ءبىر قولمەن بەسىك تەربەتىپ، ەكىنشى قولمەن... اراق ىشەمىز
... ۇندىستانداعى دۋمۋركوتا ەلدى مەكەنىندە الكوگولدى سۋسىنعا سىلقيا تويىپ، ماس بولىپ قالعان 50 ءپىل دەرەۆنيانىڭ تاس-تالقانىن شىعارعان: ۇيلەردى ويرانداپ، ەگىستىك القاپتارىن جايپاعان، ولاردى توقتاتۋعا ءتىپتى پوليتسيا كۇشتەرى شاقىرىلدى. پوليتسەيلەر ولاردى ارەڭ دەگەندە توقتاتىپتى. اتاتىنىن اتىپ، شالاتىنىن شالىپ...
پىلدەردى قويا تۇرىپ، مىنا وقيعاعا قاراڭىز: 14 اقپان كۇنى الماتى وبلىسىنىڭ ۇشتوبە قالاسىندا تۋعان اناسى ءوزىنىڭ ەكى ايلىق بالاسىن قىلقىندىرىپ ءولتىردى. ول ءوزىنىڭ ازاماتتىق نەكەدەگى كۇيەۋىمەن سپيرتتىك ىشىمدىك ىشكەن، مازاسىزدانىپ جىلاعان بالانىڭ داۋىسى اراققا ىقىلىق اتا تويعان ايەلدىڭ جۇيكەسىنە تيگەن سوڭ، ول ءسابيىن تۇنشىقتىرىپ ءولتىرىپ تاستاپ، كوڭىلدى وتىرىسىن ءارى قاراي جالعاستىرا بەرىپتى...
بۇل ناعىز سۇمدىق وقيعا بولدى. بۇگىنگى ءبىزدىڭ قىز-كەلىنشەكتەرىمىزدىڭ جەتكەن جەرى وسى بولسا نە شارا؟!.
... ۇندىستانداعى دۋمۋركوتا ەلدى مەكەنىندە الكوگولدى سۋسىنعا سىلقيا تويىپ، ماس بولىپ قالعان 50 ءپىل دەرەۆنيانىڭ تاس-تالقانىن شىعارعان: ۇيلەردى ويرانداپ، ەگىستىك القاپتارىن جايپاعان، ولاردى توقتاتۋعا ءتىپتى پوليتسيا كۇشتەرى شاقىرىلدى. پوليتسەيلەر ولاردى ارەڭ دەگەندە توقتاتىپتى. اتاتىنىن اتىپ، شالاتىنىن شالىپ...
پىلدەردى قويا تۇرىپ، مىنا وقيعاعا قاراڭىز: 14 اقپان كۇنى الماتى وبلىسىنىڭ ۇشتوبە قالاسىندا تۋعان اناسى ءوزىنىڭ ەكى ايلىق بالاسىن قىلقىندىرىپ ءولتىردى. ول ءوزىنىڭ ازاماتتىق نەكەدەگى كۇيەۋىمەن سپيرتتىك ىشىمدىك ىشكەن، مازاسىزدانىپ جىلاعان بالانىڭ داۋىسى اراققا ىقىلىق اتا تويعان ايەلدىڭ جۇيكەسىنە تيگەن سوڭ، ول ءسابيىن تۇنشىقتىرىپ ءولتىرىپ تاستاپ، كوڭىلدى وتىرىسىن ءارى قاراي جالعاستىرا بەرىپتى...
بۇل ناعىز سۇمدىق وقيعا بولدى. بۇگىنگى ءبىزدىڭ قىز-كەلىنشەكتەرىمىزدىڭ جەتكەن جەرى وسى بولسا نە شارا؟!.
ەلىمىزدە 30 مىڭعا جۋىق ماسكۇنەم ايەل بار
ءيا، قازىر قازاقتىڭ قىزى دا، ايەلى دە اراق-شاراپ ىشەتىن بولدى. ول جاڭالىق بولۋدان قالعالى قاشان... ال بۇل تاقىرىپتىڭ تىم ءجيى ايتىلاتىنى سونشالىقتى - ول تۋرالى اڭگىمە ءىشىمدىك ىشەتىن ايەلدەردەن دە جيىركەنىشتى بولاتىن دەڭگەيگە جەتتى. الايدا ايەل ماسكۇنەمدىگى ۇلتتىق دەڭگەيدەگى قاسىرەت ەكەندىگىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك.
قازىر قازاقستان الەم بويىنشا ىشىمدىكتى كوپ ىشەتىن 188 ەلدىڭ قاتارىندا 34-ءشى ورىندا تۇر. ستاتيستيكالىق دەرەكتەرگە قاراعاندا، ورتالىق ازياداعى ەڭ «ىشكىش» ەل - قازاقستان. ەلىمىزدە جان باسىنا شاققاندا ءار ادام جىلىنا 12 ليتر الكوگول ءونىمىن پايدالانادى. ال الەمدىك كورسەتكىشتەر بويىنشا ازاماتتار جىلىنا 6 ليتردەن استام سپيرت پايدالانعان ەل دەگراداتسياعا ۇشىرايدى ەكەن. ەلىمىزدە جارتى ميلليونعا جۋىق ادام الكوگولدى ىشىمدىكتىڭ ۋىسىنا ءتۇسىپ، ۋىن ءىشىپ ءجۇر. بۇلاردىڭ ورتاسىندا ايەلدەر ويىپ تۇرىپ ورىن الادى. ءيا، ءبىر قولىمەن بالاسىنىڭ ارباسىن سۇيرەپ بارا جاتىپ، ەكىنشى قولىمەن سىرا ىشە بەرەتىن بولدىق. ءبىز مۇنداي كۇيگە قالاي جەتتىك؟
مامانداردىڭ ايتۋىنشا، قازىر ماسكۇنەم كۇيەۋىمەن الىسىپ، سونى ەمدەتەمىن دەپ جۇرگەن ايەلدەردىڭ سانى ازايعان. بۇل - ەرلەر از ىشەتىن بولدى دەگەن ءسوز ەمەس، ايەلدەر كۇرەسۋدى قويعان، كۇيەۋلەرىمەن بىرگە ىشەدى دەگەن ءسوز.
الەۋمەتتانۋشىلاردىڭ پىكىرىنشە، ايەلدەردىڭ ءسپيرتتى ىشىمدىككە تىم ءۇيىر بولۋى 90-جىلداردىڭ باسىندا بايقالىپتى. ەركەك قارا باقىر تاپپاي ۇيدە وتىرىپ قالعاندا ايەل بازارعا شىعىپ، اقشا تاۋىپ، ءوزى بي، ءوزى قوجا بولىپ، اقىرى الدىمەن «بويىن جىلىتۋ ءۇشىن»، كەيىن «كوڭىل كوتەرۋ ءۇشىن»، «سترەستەن قۇتىلۋ ءۇشىن» ءىشتى. قازىر ەندى ەر ايەلىن ناركولوگيالىق ديسپانسەرگە سۇيرەپ اپاراتىنداي جاعدايعا جەتتىك. بۇل كۇندەرى ەر ادامداردىڭ دارىگەرگە «ايەلىمدى ماسكۇنەمدىكتەن ەمدەپ بەرىڭىزشى» دەپ جالىناتىن وقيعالارى جيىلەپتى.
كوشە-كوشەدە، قۋىس-قۋىستا بەت-اۋىزدارى دومبىعىپ ءىسىپ، ءۇستى-باسى ساسىپ، كوزىنىڭ استى كوگەرىپ جۇرەتىن ايەلدەردى كورگەندە ايايسىڭ ءارى جيىركەنەسىڭ. كافە-مەيرامحانالاردا تەمەكىسىن بۇرقىراتىپ، سىراعا تويىپ، ىقىلىق اتىپ وتىراتىن ۋىزداي جاپ-جاس قىزداردىڭ سانى دا كوبەيىپ بارادى. سىرانى الكوگولدى ىشىمدىك ەمەس دەپ ءوزىمىزدى ءوزىمىز الداپ قويدىق. قىزىمىز ءۇيگە اۋزىنان ءيىس شىعىپ كەلسە، «ە-ە، سىرا ىشكەن ەكەن عوي» دەپ، «ايتەۋىر، اراق ەمەس ەكەنىنە» ءتاۋبە دەيمىز. ول از بولسا، الپىستان اسىپ، جەتپىسكە قاراي كەتىپ بارا جاتقان اجەلەرىمىز بەن اتالارىمىز ءبىر-ءبىرىن سۇيەپ، اراق ءىشىپ جۇرەتىن اۋىلدار بار. مۇنداي ۇيلەردىڭ بەرەكەسى دە، مەرەكەسى دە جوق.
بالاسى مەن كەلىنى اكە-شەشەسىنىڭ ماسكۇنەمدىگى كەسىرىنەن ءبىر-بىرىنەن ۇيالىپ، ۇرسىسىپ، جان-جاققا تاراپ كەتكەن بالالارى «اكە ءۇيى» دەگەندە كەجەگەسى كەيىن تارتىپ تۇراتىن جاعدايلار دا كەزدەسەدى.
ماسكۇنەمدىك - اۋىر دەرت. الەم ەلدەرى بۇل دەرتتى توقتاتۋدىڭ ءتۇرلى امالدارىن ويلاپ تاپقانىمەن، ماسكۇنەمدىك اۋىزدىققا ىرىق بەرەر ەمەس. اسىرەسە سوڭعى جىلدارى ايەلدەر ماسكۇنەمدىگى بەلەڭ الىپ بارا جاتقان كورىنەدى. ەلىمىزدە ىشىمدىككە سالىنعان 30 مىڭعا جۋىق ايەل بار ەكەن. مۇمكىن، بۇل اسا كوپ تە ەمەس شىعار. الايدا ستاتيستيكانىڭ ناقتى كورسەتكىش ەمەس ەكەنى، ىشكەن ادامنىڭ بارلىعىنىڭ «مەنى ەمدەڭىز» دەپ دارىگەرلەردىڭ الدىنا بارا بەرمەيتىنىن ەسكەرۋ كەرەك.
قازاق ايەلى «مەن ءىشىپ كەتتىم» دەپ ءدارىگەردىڭ الدىنا بارمايدى. سەبەبى ۇيالادى. ەل-جۇرتقا قارابەت بولامىن دەپ ويلايدى. ءارى جۇمىسقا تۇرعاندا ونىڭ قۇجاتتارى «ءمىنسىز» بولۋى ءۇشىن «سىرىن» جۇرتقا جايماۋعا تىرىسادى. ال ابدەن اعزاعا دەندەپ ەنىپ، ىشىمدىكپەن ءوزى كۇرەسە المايتىن جاعدايعا جەتكەندە دارىگەردىڭ الدىنا بارۋعا تۋرا كەلەدى.
بالزادا مۇرزاتىلەۋوۆا، اقتوبە وبلىستىق ناركولوگيالىق ديسپانسەردىڭ مەڭگەرۋشىسى:
- قازىرگى ۋاقىتتا ديسپانسەردە 10 159 ادام ديسپانسەرلىك تىركەۋدە تۇر. سونىڭ 7859-ى - ىشىمدىكپەن دوستاسقاندار. وسىنىڭ ىشىندە 1111-ءى - ىشىمدىككە سالىنعان ايەلدەر. ارينە، سالىستىرمالى تۇردە العاندا ماسكۇنەم ايەلدەردىڭ سانى ەرلەردەن اناعۇرلىم از. بىراق از ەكەن، ەشتەڭە ەتپەس دەۋگە بولمايدى. ءبىر ايەل ماسكۇنەمدىككە سالىنسا، دابىل قاعۋىمىز كەرەك. سەبەبى ايەل - وتباسىنىڭ ۇيىتقىسى. ايەل ازسا، ۇلت ازادى. جاقىندا ءبىر ايەل ماسكۇنەمدىككە سالىنعان جاسى 50-دەن اسقان ۇلكەن انانى الىپ كەلدى. «ەمدەڭىزدەرشى» دەپ جالىندى. تاعى بىردە، ءبىر ايەل بەت-اۋزى ابدەن دومبىعىپ ءىسىپ، قاڭعىباس بولىپ كەتكەن ءبىر ايەلدى ەرتىپ كەلدى: «كەزىندە ءىنىمىز قايتىس بولعاندا، ونىڭ كەلىنشەگى جاس بولعان سوڭ ءومىرىن ءارى قاراي جالعاستىرسىن، تاعى دا وتباسىن قۇرىپ، جاقسى بولىپ كەتسىن دەپ رۇقساتىمىزدى بەرگەن بولاتىنبىز. كەلىنىمىز باسقا ادامعا تۇرمىسقا شىقتى. ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن ونىڭ كۇيەۋىنەن اجىراسىپ، ىشكىلىككە سالىنىپ كەتكەنىن ەستىدىك. مىناۋ - مەنىڭ كەلىنىم. قاڭعىپ، اراق ءىشىپ جۇرگەن جەرىنەن تاۋىپ اكەلىپ تۇرمىن. قانداي ادام بولسا دا، مەنىڭ باۋىرىمنىڭ جالعىز ءسۇيگەن ايەلى عوي. وسىنى ەمدەڭىزدەرشى، ادام بولىپ، قاتارعا قوسىلىپ كەتسە، ءىنىم دە انا دۇنيەدە تىنىش جاتار ەدى»، - دەپ كەتتى. كەيدە ايەلدەر الدىما كەلىپ، «مەنىڭ ەمدەلگىم كەلەدى» دەپ ەڭىرەگەندە ەتەگى جاسقا تولادى. قىرىق كۇندە وسىنداي قىرىق ءتۇرلى تاعدىرمەن بەتپە-بەت كەلىپ جاتامىز.
ماسكۇنەم ايەل ۇلتتىڭ تۇبىنە جەتپەي مە؟
دارىگەردىڭ ايتۋىنشا، قازىر ستاتيستيكا كورسەتىپ وتىرعانداي، 35-تەن اسقان ازاماتتار اراسىندا ىشىمدىككە اۋەستىك دەڭگەيى جوعارى بولىپ وتىر. جاسى ۇلكەن ازاماتتار اراسىندا دا ىشكىلىككە قۇمارلار بارشىلىق. سوڭعى ءۇش جىلدا الكوگولدى قابىلداعان جاسوسپىرىمدەر سانى ەكى ەسە كوبەيگەن. بۇلاردىڭ دەنى - اكە-شەشەسى ماسكۇنەمدىككە سالىنعان بالالار.
ماسكۇنەمنىڭ بالالارى كوبىنە اۋرۋ، كەمىس، اقىل-ەسى كەم بولىپ تۋادى ەكەن. مىنا ستاتيستيكاعا قاراڭىز: ىشكىلىكتى از دا بولسا ىشەتىن ايەلدەردىڭ ومىرگە اكەلەتىن ءسابيلەرىنىڭ 80-90 پايىزى ءالسىز بولادى، ولار بولاشاقتا پسيحيكالىق قيىندىقتارعا ۇشىرايدى، سويلەۋ مۇشەلەرىندە كەمىستىك بايقالىپ، تەرىسىندە ءتۇرلى اۋرۋلار بولادى ەكەن. 40-50 پايىزىنىڭ جىنىستىق مۇشەلەرىندە كەمىستىك بايقالىپ، اياق-قولىنىڭ ساۋساقتارى قيسىق بولىپ جاراتىلادى. ال 20-30 پايىزىندا بالالار جۇرەك اۋرۋىنا شالدىعىپ، كورۋ قابىلەتى تومەن، 10 پايىزىنىڭ بۇيرەگى تولىق جاسامايتىن كۇيىندە ومىرگە كەلەدى. سىرا ىشەتىن ايەلدىڭ ىشىندەگى بالانىڭ ميىنا زاقىم كەلەدى ەكەن. سىرا دەمەكشى، قازىر «ومىرىمدە اراق ءىشىپ كورگەن جوقپىن» دەپ ماقتانىپ، كۇنىگە كەم دەگەندە ءبىر-ەكى ساپتىاياق سىرا ءسىمىرۋدى ادەتكە اينالدىرعان ايەلدەر بار. الايدا جارتى ليتر سىرانىڭ 50 گرامم اراقپەن تەڭ ەكەنىن بىلە بەرمەيمىز. ءحىح عاسىردا اعىلشىندار قۋاتى جوعارى ىشىمدىكتەرمەن كۇرەسۋ ءۇشىن ولاردى جەڭىلدەۋ دەپ سانالاتىن سىرامەن اۋىستىرۋدى ماقسات ەتكەن. الايدا حالىقتىڭ سىرامەن تەز دوس بولىپ، جاعدايدىڭ بۇرىنعىدان دا ۋشىعىپ كەتكەندىگى سونشالىق - قازىر ونى شىعارعان ەلدىڭ ءوزى سىرامەن كۇرەسىپ اۋرە بولىپ وتىر.
- سىرانى كوپ ىشكەن ادامنىڭ بۇيرەگى، باۋىرى، جۇيكە جۇيەسى، اسقازانى، ءوت جولدارى اۋىرادى. باۋىرى، بۇيرەگى ءىسىنىپ، ادامنىڭ ءىشى قامپيىپ كەتەدى. ودان سوڭ ءجۇرەگى اۋىرادى. سىرانىڭ قۇرامىنداعى كومىرقىشقىل گازى قان تامىرلارىنا كۇش ءتۇسىرەدى. قان تامىرلارىنا كۇش تۇسكەسىن ءجۇرەكتىڭ قىزمەت ەتۋى ناشارلاپ، ەتى بوساپ، ءىسىنىپ، سىرتى ۇلبىرەپ كەتەدى. مۇنى دارىگەرلەر «جۇرەكتىڭ سىرا سيندرومى»، كەيدە «ءجۇرەكتىڭ كاپرون شۇلىققا اينالۋى» دەپ اتايدى. سىرانى كوپ ىشەتىن ايەلدەردىڭ ايەل سيقى قالمايدى، دەنە تۇرقى ەرلەردىكىندەي بولىپ وزگەرىپ، كەيبىر ايەلدەردە ءتىپتى مۇرت شىعاتىن بولادى. اراق-شاراپ ىشەتىن قىز-كەلىنشەكتەر اراسىندا كەۋدە بەزى قاتەرلى ىسىگىمەن اۋىراتىن ايەلدەر ءجيى كەزدەسەدى، - دەيدى ماماندار.
ايەلدەر ەرلەرگە قاراعاندا اراقتىڭ ىرقىنا تەز كونەدى. ەرلەر بەس-التى جىل ىشكەننەن كەيىن اراققا سالىنىپ كەتەتىن بولسا، ايەلدەرگە ەكى-ءۇش جىل جەتكىلىكتى ەكەن. سەبەبى ەر ادامنىڭ اعزاسىندا ءسپيرتتى ىشىمدىكتىڭ زارداپتارىنان ساقتاندىراتىن فەرمەنتتەر اسقازان مەن باۋىردا بولسا، ايەلدەردە تەك قانا باۋىردا عانا بولادى ەكەن. ايەلدەردىڭ تەز ماسكۇنەم بولاتىنى، بىراق وتە قيىن ەمدەلەتىنى سودان بولسا كەرەك. ناركولوگتەردىڭ ايتۋىنشا، بۇرىن 3-4 جىل بويى الكوگولدى ىشىمدىك ىشكەن ادامدارعا سوزىلمالى ماسكۇنەمدىك دياگنوزى قويىلاتىن بولسا، قازىر ادامداردىڭ ءبىر جىلدىڭ ىشىندە اراققا تاۋەلدى بولىپ قالۋ جاعدايلارى ءجيى كەزدەسەدى ەكەن.
«اراق - بارلىق كەساپاتتىڭ، قايعى-قاسىرەتتىڭ باستاۋى، بارلىق جاماندىقتىڭ كىلتى» دەيدى ءدىني كىتاپتاردا. بۇل «كىلتتى» ايەلدىڭ قولىنا بەرىپ قويعانىمىز ۇلتقا جاماندىقتىڭ ەسىگىن اشىپ بەرگەنىمىز بولسا كەرەك.
سوڭعى بەس جىلدا ەلىمىزدە ادامدار الكوگولدىك ىشىمدىك ءىشىپ، ماس كۇيىندە جاساعان قىلمىستار سانى ەكى ەسەگە ارتىپ كەتكەن - 13 مىڭنان استام قىلمىس جاسالىپتى! سپيرتتى ىشىمدىك ىشكەندەردىڭ قولىنان ءۇش مىڭنان استام ادام قازا تاپقان. ءىشىپ الىپ، كولىك رۋلىنە وتىرعان جۇرگىزۋشىلەردىڭ كەسىرىنەن 500-گە جۋىق ادامنىڭ ءومىرى قيىلىپ، 2500 ادام جاراقات العان. تاعى مىڭداعان انا ىشكىلىكتىڭ سالدارىنان انالىق قۇقىنان ايىرىلىپ، ون مىڭداعان بالانى جەتىمدەر ۇيىنە تاپسىردى.
ال وبلىستا وتكەن جىلى ىشىمدىك سالدارىنان 960 قىلمىس ورىن الىپتى. بيىل جىل باسىنان بەرى 79 قىلمىس جاسالىپ ءۇلگەرگەن.
ەلدەگى ماسكۇنەمدىك دەرتىنىڭ ۋشىعىپ تۇرعانىن مەڭزەگەن ءماجىلىس دەپۋتاتى ەرگەن دوشاەۆ ونىمەن كۇرەسۋدىڭ ەڭ ءتيىمدى ءتاسىلى - ەكونوميكالىق شارالاردى كۇشەيتۋ ەكەندىگىن ايتادى. ياعني اراق ونىمدەرىنە اكتسيز ستاۆكالارىن كوتەرۋ قاجەت دەگەن پىكىرىن ايتىپ ءجۇر. الايدا مۇنىمەن ماسەلە تولىق شەشىلسە، قانە؟!.
P.S.
... ءيا، سونىمەن جوعارىدا ايتقان پىلدەر تاقىرىبىنا ورالايىق. اراققا سىلقيا تويعان 50 ءپىل دەرەۆنيانىڭ تاس-تالقانىن شىعارعان دەدىك. ال ماس ادام مەن ماس جانۋاردىڭ ەشقانداي ايىرماشىلىعى جوق ەكەندىگىن ەسكەرسەك، ماسكۇنەم ايەلدىڭ كوبەيۋى جالعىز عانا «دەرەۆنيانىڭ» ەمەس، تۇتاس ۇلتتىڭ تاس-تالقانىن شىعارۋى مۇمكىن...
اۆتور: مەيرامگۇل راحاتقىزى، اقتوبە وبلىسى
"الاش ايناسى" گازەتى
