سان عاسىرلىق سابىرلىلىق پەن ۇلتتىق تالپىنىستىڭ ارقاسىندا قىتايدىڭ ەكونوميكاسى سوڭعى جىلدارى كۇرت ارتتى. قىتاي دەسە سەسكەنiپ، شوشىنبايتىن مەملەكەت تە كەمدە-كەم. وسىدان بiرنەشە جىل بۇرىن، تiپتi بiر عاسىر بۇرىن ايتىپ كەتكەن الەمنiڭ فۋتۋرولوگتارى مەن ساۋەگەيلەردiڭ بولجامدارى شىنعا اينالىپ كەلەدi. وتكەن جىلدىڭ وزiندە قىتاي مۇناي وندiرۋدەن الەمدiك رەيتينگiدە ءتورتiنشi ورىنعا كوتەرiلدi. ال گاز وندiرiسiنەن 17-شi ورىنان 6-شى ورىنعا بiر-اق شىقتى. وسىنىڭ ءوزi قىتايدىڭ قارقىنىنىڭ قانداي ەكەنiن كورسەتسە كەرەك. سونداي-اق، بيىلدان باستاپ قازاقستانداعى بارشا مۇنايدىڭ 40 پايىزىن قىتاي كوم­پانيا­لارى يەمدەنەدi دەگەن اقپارات تارادى. بiراق بيلiك بۇل دەرەكتi جوققا شىعارىپ باعۋدا. دەگەنمەن، جەل تۇرماسا، ءشوپتiڭ باسى قيمىلدامايدى.

سان عاسىرلىق سابىرلىلىق پەن ۇلتتىق تالپىنىستىڭ ارقاسىندا قىتايدىڭ ەكونوميكاسى سوڭعى جىلدارى كۇرت ارتتى. قىتاي دەسە سەسكەنiپ، شوشىنبايتىن مەملەكەت تە كەمدە-كەم. وسىدان بiرنەشە جىل بۇرىن، تiپتi بiر عاسىر بۇرىن ايتىپ كەتكەن الەمنiڭ فۋتۋرولوگتارى مەن ساۋەگەيلەردiڭ بولجامدارى شىنعا اينالىپ كەلەدi. وتكەن جىلدىڭ وزiندە قىتاي مۇناي وندiرۋدەن الەمدiك رەيتينگiدە ءتورتiنشi ورىنعا كوتەرiلدi. ال گاز وندiرiسiنەن 17-شi ورىنان 6-شى ورىنعا بiر-اق شىقتى. وسىنىڭ ءوزi قىتايدىڭ قارقىنىنىڭ قانداي ەكەنiن كورسەتسە كەرەك. سونداي-اق، بيىلدان باستاپ قازاقستانداعى بارشا مۇنايدىڭ 40 پايىزىن قىتاي كوم­پانيا­لارى يەمدەنەدi دەگەن اقپارات تارادى. بiراق بيلiك بۇل دەرەكتi جوققا شىعارىپ باعۋدا. دەگەنمەن، جەل تۇرماسا، ءشوپتiڭ باسى قيمىلدامايدى.

دەرەككوزدەرگە سۇيەنسەك، قا­زاق مۇنايىنداعى قىتايدىڭ ۇلەسi قازiر 30 ميلليون تونناعا جەتكەن جانە ونىڭ كولەمi كۇن ساناپ ۇلعايىپ كەلەدi. جانە بۇل سالادا بەلگiلi بiر جابىق ساياسات ءجۇ­رiپ جاتقانى جاسىرىن بولۋدان قالدى. تiپتi بيلiكتiڭ تاراتقان اقپاراتتارىنىڭ ءوزi اشىق ەمەس. ماسەلەن، قازاقستان 2012 جىلى قىتايعا 50 ميلليون توننا مۇناي ەكسپورتتادى. بiراق ودان كەدەن­دiك باج سالىعىنىڭ الىنعان-الىنباعانىنىڭ ءوزi بەلگiسiز. ول تۋرالى ەش جەردە اقپارات جوق. تەك ءار توننا مۇنايدان 40 پەن 50 دوللاردىڭ كولەمiندەگi سالىق الىنادى دەگەن دەرەك بار. وسى تسيفردىڭ ءوزi كۇلكiلi. سەبەبi رەسەي­دەگi مەملەكەتتiك باج سالىعى ءار توننا مۇنايدان 300 دوللاردى قۇرايدى. دەمەك، بiز تۇتاس مەملەكەت رەتiندە ميللياردتاعان قارجىدان كوز ۇشىندا ايىرىلىپ وتىرمىز. ول بيۋدجەتكە تۇسە مە، تۇسپەي مە، بۇل جاعى كۇماندi.

ەندi قۇقىقتىق تۇرعىدا مۇنى قيسىنعا سالىپ كورسەك، قر "باسەكەلەستiك تۋرالى" زاڭنىڭ 12-بابىنا سايكەس نارىقتاعى ۇلەسi 35 پايىزدان اسقان كوم­پانيا ۇستەم دەپ تابىلادى. ال بiزدەگi قىتايدىڭ ناقتى ۇلەسi قانشا؟ ول وسى شاماعا جەتسە، ودان اسسا نە بولماق؟ سوندا قازاقستان نارىعىن كiم باقىلايدى؟ كiم ۇستەمدiك جۇرگiزەدi?

قىتايدىڭ قازاقستاندىق مۇ­نايىنداعى ۇلەسi قازاقستاننىڭ وزiنەن دە، وزگە شەتەلدiك كومپانيالاردان دا كوپ. مۇنداي ماسقارالىقتى قاي مەملەكەتتەن كورiپ ەدiڭiز؟

قىرعىزداردىڭ ءوزi ەل iشiندەگi ازعانتاي شە­تەلدiكتەردi قۋىپ شىقتى. بۇل بiزدiڭ ەل بولاشاعىنا سالعىرت قا­راپ ءجۇر­گەنiمiزدiڭ ءناتي­جەسi. جانە بiر ايتا كەتەرلiگi قازاقستاننان سىرت جەرلەردە تiر­كەلگەن ارالىق فيرمالاردىڭ سانىندا ەسەپ جوق. ياعني "40 پايىز" دەگەنiڭiزدiڭ ءوزi قا­راپايىم رەسمي دەرەك رەتiندە قالا بەرمەك.  قىتايلىقتار قازاق جە­رi­نەن شىققان مۇنايدى ءوز ەلدەرiنە تاسىپ، دوربالاپ، ارقالاپ اكە­تiپ جات­قان جوق ارينە. ولار مۇنايدى قازاقستان جە­رiنەن ەۋروپاعا تiكەلەي تاسىمالدايدى. 
بۇ­­دان بۇرىن قىتاي كومپانيالارى 939 ميلليون دوللارعا قازمۇنايگازدىڭ" 14,5 پايىز اكتسياسىن ساتىپ العان. ياعني، "قازمۇنايگاز" ۇلتتىق كومپانياسىنىڭ ۇلەسi­نەن قىتايدىڭ "CNPC" كومپانياسىنىڭ ۇلەسi اسىپ بارادى. قىسقاسى، ەلدiڭ مۇناي-گاز سالاسىنداعى باستى كومپانيا "قازمۇنايگاز" ەمەس. ول - "CNPC".

نەگiزiنەن مۇناي ءتۇ­سiمدەرiن رەتتەيتiن حالىقارالىق ستاندارت بويىنشا مۇنايدىڭ ءار باررەلiنەن قازىناعا 90 دوللاردىڭ كولەمiندە قاراجات ءتۇسۋi كەرەك. ال بiزگە تۇسەتiن ءتۇسiم بۇل كورسەتكiشتەن 5-6 ەسە كەم. بۇل نە دەگەن ءسوز؟ بۇل قازىناعا ءتۇسۋi تيiس اقشا جەلگە ۇشىپ جاتىر دەگەن ءسوز. ول شامامەن 5-6 ميلليارد دوللاردى قۇرايدى. وسىنىڭ ەسە­بiنەن مۇنداي پايدانى قازاقستان ەمەس، شەت­ەل­دiك كومپانيالار كورۋدە. "جامان ءۇيدi قوناعى بيلەيدi" دەگەن ءسوز بار قازاقتا. بiز وسى ۋا­قىتقا دەيiن قانداي مەملەكەت قۇردىق؟ ەر­تەڭ قانداي مەملەكەت بولامىز؟ بار بايلىعىمىزدى قىتايعا بەرiپ، التىن استاۋعا قاراپ اش وتىرا بەرەمiز بە؟ بۇل ءار قازاق ويلاناتىن ساۋال.

د.قانات.

«جاس الاش» گازەتى