قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ ءىلىمى – ادام بالاسىنىڭ بۇل دۇنيەسى مەن و دۇنيەسىن ۇعىندىرىپ، ەكى دۇنيەدە دە باقىتتى ءومىر كەشۋگە نەگىزدەلگەن. تۇركىنىڭ ساكرالدى دۇنيەسى مەن يسلامدى ۇشتاستىرىپ، مۇسىلمان بالاسىن بىرلىككە، جەكە ادام مەن قوعامدى تۇتاستىققا، جاراتىلىستىڭ گارمونياسى مەن دىندەر اراسىنداعى توزىمدىلىككە باعىتتالعان. ءتىپتى، مەملەكەتتى باسقارۋدا ۇستاناتىن پرينتسپتەرگە دە نەگىزدەپ كەتكەن. جوقتى ىزدەپ، وزگە ەلدەردىڭ شابلوندارمەن شۇعىلدانىپ ءومىر ءسۇرۋ ارتتاقالىپبارادى. بارىمىزدى تانۋ، ولگەنىمىزدى ءتىرىلتۋ بارىسىندا ياساۋي ءىلىمىن تانۋ پارىز.

ياساۋي ءىلىمىنىڭ نەگىزى ناقىل (قۇران مەن سۇننەت) مەن اقىل. ال، ءدىني تاجىربيەسى – ار ءىلىمى. قۇقىقتىق جاعىنان يمام ءابۋ حانيفانىڭ، ءدىني-تانىمدىق جاعىنان ماترۋدي مەكتەبىن ۇستانادى. ءابۋ حانيفا ھ 80 جىلى دۇنيەگە كەلگەن جاس تابيعين سانالعان. ساحابالاردىڭ سوڭعىسى ھ 110 جىلى دۇنيەدەن وتكەن. ءابۋ حانيفا زامانىندا ءومىر سۇرگەن ساحابالار: ءاناس يبن ماليك، ابدۋللا يبن ءال انسار، ءابۋ تۋفايل، ساھل يبن ساعت. تابيعيندەر ءداۋىرى ھ 180 جىلى بىتەدى. ءابۋ حانيفا ھ 150 جىلى دۇنيەدەن وتەدى، ياعني تابيعيندەر داۋىرىندە دۇنيەدەن وتەدى. پايعامباردىڭ (س.ا.ۋ) اقيداسىن ۇستانىپ: ءريسالا، فيقھ ءال اكبار، فيقھ ءال ابساد، ءال ۋاسيا جانە اليم ۋا مۋتاعاليم اتتى ەڭبەكتەردى تاريحتا العاش حاتقا تۇسكەن اقيدا بولىپ جارىققا شىعاردى. يمام قايتىس بولعانسوڭ شاكىرتتەرى ءابۋ يۋسۋف پەن مۋحاممەد ىلىمدەرىن جيناقتاپ جازىپ ءماسھابتى قالىپتاستىرادى. سەنىم مەكتەبىن ودان ارى الىپ جۇرگەن كەلەسى عالىمدار. يماندى ۇيرەنۋ تىزبەگى: مۇحاممەد پايعامبار (س.ا.ۋ) – يبن ماسعۋد – يبن قايس – ءان ناحاي – حاماد – ابۋ سۇلەيمەن – ءابۋ حانيفا – ءابۋ يۋسۋف – ءال جۋرجاني – ءال ءيادي – ءابۋ مانسۋر ءال ماترۋدي. دەمەك ماترۋدي اقيداسىن ۇستانعان حالقىمىز پايعامبار (س.ا.ۋ) اقيداسىن XII عاسىردان بەرى ۇستانىپ كەلگەن [1.10 ب].

يمان - ياساۋي ءىلىمى بويىنشا امانات دەپ بەكىتىلگەن جانە يماننىڭ تۇراعى جان. جان بولماسا يمان دا، اقىل دا بولمايدى. ال، جانسىز ادام قوعامداعى مىندەتىن دە، اللانىڭ الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگىندە اتقارا المايدى.

ادامنىڭ بولمىسى اسىلىندا ءۇش نارسەدەن قۇرالعان. ولار: ءتان، جان جانە رۋح. مىسالى: ءتان – اربا، جان – ارباعا جەگىلگەن ات. رۋح – اتتى تىزگىندەپ وتىرعان ادام. ءتان دەنەمىز بولعاندا، جان يمانىمىز نەمەسە يمانسىزدىعىمىز وسىنىڭ ارقاسىندا جەكە ادامدا، قوعامدا حارەكەتكە تۇسەدى. جانعا قوناقتايتىن يمان، اتەيزم نەمەسە اگنوستيتسيزم بولماسا بوياۋلى جاساندى يدەولوگيالار (ۋاھابيزم، كامۋنيزم ت.ب) بولۋى مۇمكىن. شاكارىم قۇدايبەردىۇلى «ويدىن قايدان العانىن، ادام ءوزى سەزبەيدى، جاننىڭ ايداپسالعانىن سەزبەسەدە ىستەيدى» دەگەن. جان قاشاندا ءتاندى جەتەككە العان، ايتقانىنا كوندىرگەن، قىل دەگەنىن قىلدىرعان. ءتان جاننىڭ مالايى دەسەك ارتىق ايتقان بولماسپىز. ال، ۇلت جاننىڭ باعدارىن اسىل (وريگينال) يمان مەن تۇركى تانىمىن تۇيىستىرگەن بابالارىمىزدىڭ ءىلىمىن جاڭعىرتۋىمىز ءلازىم. باسقاسىنىڭ ءبارى قازاقتى ۇلكەن ەسەپپەن العاندا تۇركى الەمىن قۇردىمعا جىبەرەدى. كىزىرگى تاڭدا ۇلت جانى كەزبەلىكتە، قايىرشىلىقتا نەمەسە التىباقان الاۋىزدىقتا جانعا قويىلعان يمانى نە يدەولوگيا جوق، سول سەبەپتى اۋىزبىرلىك دەگەن اتىمەن جوق. قازىر ءبىز ءبىر ۇلت بولعانمەن ارقايسىمىندىڭ جانىمىزدا ءارتۇرلى قۇندىلىق تۇر. وسىدان ۇلت تاعدىرىنا الاڭدامايتىن ماقساتسىز پاراقور، كەڭىردەگىن ويلاعان اقساقال، جۇرتتى الداعان الاياق، اقشاعا قۇمار جەزوكشە، شەندى مەن جاسقا دەيىن جايلاعان سۋيتسيد، سەكتانتتار. كوزىڭدى باقىرايتىپ قويىپ ۇلت قازناسىن تونايتىندار دەگەن سياقتى نەگاتيۆتى توپتاردىڭ سەبەبىنە اكەلدى. سوندىقتان، ءياساۋدىڭ ءىلىمى حالقىمىزدى قۇتقاراتىن يمان مەن سالت سانانى ۇيىستىرعان ءىلىم امانات. ياساۋي «ءازىز جانىڭ امانات، جۇرمە بەيقام» دەيدى. قازاق حالقىنىڭ ءدىني دۇنيە تانىمى مەن سالت-ساناسى وتكەنى مەن بولاشاعى وسى ىلىمدە. ەش ۇرەيسىز قابىلدانۋى قاجەت، سەبەبى مارالدىق ەتيكالىق ۇستانىمدار ەشقاشان ەسكىرمەيدى. ۇلتتىق يدەولوگيادا وسى. قوجا احمەت ياساۋي – تۇركى الەمىندە وزىندىك ءىلام قالدىررىپ، ويلاۋ قالىپتارى مەن دۇنيەتانىمدىق جۇيەمىزگە يسلامدىق قۇندىلىقتار نەگىزىندەگى ار تۇزەيتىن عىلىمنىڭ مارالدىق-ەتيكالىق ارناسىن كورسەتىپ كەتكەن تۇلعا.

ياساۋي ءىلىمىنىڭ قوعامعا العاشقى ۇيرەتەرى شىندىققا بەت بۇرۋ. شىندىققا بەت بۇرار بولسا، قوعامنىڭ بارلىق قۋلىقتارى اشىلادى. الەمدى جاراتقان شىن ول اللا تاعالا. شاكارىمشە ايتساق: «شىندى بىلگىڭ كەلسە ەگەر، ەڭ اۋەلى جاندى ءبىل. ەڭ كەرەكتى ءۇش سۇراقپەن جان قۇلاعىن بۇراپقوي. كەلدىم قايدان؟ قايتسەم پايدام؟ ولگەننەڭسوڭ قايدا بارام؟» دەيدى. ياساۋي: باعىتىن بىلگەن ادام نەمەسە ۇلت ىشكى ەركىندىككە كەنەلەدى [2.209 ب]. ال، بۇگىنگى اشىق جانە دەموكراتيالىق قوعام قۇرۋ جولىندا قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگى مەن باياندى بولۋى ءۇشىن ەلگە ىشكى ەركىندىككە جەتكە ءارى «ەرىن ويلايالاتىن» ادامدار كەرەك. ياساۋي بويىنشا ادام جاراتىلىسىنان ءبىر نارسەگە قۇلدىقتى اڭساپ تۇراتىن جاراتىلىس دەي كەلە: «شىنعا قۇل بولعاندار عانا قۇلدىقتان بوسايدى. وعان قۇلدىق ۇرماعان جاراتىلىسقا قۇل» دەگەن. جاراتۋشىعا قۇل بولماعان ادام ءناپسى مەن قۇمارلىعىنىڭ قۇلى اتانىپ ەل توناۋدى كۇنا كورمەس، اقشا مەن دۇنيەنىڭ قۇلى بولىپ ۇلتتىڭ قازىناسى مەن كەنىن ساتۋدان تاعىدا باسقا يتتىكتەن تايىنباس. ەركىن وي دۇرىس جانعا قوناقتاعان يماننان كەلمەك ءارى ياساۋي ىلىمىندەگى بۇل يدەيا مەملەكەتتىڭ تۇراقتىلىعىنا كەپىل بولارلىق ساناعا قونىمدى دۇنيە. تاريحتا تالاي يمپەريالار، پاتشالىقتار، حاليفات جانە مەملەكەتتەردىڭ باستالۋى مەن اياقتالۋىن بىلەمىز. ال، ءبىزدىڭ ەلىمىز ماڭگىلىك ەل ما؟ وسىنداي سۇراقتاردان كەيىن بابالارىمىزدىڭ ىلىمدەرىنەن باسقا جول جوق ەكەنىن بايقايسىز. ار تۇزەۋ مەن ەركىن وي مەملەكەتتىڭ تىرەگى.

ەكىنشى ءىلىمى ادامدار اراسىنداعى تەڭ قۇقىقتىققا باعىتتالادى. ءدىن ارالىق ديولوگ پەن تولەرانتتىلىقتى دارىپتەيدى. ياساۋي قازاق مۇسىلمان تۇسىنىگىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى ۇستاز رەتىندە شىنايى مۇسىلمان بىرگە تاباقتاس بولىپ وتىرعان ادامداردىڭ ءدىنى مەن تەگىنە ءمان بەرمەيتىن ادام دەپ انىقتاما بەرگەن بولاتىن. ال، توليراتتىلىقتى ياساۋي: «ادامدى بالشىقتان جاراتتىق» دەگەن قۇران اياتىنا سۇيەنىپ «ادام توپىراقتان جاراتىلسا، توپراقتىڭ ەكى سيپاتىن بويىنا الۋى كەرەك. ءبىرىنشىسى: توپراقتاي تالەرانتتى بولۋ «توپىراق بول سەنى الەم باسىپ ءوتسىن» دەسە. ەكىنشىسى: جەر سياقتى ءونىم بەرۋگە ياكي جاسامپاز بولۋدى ايتتى»[3.49ب].

ءياساۋيدىڭ مەملەكەتتىك جۇيەنى رەتتەۋ جولىندا ۇستانعان ۇستانىمدارى «وتان»، «تىنىشتىق»، «باۋىرلاستىق». وسىلاردى تالدايتىن بولساق وتان ول مەكەن ياعني كەڭىستىك. ادام نەگىزگى وتانىنا بارۋىنا سىناق وسى وتانى، ءتىرى كەزىڭدەگى وتانىڭدا ادامدىققا جەتسەڭ، شىنايى وتانعا جەتەدى. سوندىقتان دا ءياساۋيدىڭ وتان ۇستانىمى – ەڭ باستى تۇعىر. وتان اللانىڭ سىناق كەڭىستىگى. وتاندى ءسۇيۋ، ايالاۋ، قىزمەتىندە بولۋ، قورعاۋ ارقىلى نەگىزگى وتانعا جەتەمىز. پايعامبارىمىز “وتاندى ءسۇيۋ يماننان” دەگەن.

زامان بۇل ادامنىڭ ءوزى ءسۇرىپ جاتقان كەزەڭدى لايلاماۋى، تىنىشتىقتى بۇزباۋى. اللا مەن ادامنىڭ ورتاسىنداعى بايلانىس جولداردى ۇزبەۋى. الەۋمەتتىك، پسيحولوگيالىق، ەكانوميكالىق، ساياسي تۇراقسىزدىقتى تۋدىرماۋ. ياساۋي ءىلىمى زاماننىڭ ازباۋ ءۇشىن سوپىلىق جولىن زەرتتەدى. سوپىلىقتا اقيقاتتى سوزبەن ايتىپ جەتكىزۋ قيىن. سوپىلىقتا ءسوز ەكىنشى ورىندا، ءبىرىنشى ورىندا حال. ياعني ءسوز دەگەن «قال» بولسا، رۋحاني تاجىربيەمىز «حال» دەپ اتالادى. ادام كەيكەزدەرى كەيبىر نارسەلەردى حال ارقىلى عانا تۇسىنە الادى. ءماۋلانا رۋميشە ايتساق: «عاشىقتىق دەگەن نە؟» -دەپ سۇراعانعا، «مەن سياقتى بول، سوسىن كورەسىڭ» دەپ جاۋاپ بەرۋىنىڭ ءوزى، حالدى ءسوز ارقىلى ءتۇسىندىرىپ، تانىتۋدىڭ مۇمكىن ەمەستىگىن مەڭزەيدى. جالپىلاما العاندا ءياساۋيدىڭ ءىلىمىن ءتۇسىنۋ جولىدا ازىرشە قىيىنداۋ بولىپ تۇر. ءىلىمدى ءتۇسىنۋ ءۇشىن ياساۋيدىڭ تاريحىن، بالالىق شاعىن، اتا-اناسىن، ۇستازدارىن، سول كەزەڭدەگى ءدىني جانە ساياسي احۋالدى جاقسىلاپ ۇعىنۋىمىز كەرەك. ەكىنشىدەن حال ءىلىمىن ۇعارلىق ءھام شاريعات پەن اقيدانى جانە احلاق ىلىمدەرىنە تەرەڭىرەك ۇڭىلەتۇعىن ءارى كونەنىڭ جازىلماعان بابالار زاڭىن بىلەتىن ورتا قالىپتاستىرىپ زەرتەۋىمىز كەرەك.

قاشاندا قازاقتىڭ ەكى ساكرالدى قۇندىلىعى ءھام قۇتى بولعان. قازاقتىڭ ماڭدايىنا بىتكەن قوس قۇتى: يمان مەن ۇلتتىق سانا. ۇلتتىڭ ءداستۇرلى يسلام اتتى كەنىنە، ەكى جولمەن شابۋىلدا جاسالۋى توقتاتىلمادى. ونىڭ ءبىرىنشىسى: ۇلتقا جەككورىنىشتى بولسادا، سانامىزدا ءداستۇرلى دىنىمىزگە دەگەن مەنسىنبەۋشىلىك پەن بابالارىمىزدىڭ جولىن، دۇرىس جولىن تەرىستەيتىن وتىرىپ «شىرىك» پەن «بيداعاتتى» ۇرانداتىپ، سوپىلىقتى، ۇلتتىق سانانى مانسۇحتايتىن ءسالافيزم يدەولوگياسى ءالى كۇنگە تايرانداۋدا.

تاريحتا قازاقتى يسلام دىنىنەن ايىرۋعا جاسالعان ءتۇرلى يدەولوگيالىق شابۋىلدار ايتارلىقتاي ناتيجە بەرمەگەنى اقيقات. يسلام ءدىنى قازاقتىڭ قانتامىرلارى ارقىلى بويىنا نىقتاپ سىنگەن. ال بۇگىنگى تاڭداعى جاستاردىڭ ءۋاھابيزىمنىڭ جەتەگىندە كەتۋى ءدىني ساۋاتسىزدىقتان ەمەس بالكىم ءوزىن-ءوزى تانىماۋدان، تاريحىن تانىماۋدان، ءتىلىن ۇقپاۋدان، رۋحاني تۇلعالاردىڭ كەلەشەككە قالدىرعان ءبىلىم مۇرالارىن تۇسىنەالماۋىندا بولار. ءماشھۇر ءجۇسىپ ءبىر سوزىندە: «دۇنيەدە 77 ءتىل بار، سونىڭ ىشىندە اراب ءتىلى – اسىل ءتىل. ويتكەنى، قۇران عارابي، اراب تىلىندە تۇسكەن. ەكىنشى اسىل ءتىل – قازاقتىڭ ءتىلى. قازىرگى جۇرگەن زامانداستارىمىزدىڭ ء(حىح ع) بىردە-بىرەۋى قازاق ءتىلىن بىلمەيدى. شىركىن، بىلسە عوي. ءدىن دە، عىلىم دا، اۋليەلىك تە قازاقتىڭ تىلىندە تۇر»، – دەيدى» [4]. ءماشھۇردىڭ زامانى قازاقتىڭ قايماعى بۇزىلماي، ءسوز اراسى قازىرگىدەي بوتەن سوزبەن بىلعانباي تۇرعان ءحىح عاسىر ەدى. سول كەزدىڭ وزىندە ءماشھۇر ءجۇسىپ وسىلايشا دابىل قاقسا، قازاق ءتىلىن بىلەمىن دەپ جۇرگەن قازىرگىلەردىڭ جايىن نە دەۋگە بولادى. قازاقتىڭ ءتىلى ەرتەڭ وشسە، مەن بۇگىن ولۋگە دايىنمىن دەگەن ءسوزدىڭ استارىندا قازاق ءتىلىنىڭ قۇدىرەتتىلىگى، رۋحانياتتى، ءدىندى، ءبىلىمدى، اۋليەلىكتى تولىعىمەن قامتىعان قۇزىرەتتى قۇرال ەكەندىگىن ايتقان. قازاق ءتىلىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن تەرەڭ ءىلىم كەرەك، سەبەبى; ۇلتتىڭ كودى ءتىل. ءتىلدى قالىپتاستىرۋعا تالاي تۇلعالاردىڭ ەڭبەگى سىڭگەن، تالايى شاھيت كەشتى. ءيا ءار قازاق ءتىپتى ءاربىر مۇسىلمان رۋحاني جاڭعىرۋىن وزىنەن باستايدى، ءوزىنىڭ كىم ەكەنىن بىلگەن سوڭ، بابالارىنىڭ ءيلاھي سەنىمى قانداي بولعاندىعىن بىلگەننەن سوڭ اداسپايدى. شىعىسقا نەمەسە باتىسقا جالتاقتاپ ءتۇسىنىلۋى جەڭىل، قابىلداۋمەن قازاقىلىق رۋحانياتتان، سالت-سانادان ايىراتىن يدەولوگيالاردى قابىل ەتۋ وتە جەڭىل، بىراق بۇلاي ەتۋمەن قازاقي بولمىستان ايىرىلادى. ال، ءوز جۇرتىنىڭ تەڭدەسىز عۇلامالارىن تۇسىنۋگە قاجىرلى حارەكەت كەرەك. قاي سالانىڭ مامانى بولسىن رۋحاني جاڭعىرۋدىڭ العاشقى باسپالداعى اللانى دۇرىس تانۋ ارقىلى عانا بولمىسىن ساقتايدى، جەتىستىككە جەتەدى.

قازىرگى زاماندا ەلىمىزدەگى ءسالافيزم باعىتىنا توسقاۋىل بولاتىن ءتىلدىڭ مارتەبەسىن كوتەرۋ، ءسوز قادىرىن، سوزگە توقتاۋ قاسيەتتەرىمىزدى جاستاردىڭ ساناسىنا قۇيۋدىڭ جولىن سان-قىرىن تابۋ كەرەك. قۇران مەن ءحاديستى ءتۇسىنۋ ۇشىندە سوزگە توقتاۋ قابىلەتى كەرەك، اقيدانى يسلام سەنىمىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن ءتاۋيلدى ء(سوزدىڭ استارلىن ۇعىنۋ) ءتاۋفيدتى (ترانتسيندەنتتىلىكتى) دۇرىس ءتۇسىنۋ ماڭىزدى.

ەكىنشىدەن: ۇلتتىڭ عاسىرلار بويى قۇنتتاپ، قادىر تۇتىپ كەلەجاتقان يسلامعا دەيىن جازىلماعان دالا زاڭدارىن، باعا جەتپەس فيلوسوفياسىن، ادەت- عۇرپىن، دۇنيە تانىمىن ماقتاي وتىرىپ قازاقتى يسلامنان اجىراتامىن دەگەن تاڭىرشىلدەر دەگەن توپ بايبالاڭ سالۋدا. وسى يدەولوگيالار مەن سەكتالارعا قارسى تۇرۋ ماقساتىندا ياساۋي ءىلىمى مەن جازعان ەڭبەكتەرى تاپتىرمايتىن ەڭبەك. ءبىز وسى سالادا كوپتەگەن ەڭبەكتەر مەن زەرتتەۋلەر جۇرگىزگەنىمىز وتە دۇرىس دەپ ويلايمىز

مامىرباەۆ ديدار جەتپىسۇلى،
گۋمانيتارلىق عىلىمدارىنىڭ ماگيسترى،
اباي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق
پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتى، اعا وقىتۋشى.

جۇباندىقوۆ اسقار،
اباي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق
پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭستۋدەنتى.

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى

1. تاجىباەۆ س. پايعامبار اقيداسى (س.ا.ۋ). الماتى. نۇر مۋباراك باسپاسى. -62ب.
2. دوساي ك. زايىرلى ەل – قايىرلى ەل. استانا، -392 بەت.
3. كەرىمباي، ءا. ءنابي، م. تولەگەن. وتباسى حريستاماتياسى. الماتى 2022. -552 ب.
4. جامبىل ارتىقباەۆتىڭ «ءماشھۇردىڭ عيبراتتى سوزدەرى» اۋديو جيناعى.

Abai.kz