Beysenbi, 16 Mamyr 2024
Janalyqtar 2448 0 pikir 12 Aqpan, 2013 saghat 11:50

Qytay sorghan múnay – qazaqtyng nesibesin kemitude

San ghasyrlyq sabyrlylyq pen últtyq talpynystyng arqasynda Qytaydyng ekonomikasy songhy jyldary kýrt artty. Qytay dese seskenip, shoshynbaytyn memleket te kemde-kem. Osydan birneshe jyl búryn, tipti bir ghasyr búryn aityp ketken әlemning futurologtary men sәuegeylerding boljamdary shyngha ainalyp keledi. Ótken jyldyng ózinde Qytay múnay óndiruden әlemdik reytingide tórtinshi oryngha kóterildi. Al gaz óndirisinen 17-shi orynan 6-shy oryngha bir-aq shyqty. Osynyng ózi Qytaydyng qarqynynyng qanday ekenin kórsetse kerek. Sonday-aq, biyldan bastap Qazaqstandaghy barsha múnaydyng 40 payyzyn qytay kom­paniya­lary iyemdenedi degen aqparat tarady. Biraq biylik búl derekti joqqa shygharyp baghuda. Degenmen, jel túrmasa, shópting basy qimyldamaydy.

San ghasyrlyq sabyrlylyq pen últtyq talpynystyng arqasynda Qytaydyng ekonomikasy songhy jyldary kýrt artty. Qytay dese seskenip, shoshynbaytyn memleket te kemde-kem. Osydan birneshe jyl búryn, tipti bir ghasyr búryn aityp ketken әlemning futurologtary men sәuegeylerding boljamdary shyngha ainalyp keledi. Ótken jyldyng ózinde Qytay múnay óndiruden әlemdik reytingide tórtinshi oryngha kóterildi. Al gaz óndirisinen 17-shi orynan 6-shy oryngha bir-aq shyqty. Osynyng ózi Qytaydyng qarqynynyng qanday ekenin kórsetse kerek. Sonday-aq, biyldan bastap Qazaqstandaghy barsha múnaydyng 40 payyzyn qytay kom­paniya­lary iyemdenedi degen aqparat tarady. Biraq biylik búl derekti joqqa shygharyp baghuda. Degenmen, jel túrmasa, shópting basy qimyldamaydy.

Derekkózderge sýiensek, qa­zaq múnayyndaghy Qytaydyng ýlesi qazir 30 million tonnagha jetken jәne onyng kólemi kýn sanap úlghayyp keledi. Jәne búl salada belgili bir jabyq sayasat jý­rip jatqany jasyryn boludan qaldy. Tipti biylikting taratqan aqparattarynyng ózi ashyq emes. Mәselen, Qazaqstan 2012 jyly Qytaygha 50 million tonna múnay eksporttady. Biraq odan keden­dik baj salyghynyng alynghan-alynbaghanynyng ózi belgisiz. Ol turaly esh jerde aqparat joq. Tek әr tonna múnaydan 40 pen 50 dollardyng kólemindegi salyq alynady degen derek bar. Osy sifrdyng ózi kýlkili. Sebebi Resey­degi memlekettik baj salyghy әr tonna múnaydan 300 dollardy qúraydy. Demek, biz tútas memleket retinde milliardtaghan qarjydan kóz úshynda aiyrylyp otyrmyz. Ol budjetke týse me, týspey me, búl jaghy kýmәndi.

Endi qúqyqtyq túrghyda múny qisyngha salyp kórsek, QR "Bәsekelestik turaly" Zannyng 12-babyna sәikes naryqtaghy ýlesi 35 payyzdan asqan kom­paniya ýstem dep tabylady. Al bizdegi Qytaydyng naqty ýlesi qansha? Ol osy shamagha jetse, odan assa ne bolmaq? Sonda Qazaqstan naryghyn kim baqylaydy? Kim ýstemdik jýrgizedi?

Qytaydyng qazaqstandyq mú­nayyndaghy ýlesi Qazaqstannyng ózinen de, ózge sheteldik kompaniyalardan da kóp. Múnday masqaralyqty qay memleketten kórip ediniz?

Qyrghyzdardyng ózi el ishindegi azghantay she­teldikterdi quyp shyqty. Búl bizding el bolashaghyna salghyrt qa­rap jýr­genimizding nәtiy­jesi. Jәne bir aita keterligi Qazaqstannan syrt jerlerde tir­kelgen aralyq firmalardyng sanynda esep joq. Yaghny "40 payyz" degeninizding ózi qa­rapayym resmy derek retinde qala bermek.  Qytaylyqtar qazaq je­ri­nen shyqqan múnaydy óz elderine tasyp, dorbalap, arqalap әke­tip jat­qan joq әriyne. Olar múnaydy Qazaqstan je­rinen Europagha tikeley tasymaldaydy. 
Bú­­dan búryn Qytay kompaniyalary 939 million dollargha QazMúnayGazdyn" 14,5 payyz aksiyasyn satyp alghan. Yaghni, "QazMúnayGaz" últtyq kompaniyasynyng ýlesi­nen Qytaydyng "CNPC" kompaniyasynyng ýlesi asyp barady. Qysqasy, elding múnay-gaz salasyndaghy basty kompaniya "QazMúnayGaz" emes. Ol - "CNPC".

Negizinen múnay tý­simderin retteytin halyqaralyq standart boyynsha múnaydyng әr barrelinen qazynagha 90 dollardyng kóleminde qarajat týsui kerek. Al bizge týsetin týsim búl kórsetkishten 5-6 ese kem. Búl ne degen sóz? Búl qazynagha týsui tiyis aqsha jelge úshyp jatyr degen sóz. Ol shamamen 5-6 milliard dollardy qúraydy. Osynyng ese­binen múnday paydany Qazaqstan emes, shet­el­dik kompaniyalar kórude. "Jaman ýidi qonaghy biyleydi" degen sóz bar qazaqta. Biz osy ua­qytqa deyin qanday memleket qúrdyq? Er­teng qanday memleket bolamyz? Bar baylyghymyzdy Qytaygha berip, altyn astaugha qarap ash otyra beremiz be? Búl әr qazaq oilanatyn saual.

D.Qanat.

«Jas Alash» gazeti

0 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 2068
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 2496
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 2105
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 1608