى بار بايشىعان بالاسى كودەككە قالاي اسەر جاسادى، ونى اقىندىققا قالاي باۋلىدى، بۇل جونىندە ىلگەرلەي ىزدەنۋگە تۋرا كەلەدى. قولدا بار بايشىعان مەن سەيدىلدانىڭ ايتىس نۇسقالارىنا نەگىزدەلىپ بايشىعاننىڭ اقىندىق دەڭگەيى تۋرالى از ايالداي كەتۋدى ءجون كوردىم.

ءىى

سۇيىندىك تۇقىمىنان تاراعان كودەكتىڭ تۋعان اكەسى بايشىعان ىسىلعان، جۇيرىك ءتىلدى اتاقتى اقىنداردىڭ ءبىرى بولعان. كودەك ون جاسقا شىققان جىلى بايشىعان بالاسىمەن جارىسىپ ولەڭ ايتۋدى ەرسى كورىپ، شيپاگەرلىكپەن اينالىسىپ كەتەدى. ءسوزىمىزدىڭ دالەلى رەتىندە ايتار بولساق، ءبىر جولى جاس جىگىت كەزىندە قارا ولەڭنىڭ جۇيرىگى اتالعان سەيدىلدا دەگەن قىزبەن ايتىسىپتى.

بايشىعان:

ءبىر قىز بار جەتىبايدا الاسۇرعان،

بايتالداي مىنە شاۋىپ تاڭ اسىرعان.

باي داۋىنا كەدەيدى جىعىپ بەرىپ،

حالىققا جاقسىڭ بارما جانى اشىعان؟! - دەپتى.

سوندا سەيدىلدا قىز:

ءۇيى كەدەي، ءتۇزى باي سەن ءبىر دەلبە،

ەل سىناعان نەڭدى الدى سەندەي سەلگە!

مىڭ سالسا ءبىر باسپايتىن توپاس تۇعىر،

ات ەكەن دەپ بولا ما شابۋعا ورگە؟

شاڭىمدى ءبىر كورمەيسىڭ جۇگىرگەندە،

مۇدىرمەي بىردەي شاۋىپ ىلدي-ورگە.

جانسەركەڭ قازىمىر، سۇلتانقۇل جەمىر بولىپ،

بار بيدايشى الىستاپ جاتقا كەتتى، - دەپ توگىپ-توگىپ جىبەرەدى.

(تىلەۋجان ساقالوۆ: «كودەك اقىن» 1999 جىلى، الماتى، «پاراسات» الماناعى).

ءسوز كەزەگى كەلگەن بايشىعان اقىن:

جىلقى بار ءبىر مىڭ ءۇش ءجۇز سۇلتانقۇلدا،

جانسەركە ايت- بوزىمعا بولعان تۇلعا.

ءجۇز اتقا قاجى اتامىز ىشىك العان،

جىلقىمىز از با، كوپ پە ءوزىڭ ىلعا؟

بي اتام اشامايدا بيلىك ايتىپ،

ۇكىمى توپتى جارىپ، تولعان سىنعا،  - دەگەن ەكەن. بايشىعاننىڭ ولەڭى ءۇزىلىس جاساي بەرە، قولما-قول ىلە جونەلگەن سەيدىلدا:

بىلەسىڭ مەنىڭ اتام ساۋرىق باتىر،

ۇستىنە ساۋىت كيگەن، قولدا شاتىر.

جاۋلاپ اپ بۇرگانبىنى ءبىر تاۋلىكتە،

تۇسىرگەن كەڭ باسىنا زامان اقىر.

بالاسى ونىڭ تۋعان ۇزاق باتىر،

جەرىندە رەسەيدىڭ داڭقى جاتىر.

جىلقى بولسا ءتۇز مالى ءبىر-اق جۇتتىق،

جىلقىڭنىڭ كوپ بولعانى نەگە تاتىر، - دەپتى.

سوندا بايشىعان:

سەيدىلدا، ءسوزىڭ جامان اشىندىرعان،

ەمەسپىن قىزعا ءسوزدى باسىندىرعان.

سول جىلقىنى شەتىنەن ايداپ بەرىپ،

سۇلتانقۇل سەندەي قىزدى قاتىن قىلعان، - دەگەندە جاڭجال شىعىپ اراعا جەگجات-جۇرات، باسقا البان ءتۇسىپ ولاردى قايتا ايتىستىرۋعا كوندىردى. بايشىعان تاعىدا ورشەلەنە جونەلىپ:

بۇل كەمپىر الدىمەن ءبىزدى ۇرسا ەكەن،

ءبىزدى ۇرىپ بولعان سوڭ قىزدى ۇرسا ەكەن.

بىرلەسىپ ءبىز تورتەۋمىز قاشىپ كەتىپ،

وسى اپامىز دالاقتاپ ءىز قۋسا ەكەن، - دەگەندە قايتادان جاڭجال شىعىپ ءبىر ۇلكەن كىسى ءوزىنىڭ بوركى مەن شەكپەنىن بايشىعانعا كيگىزىپ توپتان شىعارىپ جىبەرەدى (اسكەر تويعانبەكۇلى: «ولەڭ قۇشاقتاپ تۋعان اقىن»، «شۇعىلا» جۋرنالى 1998 جىلى 4-ءشى سان).

جانە ءبىر رەتكى ايتىستا بايشىعاندى سوزدەن تۇسىرمەك بولعان اقىن سەيدىلدا قىز ايت ەلىنىڭ جانبابا، كەمبابا دەگەن ەكى اعايىندى ەكى بالا بولۋشى ەدى، كەمبابا ىزدەۋسىز، سۇراۋسىز قايدا كەتتى؟ – دەپ ولەڭمەن بىلاي قاعىتىپتى:

كەمبابا كوپ جىل بولدى جوعالعالى،

شەرلى بوپ ىشتە كەتتى كوپ ارمانى.

قاي جەردە كوز تۇرتكى بوپ قورلانىپ ءجۇر،

ىزدەۋسىز بولعاننان سوڭ وبال داعى، - دەگەندە سوزگە جۇيرىك بايشىعان اقىن ءىلىپ الىپ:

كەمبابا ءوزى سەرى، ءوزى باتىر،

ءسىزدىڭ ەلدە بولدى ما ونداي اقىل.

ەل وسەدى، جەر از دەپ جەر شولىعان،

ەندى ساۋىق قۇرىپ كەلە جاتىر، - دەپ تابان استىندا جاۋاپ قايتارىپتى. سوندا اقىن سەيدىلدا قىز «سۇيەگى قۋراپ قالعان كەمبابانى ساۋىق قۇرىپ كەلە جاتىر دەگەن بايشىعاندى قارا ولەڭمەن ەشكىم جەڭە المايدى ەكەن»، - دەپ ونىڭ اقىندىق دارىنىن مويىنداپتى.

بايشىعان 45 جاستان اسىپ شار تارتىپ قالعان كەزدە الىس جەردە بىرەۋدىڭ جالعىز ۇلى اۋىرىپ، سونى ەمدەۋگە بارادى. سول اۋىلدىڭ ءبىر ايەلى ءۇي يەسىنە:

- مىنا كىسى مەنىڭ قىز كەزىمدە اتاقتى اقىن ەدى، وسى كىسىمەن ءبىر رەت ايتىسىپ كورسەم، – دەپ تالاپ قويادى.

مۇنى ەستىگەن بايشىعان ايتۋعا ماقۇلدىق بەرىپ:

- مەن ءبىر اۋىز ولەڭ ايتامىن، سوعان جاۋاپ بەرسە، ايتىس باستالسىن، - دەيدى.

سوندا بايشىعان اقىن:

قولىمدا ءبىر قامشىم بار قىلدان ورگەن،

سەرمەگەندى تۇسىرەر ۇرعان جەردەن.

مەن جاسىمدا قىزىقتى ايتايىن قىزدان كورگەن،

سەن جاسىڭدا قىزىقتى ايت ۇلدان كورگەن، - دەگەندە الگى ايەل ءۇنسىز وتىرىپ قالادى.

ايتۋعان كودەكۇلىنىڭ ايتۋىنشا، ايت اۋىلىندا ءبىر قىزدىڭ تويى بولىپ شىنىبەك قاجىنىڭ بالالارى بايىمبەت، بايتەن بىرنەشە جىگىت جيىپ، بايشىعاندى ۇرىپ، ايت اۋىلىنىڭ شاڭىراعىن ورتاسىنا تۇسىرەمىز دەپ كۇپيدى. بايشىعان اقىن مەن سەيدىلدا قىز جانە دە ءبىر رەت ايتىسقا تۇسەدى.

بايشىعان سەيدىلداعا بىلاي ولەڭ باستاپتى:

بەك قارتايدى تۇيەنىڭ ماياسىنداي،

شىنىبەك ءبۇرلى اعاشتىڭ ساياسىنداي.

بۇلالاردىڭ ءوسىپ-ونگەن بالالارى،

بۇعىنىڭ ءمۇيىزىنىڭ سالاسىنداي.

ولەڭ – ءسوزدى تىڭدايدى ىقىلاسپەن،

ۇلگىلى جاقسى اۋىلدىڭ بالاسىنداي.

سەيدىلدامەن ايتىسقان مەنىڭ ءسوزىم،

ۇيالاس ءور قوياننىڭ قالاسىنداي.

ءسوز كەزەگى كەلگەن سوڭ ايتىپ قالدىم،

سەيدىلدا تىنىش ءجۇرشى الا سۇرماي، - دەيدى.

بايىمبەت پەن بايتەن ايتىستى تىڭداپ وتىرىپ:

ولەڭ تىڭداعان قۇرمان اۋىلىنىڭ قاريالارى بايشىعاندى نەگە قورعاشتايدى ەكەن دەسەك، بۇل بىرەۋگە ەرەگەسىپ، پالە جاپپاي ولەڭدى جاقسى ايتادى ەكەن، - دەپ بايشىعاندى ۇرماق بولىپ جيناپ اكەلگەن بىرنەشە جىگىتتى تاراتىپ جىبەرىپتى.

جوعارىداعى دالەلدەرگە نەگىزدەلگەندە كودەكتىڭ جەتەلى اقىن بولۋىنا اكەسى بايشىعاننىڭ اسەرى وتە كۇشتى بولعانىن كورۋگە بولادى.

«اكە كورگەن وق جونار» دەگەندەي اكەسى بايشىعان مەن اتاسى مارالبايدىڭ ولەڭ قۇمارلىق قانداستىق قاسيەتى بالا كودەككە جالعاسىپ، 7-8 جاسىنان باستاپ ولەڭ جارىسى، ءسوز سايىسىنا ارالاسىپ، العاشقى اقىندىق دارىنىن بايقاتتى.

كودەكتىڭ 7-8 جاسار كەزى ەكەن، اۋىلدىڭ جىلقىباي دەگەن جىلقىشىسىنا جىلقىعا مەنى اپار دەپ جالىنىپتى، بىراق، جىلقىباي ەرتپەي كەتىپ قالىپتى. ءبىرازدان كەيىن بىرەۋ ودان جىلقىبايدى سۇراپتى، سوندا بالا كودەك:

جىلقىباي كەتتى ار جاققا، جىلقى جاققا،

جامان ادام كونبەيدى ىنتىماققا، - دەپ ءوز نارازدىلىعىن ولەڭمەن بىلدىرگەن ەكەن.

اكەسى بايشىعان ولەڭ ايتۋدى توقتاتىپ، بالاسى كودەككە جول بەرىپ، ونى اۋىل اراسىنداعى ايتىستارعا سالىپ باۋلىپ تاربيەلەيدى. بالا جاسىنان زەردەلى دە زەرەك بولىپ وسكەن ول اۋىل اراسىندا بولعان ولەڭ ايتىستارعا ءتۇسىپ ولەڭ كومبەسىنەن ءوزىنىڭ باعىن سىنايدى.

1901 جىلى اتالاس تۋىسى مۇقاي تەرلىكبايۇلى دەگەن جىگىت قايىنداپ بارعاندا قاسىنا 13 جاستاعى كودەكتى كۇيەۋ جولداستىققا ەرتىپ الادى. سوندا ءبىر قىزدىڭ تويى بولىپ كوكەڭ ءوز ارىپتەسىنە بىلاي ولەڭ باستاپتى:

الىستان ادەيى ىزدەپ تويعا كەلگەم،

توگىلگەن قۇيرىق-جالى جورعا كەرمەن.

ارالاپ ارىپتەستى ىزدەپ ءجۇرىپ،

ءوزىڭدى توپ ىشىنەن زورعا كورگەم.

اتىڭ كىم؟ قايسى رۋسىڭ؟ – ءجونىڭدى ايتقىن،

كورىكتى قوس پەريزات بويعا كەلگەن.

اكەڭ مەن شەشەڭنىڭ اتتارى كىم؟

ناعاشىڭ كىم بولادى وردالى ەلدەن.

الدىمەن ءجونىڭىزدى ۇعىپ الىپ،

ايتۋعا ودان كەيىن ويعا كەلگەم، - دەپ بالا اقىن قارسى ارىپتەسىن سايىسقا شاقىرادى. قارسى الدىندا وتىرعان قىز ارىپتەسى:

ۇقساڭىز، سۇراساڭىز اتىم ءايىم،

قوجبامبەت رۋىم، بىلسەڭ جايىن.

جولىڭدى ال، توعىزىڭدى ال قۇدا بالا،

كىسى اتىن قيىستىرىپ ايتا المايمىن، - دەپ جەڭىلگەنىن مويىندايدى. سوندا اقىن جالعاستى:

قۇداشا، سەنەن توعىز سۇرامادىم،

توعىزبەن دۇنيە جيناپ قۇرامادىم.

جاي سوزبەن جاعدايىڭدى ۇقپاقشى ەدىم،

ادامىن بىلمەك بولىپ بۇل ارانىڭ.

توعىزبەن ولەڭ جولىن توقتاتقانى،

ولەڭنىڭ شىعارمادى-اۋ تياناعىن، - دەپ كەيىستىك بىلدىرەدى.

كودەكتىڭ قاسىنداعى جىگىتتەر بالا اقىننىڭ ونەرىن سىناماق بولىپ قوياردا قويماي ءجۇرىپ تويدا ولەڭ ايتىپ جاتقان جانە ءبىر قىزدىڭ تۇسىنا وتىرعىزادى. شابىتىنا مىنگەن بالا اقىن:

تاعادى قىز-كەلىنشەك سىلەر ۇزبە،

تۇسىڭا قۇربىڭ كەلدى ءبىلدىڭىز بە؟!

قۇداشا بىزدەن بۇرىن نەشە تويدا،

ولەڭمەن قارشىعانى ىلدىڭىزبە؟

ىلسەڭىز، قاي جاعىنان تورعا ءتۇستى،

كەلىپ تۇر سونى ۇعىپ بىلگىمىز دە.

بار بولسا ونداي ونەر قۋانامىن،

جاقسى بوپ كورىنەدى يگى بىزگە.

قانەكي، ولەڭىڭدى بايقايىنشى،

ايتەۋىر كوپتىڭ ءبىرى جۇرسىڭىزبە؟! – دەپ قىزدارعا قىرعيداي تيەدى.

سوندا ايتىستى تىڭداپ وتىرعان ءبىر كەمپىر قىزىنا قاراپ:

- قويا تۇر ولەڭىڭدى ايتپا، قۇداي-اي! وسى جاسقا كەلگەنشە «ولەڭمەن قارشىعانى ءىلدى» دەگەن ءسوزدى ەستىپ كورمەپپىن، بۇل ولەڭ بە، جۇمباق پا، ونداي ولەڭدى قىزىم ەمەس، مەن دە ەستىگەم جوق، قاراعىم، قىزىمنىڭ تۇسىنا وتىرىپ قالىپسىڭ، توعىزىڭدى العىن دا قايتقىن، - دەيدى.

اتالاس تۋىسى مۇقايدىڭ ايتۋىنشا سول تويدا كودەكپەن ايتىسۋعا ەشكىم شىقپاعان ەكەن. كودەك بۇحاردان وقىعان، ءبىلىمى جوعارى مۇقاي دەگەن كىسىدەن وقىپ ءتالىم الادى. كودەكتىڭ 13 جاس كەزىندە جازعان مىنا ولەڭىنە نازار سالايىق:

بالا كەزدە شولجاڭ بوپ وقىمادىم،

وقىپ جازعان مۇقاڭنان توقىرادىم.

شولجاڭدىقتىڭ اياعى مىناۋ بولدى،

قاتارىنان قالىپپىن وسىلاردىڭ.

قولدان جازعان شيمايىڭ ويعا كەستە،

جازۋ بولىپ وقىلار تىلمەن شەشسە.

دۇنيەنىڭ بارلىعىن ماتاستىرىپ،

وقىعاندا جارايسىڭ اقىل-ەسكە.

ءالىپبيدى ەجىكتەپ تانىپ الدىم،

بىرتە-بىرتە شيمايلاپ قانىعارمىن.

شيماي-شيماي ىشىنە سىرىم ءتۇيىپ،

قىز بالاعا حات جازىپ قاعىنارمىن، - دەپ اراب الىپپەسىن ۇيرەنىپ، ساۋاتىن اشقانىن ولەڭگە قوسىپ، بىلىمگە دەگەن وتتاي ىستىق ىقىلاسىن بىلدىرە كەلىپ، بالا كەزدە بوس وتكەن ۋاقىتىنا اشىنىپ «قاتارىنان قالىپپىن وسىلاردىڭ» دەپ وپىق جەيدى. بۇل كودەكتىڭ بالا شاقتاعى العاشقى اعارتۋ يدەياسىنىڭ ۇشقىنى ەدى.

                                                 III

داۋىلپاز اقىن قاسىم امانجولوۆ كەزىندە اقىننىڭ «قىزىرلى نە بوپ كەتتى ءبىزدىڭ البان» دەگەن شىعارماسىن وقىعاننان كەيىن كودەك اقىن جايلى: «كودەك ءوز ءداۋىرىنىڭ شىندىعىن جازعان سەمسەر ءتىلدى اقىن، ونىڭ قۋعىندالىپ، اۋمالى-توكپەلى ءومىر سۇرۋىنە سول ءداۋىردىڭ ءوزى جاۋاپتى، مەن كودەكتەي قىلىشىنان قان تامعان زامانعا قارسى ولەڭ جازعان اقىندى سيرەك كەزدەستىردىم» («كودەك شىعارمالارى»، شىڭجاڭ حالىق باسپاسى، 2005 جىلى جەلتوقسان. 342-بەت.) – دەپ جوعارى باعالاعان ەكەن.

كودەك 1926 جىلدارى ءىلياس جانسۇگىروۆپەن كەزدەسەدى.ءىلياس جانسۇگىروۆ كودەكتىڭ ءبىر تاڭ ولەڭىن مەيىرلەنە تىڭداپ وتىرىپ: «مەن ءسىزدىڭ توكپە اقىندىعىڭىزعا، ءومىردى بەينەلەگەن شىندىعىڭىزعا رازىمىن. بىراق، زاماندى دا ويلاۋىڭىزدى وتىنەمىن»، – دەپتى. سول جولى ءىلياس جانسۇگىروۆ پەن كەزدەسۋ بارىسىندا كودەك وعان «الاشتىڭ ازاماتى» دەگەن مىنا ولەڭىن ارناپتى:

الاشتىڭ ازاماتى قانداي بولار؟

ەلدىڭ جانى وزىنە جانداي بولار.

ەلى ءۇشىن ەمىرەنىپ، تەبىرەنىپ،

ايتقانى شەكەر مەنەن بالداي بولار.

قانشا ارتسا دا ەسەلەپ كوتەرەتىن،

كوشباسى جۇك ارتاتىن نارداي بولار.

بۇكىل ەلدىڭ كوزى مەن كوڭىلىندە،

توبەسىندە تولقىعان ايداي بولار.

بۇل زامان ازاماتقا ەرىك قويماس،

ارعىماق ارىقتاعان تايداي بولار.

ايتقانى، ىستەگەنى انىقتاپ تۇر،

شىڭىراۋ الدىن قازعان جارداي بولار.

ءبىر كەزدەرى ولارعا پالە جاپسا،

قوزعالتپاي باسىپ قالار تاۋداي بولار.

قي سىپىرىپ قيراتىپ جوعالتادى،

توبەسىنەن تونەتىن جايداي بولار.

توز-توز بوپ قاتىن-بالا، اكە-شەشە،

بەيكۇنا جان حالىققا جاۋداي بولار.

ۇلتتان، دىننەن اجىراپ قالعاندارى،

ساسىق كوبەڭ، ءور كەۋدە داي-داي بولار.

ءبىر اللا ءىستىڭ ءتۇبىن ءوزىڭ وڭلا،

كىم بىلەر كەيىنگى ۇرپاق قانداي بولار...

اكە مۇراسىن كوزقاراشىعىنداي ايالاپ، جيناقتاعان زەرتتەۋشى، قارت پەداگوگ كودەكتىڭ ۇلى ايتۋعاننىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، كودەك اقىن جۇسىپبەكقوجا شايحيسلامۇلىمەن جاستايىنان ءتوس سوعىستىرىپ دوستاسىپ، ولە-ولگەنشە بارىس-كەلىسى ۇزىلمەپتى. 1931 جىلى جۇسىپبەكقوجا سۇمبەدەن قاشىپ وتكەننەن كەيىن قىتايداعى كودەك اقىندى ىزدەپ اتتىڭ تاۋىنا بارادى. اقىننىڭ  ۇيىندە رامازان دەگەن ادامنىڭ وتىرعانىن كورىپ ەكەۋى ءبىرىن-ءبىرى باس سالىپ قۇشاقتاسىپ كورىسىپ امانداسادى.

رامازان دەگەن ادام جۇسىپبەكقوجانىڭ سۇمبەدەن قاشىپ وتۋىنە قول ۇشىن بەرگەن ەكەن. كودەك اقىن بۇل تۋرالى مىنانداي ولەڭ شىعارىپتى:

قوجەكە، ەل قۋاندى كەلگەنىڭە،

اق جولىن قۇداي وڭداپ بەرگەنىنە.

قادىرلى رەكەڭدى قۇرمەت ەتتىڭ،

سۇمبەدەن ءسىزدى وتكىزگەن ەڭبەگىنە.

وسىنداي ادال ادام حالىقتا بار،

سەمسەردەي سەرتكە شىققان سەنگەنىنە.

قۇداي-اۋ، بۇل حالىقتان اجىراتپا،

ومىردە بار كەزىندە، ولگەنىڭدە.

بۇل رەت جۇسىپبەكقوجا ىرىم ەتىپ ۇستىندەگى جەيدەسىن كودەكتىڭ جالعىز ۇلى ايتۋعانعا شەشىپ بەردى. «قوجەكەڭ جاس جاعىنان اكەم كودەكتەن 31 جاس ۇلكەن، اكەسىنىڭ قۇرى ەدى. ونى بۇكىل اۋىل بويىنشا سىيلايتىنبىز، شەشەم ءماتىم اتاقى اقىن جۇسىپبەكقوجانىڭ جەيدەسىن كىشىرەيتىپ بەرىپ، ءبىر تالاي ۋاقىت كيگەنىم ءالى ەسىمدە»، – دەيدى ايتۋعان.

عۇلاما اقىن، بىلگىر، ۇلكەن وقىمىستى جۇسىپبەكقوجا شايحيسلامۇلى قىتايعا بارعاننان كەيىن كودەك اقىندعا ۇستازدىق ەتىپ، ۇلگى-ونەگە كورسەتكەنى داۋسىز، ويتكەنى وسى ەكى الىپ اقىن ءومىرىنىڭ سوڭعى مەزگىلىن قىتايدىڭ تەكەس وڭىرىندە بىرگە وتكىزدى.

كودەك اقىن ەكى جىلعا تاياۋ اسكەردە بولىپ 1920 جىلى ازامات سوعىسىنان قايتا ورالعان ساپارىندا جەتىسۋ ولكەسىنىڭ ماڭداي الدى دارابوز اقىنى جامبىل جاباەۆپەن كەزدەسىپ، كوپ اڭگىمەدە بولعان. بۇل تۋرالى مىنانداي دەرەكتەردى كەزدەستىرەمىز: «كودەك 1918 جىلى قىزىل اسكەر قاتارىندا الىنىپ، حيۋا، بۇحار حاندىقتارىنا قارسى سوعىسقا قاتىناسادى. سول ۇرىستاردا ەكى رەت اۋىر جارالانىپ 1920 جىلدىڭ كۇزىندە جارامسىز اسكەر رەتىندە ەلگە قايتارىلادى. اۋىر جولدان ارىپ-اشىپ كەلە جاتقان جارالى سولدات تۇرگەندەگى اتاقتى شاپىراشتى ءجۇنىسباي بولىستىڭ ۇيىندە جامبىل اقىندى كەزدەستىرەدى. تۋمىسىنان ونەرگە جاقىن ءجۇنىسباي ەكى اقىندى بىرنەشە كۇن كۇتىپ، قۇمارى قانعانشا ولەڭ، جىر تىڭدايدى» (توقتار الىبەكۇلى «بالاسى مۇنى جازعان مارالبايدىڭ...»، «ادەبيەت ايدىنى» گازەتى، 2007 جىلى شىلدەنىڭ 19 كۇنى).

كودەك اقىن ءجۇنىسبايدىڭ ۇيىندە ايگىلى «بۇحارعا ساپار» پوەماسىن ايتىپ ولەڭ تىڭداپ وتىرعان ءدۇيىم جۇرتتى تاڭعالدىرادى.

جامبىل اقىن بىرنەشە كۇن  كودەك ايىتقان ولەڭدەردى سۇيىنە تىڭداپ قاتتى ريزا بولادى.

«كودەك جولعا شىعار كۇنى جامبىل ءجۇنىسباي بولىسقا قۇلاق قاعىس ەتىپ:

كورىپ ەدىم الباندى،

قارقارانى جايلاعان.

تۇيە ءتىزىپ قاتارلاپ،

مىڭنان جىلقى ايداعان.

قويى تولعان قوراعا،

جەلىلەپ بيە بايلاعان.

ون التىنشى جىلىندا

باسشىلارى ۇستالىپ،

قىرعىن تاۋىپ قالعانى،

سورى ءسويتىپ  قايناعان،

جاقسىلاپ سىيلا، ءجۇنىسباي،

كەرەك قوي بۇل ءار ۋاقىتتا،

قاراجات بەرىپ اتتاندىر،

مال بار ما جيعان سولداتتا، – دەپ ۇستىنە كيىم، استىنا ات مىنگىزىپ قايتارىپتى» («ادەبيەت ايدىنى» گازەتى، 2001 جىلى شىلدەنىڭ 19 كۇنى).

1901 جىلى كودەك اقىننىڭ 13 جاس كەزىندە، سۇيىندىك اۋىلىندا ءبىر قىزدىڭ تويى بولادى. سول تويعا قىزىل بورىك رۋىنان شىققان بولتىرىك اقىن كەلىپ ولەڭ توي باستايدى. توي يەلەرى بولتىرىكتى قۇرمەتتەپ، شاپان جاۋىپ، ات مىنگىزەدى. اۋىل اقساقالدى بولتىرىك اقىنعا كودەكتى سىناتۋ ءۇشىن ولەڭ ايتىپ بەرسىن دەپ كوكپار تارتىپ جۇرگەن جەرىنەن شاقىرتادى. شاقىرىپ بارعان بالادان اقساقالدار مەنى نەگە شاقىرادى؟ – دەپ سۇرايدى كودەك.

–  سەنى اتاقتى اقىن بولتىرىكپەن ايتىستارعالى جاتىر، – دەيدى شاقىرىپ بارۋشى ازىلدەپ. – ايتىسام ايتىسايىن، – دەپ كوكپاردى تاستاپ، جينالعان توپ ىشىندەگى بولتىرىك اقىننىڭ الدىنا شاۋىپ بارىپ، قوس قولىن كەۋدەسىنە باسىپ تۇرىپ:

اسسالاۋماعالەيكۋم الديار،

شاقىرعان سوڭ كەپ قالدىم

ءجۇرىسىم وتە اسىعىس،

كوكپاردى قۋىپ بەتكە الدىم.

نوكەرلەرىم قاسىمدا،

وكشەلەي قۋىپ جەتسە الدىم،

ايالداسام كەشىگەم،

اتتىڭ تەرى بوس قالدىڭ.

جاسىڭا  قۇلدىق اتالار،

ايتارىڭدى دەپ قالعىن، – دەپتى. بالانىڭ وتكى ولەڭىناڭعارعان بولتىرىك اقىن:

– اۋىلدارىڭنان داۋىلدى اق تۇيعىن اقىن شىققالى تۇر ەكەن. جولى بولىپ الدىننان نۇر جاۋسىن! – دەپ ريزالىعىن ءبىلدىرىپ، قولىنداعى دومبىراسىن ۇسىنىپ، باتاسىن بەرگەن ەكەن.

اتاقتى اقىن بولتىرىك اتىحانۇلى بالا كودەككە ولەڭ ونەرى جاعىنان ۇلگى-ونەگە كورسەتىپ، اقىندىق جولعا تۇسۋگە باعىت سىلتەپ، اقىل-كەڭەس بەرىپ وتىردى.

IV

اقىن 15 جاس پەن 18 جاس ارالىعىندا قۇرمان اۋىلىنداعى ءبىر قىزدىڭ تويىندا «مارجانداعان» اتتى ولەڭىن بىلاي ايتقان ەكەن:

بۇل قىزدار شاشىن ءورىپ مارجانداعان،

كيىمىنىڭ ءبارى مونشاق قايران قالام.

جالتىلداپ كوز قىرىمدى مونشاق تارتتى،

بولدى ما قىزدىڭ كوركى ارزانداعان؟

بولماعى قىزدىڭ جاقسى مىنەزىندە،

ءوز بويىن تۇزەمەسە كىنا وزىندە.

تاعىنىپ بار مونشاقتى ءبىر وزىنە،

ومىرلىك جەتكەنى مە تىلەگىنە.

مونشاقتىڭ تۇپكى تەگى تاس پەن تەمىر،

ونى ءلاززات كورمەيدى جاستىق ءومىر.

جالىندى وڭدە جانارى شولۋشىداي،

سەنگەنىنە تالپىنار ءتىل مەن كوڭىل.

قىزداردىڭ ءبارى جاڭاعى شاشىن مارجانداعان قىزعا قارايدى. قىز قاتتى ۇيالىپ، ۇيىنە ىزا بولىپ كەلىپ شەشەسىنە ايتادى. شەشەسى ۇزاق باتىردىڭ كىشى ايەلى قانىمعا ايتادى: ايت اۋىلىنىڭ بالالارى تويعا بارعان قىزداردى ۇيالتىپ ولەڭگە قوسىپتى، – دەيدى.

باتىردىڭ ويىنا بۇرىنعى سەيدىلدا قىز بەن بايشىعاننىڭ ايتىسى تۇسەدى... نەشە رەت بولعان سوعىستىڭ اقىرى ايت-بوزىمنىڭ قىز الىسۋىنا جالعاسىپ سودان باستاپ ولار ەكى بولىس ەلگە بولىنگەن ەدى. بۇلار نە دەپ ءجۇر دەپ ەرتەسى بالالاردى شاقىرتادى. مۇنى ەستىگەن كوكەڭنىڭ جولداستارى قاشىپ كەتەلىك دەيدى. كودەك بارالىق دەپ 3-4 بالامەن بىرگە بارىپتى.

ۇزاق باتىردىڭ ۇيىندە ادام تولىپ قىمىز ءىشىپ وتىرىپتى. ولار تومەن وتىرىپتى، باتىر توردەگى قاريالارعا قاراپ سويلەپ وتىرعان ەكەن، بۇلاردىڭ كەلگەنىن بايقاماپتى. ءسوزىنىڭ ءبىر ۇزىلىسىندە ايەلى قانىم:

- بالالار كەلىپتى، - دەيدى.

سوندا ۇزاق باتىر بالالارعا قاراپ:

- ەي، بالالار، سەندەر ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ قىزدارىن ولەڭگە قوسىپ ىزا قىلىپسىڭدار، ايتۋشى بولساڭدار، قىزدىڭ اكە-شەشەسى ءبىزدى دە ولەڭگە قوسقىن، ەستىلىك، - دەيدى. سوندا كودەك:

- الديار تاقسىر، - دەپ ورنىنان اتىپ تۇرىپ، قوس قولىن كەۋدەسىنە قويىپ ءيىلىپ، توردەگى ادامدارعا ءبىر قاراپ ءوتىپ:

تاقسىر ءسىز كەلگەن ءسوزدى قايتارماعان،

ادامنىڭ بەت-ءجۇزى دەپ جالتارماعان.

ويىما كەلىپ قالدى ايتىپ قالدىم،

ءالى ءسوزىم ورنىندا تۇر جايتاڭداعان، - دەيدى. ءسال كىدىرگەندە توردە وتىرعان قاريالار:

- بالام، نە دەپ كەتتىڭ قايتا ايتشى؟ – دەيدى. اقىن ولەڭدى قايتالايدى.

جاستارعا سىنشىل ۇزاق:

-ەي، بالام، ادام بولام دەسەڭ تاۋىپ سويلە، قاۋىپ سويلەمە! تاۋىپ سويلەسەڭ ەل رازى، دوسىڭ ارتادى، - دەپ ودان ايەلى قانىمعا بۇرىلىپ، - بالانىڭ ايتقانى دۇرىس سياقتى، وتاۋ ۇيگە اپارىپ مال سويىپ، قوناق ەتىپ جىبەرىڭدەر، - دەگەن ەكەن. ۇزاقتىڭ اقىل-كەڭەسى كودەككە ۇلكەن وي سالدى، كەيىن كەلە كودەك حالىق تاعدىرى، ەل ارىستارى جايلى وزىق ولەڭدەر شىعارىپ ۇلكەن-ۇلكەن ويلار ايتا ءبىلدى.

ءسوز جيار

كودەك اقىن قايتىس بولاردىڭ الدىندا ءوزىنىڭ كورگەن ءتۇسىن بىلاي بايانداپتى:« مەن دۇنيەدەن قايتسام دا جامان بولماسپىن، بۇرىن ءوزىم بارماعان قاراڭعى جەرگە بارىپتىم دەيمىن. ءبىرازدان سوڭ الىدە ءبىر نارسەدەن ۇستىمە جاپ-جارىق نۇر جاۋىپ كەتتى»  ( نۇرلان سارسەنباەۆ.«  توكپە جىردىڭ داۋىلى»،  « ىلە تاريحي ماتەريالدارى»، 19-سان), -دەيدى.

ءيا، تەرەڭ وي ءيىرىم قاتپارىنان اسىل تۇلعانىڭ ءوزى ايتقان كۇن شۇعىلاسىنا شاعىلىپ، جالت-جۇلت ەتىپ شاشىراعان نۇر ساۋلەسىن ىزدەيمىن!

بۇل جارىق ساۋلە بولاشاققا كەرۋەن تارتقان ۇلى اقىننىڭ اسپانتاۋ ەلىن جىرشىلىق ءداستۇرىنىڭ تەرەڭ تامىرلاسىپ جاتقان اقىندىق مەكتەبىن بايقايمىز. ويتكەنى اقىن تاقىر دالادا ەمەس، قىزىر شالىپ، باق قونعان جەر جاناتى جەتىسۋدىڭ قۇنارلى توپىراعىندا دۇنيەگە كەلگەن، بۇگىنگى كۇنى كودەكتىڭ اتاعى مەن داڭقى كۇللى الەمدەگى قازاق حالقىنا اڭىزعا اينالدى، ول سوناۋ قۋعىن-سۇرگىن كەزدەگى حالىق باسىنا تۇسكەن اۋىر تاعدىردى، قىلىشىنان قان تامعان زامانعا قارسى  سەسكەنبەي جىر جازعان سەمسەر ءتىلدى كۇرەسكەر اقىن، ۇلى عۇلاما جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆتاي تۇلعا باعا بەرگەن مارالباەۆ كودەك بايشىعانۇلىنىڭ اقىندىق بولمىسى كيەلى اسپانتاۋ ەلىنىڭ رۋحىنان جارالعان!

نۇرلان سارسەنباەۆ،

قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى، جازۋشى، ەتنوگراف، ادەبيەت زەرتتەۋشى

Abai.kz