داۋرەن قۋات. الىمبەكتىڭ اۋلەتى
(اڭگىمە)
جوڭعاردىڭ باۋىرىنداعى بارقىت بەل بۇرالاڭ سوقپاقتارعا جەتكەنشە وسى ەندى: اينالاڭدى اپتاپ قاماپ القىمدايدى دا وتىرادى. اپالاقتاپ اسىعىس سامال جۇگىرىپ وتكەندە جەتىم شۋدا تارقاتىپ بارىپ قۇلايتىن قارا جولدىڭ شاڭىتقان بەتىنەن جەر دۇنيەنىڭ ىستىعى شالقي كوتەرىلىپ جوڭعاردىڭ اقساۋىتتى شىڭدارىمەن شارپىسقانداي بولادى. سول كەزدە تاناۋىڭدى ەرمەننىڭ وتكىر دەمى قۋىرىپ تىلەۋكەنىڭ قىلت ەتپەسىنە قاراپ جۇتىناسىڭ: شىركىن، ءبىر ساپتاياق قىمىزدى توبەڭە ءبىر-اق كوتەرىپ سارىق باسار ما ەدى. تىلەۋكە، تىلەۋكە، تىلەۋكە. «تىلەۋىڭدى بەرگىر، تىلەۋكە، قاشان جەتكىزەسىڭ؟» قاقپانداي قاپپا تاستارى ات بەلىندەگى ادامنىڭ ءبۇيىرىن سوعاتىن جىلان جون تىلەۋكەنىڭ تىگىنەن تالاي قوي جامىراتىپ، جىلقى ايداپ تۇسكەنبىز. سوندا تىلەۋكە دەگەن بىزگە جايلاۋ مەن قىستاۋدىڭ جولىندا جاتقان بەلدەۋدەي سەزىلەتىن.
كەيىن جورنالشىلىق قىزمەتكە ىلىككەن سوڭ «بۇل اسۋ نەگە تىلەۋكە اتالدى» دەپ ءتۇرتىنۋدى شىعاردىم. سيپىرىنا دەيىن سىپىرىپ-سيىرىپ ءوزى جازىپ بەرەتىن بەلسەندى باسشى-قوسشىلار تۇرعاندا اۋداندىق گازەتتىڭ تىلشىسىنە جۇمىس قالادى ما، وسىلاي قونىس پەن ءورىستىڭ، جەر مەن سۋدىڭ اتىن تەرگەپ اۋىرەگە ءتۇسۋدى ادەت قىلىپ الادى ەكەنسىڭ. ءبىزدىڭ جاقتا «قىزەمشەك» دەگەن دە تاۋ بار مىسالى. اۋمايدى. بىراق سوندا دا سۇرايسىڭ. «ۇقسايدى، - دەيدى، - ارتىق-اۋىسقا ءسوز شىعىنداعىسى كەلمەيتىن اۋىل ادامى. - ۇقسايدى». ءبىتتى اڭگىمە. «ال، سوندا تىلەۋكە نەگە ۇقسايدى؟»
(اڭگىمە)
جوڭعاردىڭ باۋىرىنداعى بارقىت بەل بۇرالاڭ سوقپاقتارعا جەتكەنشە وسى ەندى: اينالاڭدى اپتاپ قاماپ القىمدايدى دا وتىرادى. اپالاقتاپ اسىعىس سامال جۇگىرىپ وتكەندە جەتىم شۋدا تارقاتىپ بارىپ قۇلايتىن قارا جولدىڭ شاڭىتقان بەتىنەن جەر دۇنيەنىڭ ىستىعى شالقي كوتەرىلىپ جوڭعاردىڭ اقساۋىتتى شىڭدارىمەن شارپىسقانداي بولادى. سول كەزدە تاناۋىڭدى ەرمەننىڭ وتكىر دەمى قۋىرىپ تىلەۋكەنىڭ قىلت ەتپەسىنە قاراپ جۇتىناسىڭ: شىركىن، ءبىر ساپتاياق قىمىزدى توبەڭە ءبىر-اق كوتەرىپ سارىق باسار ما ەدى. تىلەۋكە، تىلەۋكە، تىلەۋكە. «تىلەۋىڭدى بەرگىر، تىلەۋكە، قاشان جەتكىزەسىڭ؟» قاقپانداي قاپپا تاستارى ات بەلىندەگى ادامنىڭ ءبۇيىرىن سوعاتىن جىلان جون تىلەۋكەنىڭ تىگىنەن تالاي قوي جامىراتىپ، جىلقى ايداپ تۇسكەنبىز. سوندا تىلەۋكە دەگەن بىزگە جايلاۋ مەن قىستاۋدىڭ جولىندا جاتقان بەلدەۋدەي سەزىلەتىن.
كەيىن جورنالشىلىق قىزمەتكە ىلىككەن سوڭ «بۇل اسۋ نەگە تىلەۋكە اتالدى» دەپ ءتۇرتىنۋدى شىعاردىم. سيپىرىنا دەيىن سىپىرىپ-سيىرىپ ءوزى جازىپ بەرەتىن بەلسەندى باسشى-قوسشىلار تۇرعاندا اۋداندىق گازەتتىڭ تىلشىسىنە جۇمىس قالادى ما، وسىلاي قونىس پەن ءورىستىڭ، جەر مەن سۋدىڭ اتىن تەرگەپ اۋىرەگە ءتۇسۋدى ادەت قىلىپ الادى ەكەنسىڭ. ءبىزدىڭ جاقتا «قىزەمشەك» دەگەن دە تاۋ بار مىسالى. اۋمايدى. بىراق سوندا دا سۇرايسىڭ. «ۇقسايدى، - دەيدى، - ارتىق-اۋىسقا ءسوز شىعىنداعىسى كەلمەيتىن اۋىل ادامى. - ۇقسايدى». ءبىتتى اڭگىمە. «ال، سوندا تىلەۋكە نەگە ۇقسايدى؟»
«تىلەۋكە تىلەۋكەگە ۇقسايدى، - دەدى توقان قارت بىردە جولاۋشىلاپ كەلە جاتقانىمىزدا. - ەتەگىندەگى قوڭىر توبەلەردىڭ توبەسىنەن تونبەي بويىن جاسىرىپ، جەلكەسىندەگى ايبارلى تاۋلاردان جاسىماي تىككە ورلەگەن تىلەۋكە تۋعان جۇرتىمىزدىڭ ءار تال، ءار بۇتاسىنا تىلەۋلەستىگىن اڭعارتىپ تۇرعانداي ەمەس پە؟ قاراشى».
«ە-ە، تىڭداي بىلسەڭ تۋعان جۇرتىڭ تۋرالى مىنانداي اڭگىمە دە بار...»
الدە جوق قاراعان، الدە جەر شولعان ءبىر جولاۋشى تۇكسيگەن تۇلەي ءتۇزدى كۇن-ءتۇن كەشىپ كەلە جاتتى. سونادايدان سوپاڭ ەتىپ كورىنىپ، سوپاق كولەڭكەسىمەن بىرگە ۇزارىپ، سودان سوڭ بىرتە-بىرتە الىستاپ ساعىمعا ءسىڭىپ كەتە باراتىن سار دالانىڭ ءبىر جۇمباق جانى ەدى بۇل دا. ول تۋرالى جالبىز جامىراپ، جۋسان جۋساعان مىناۋ ماڭ توبەلەر دە، اناۋ ادىرايعان شىڭدار دا ەشتەڭە ايتپايدى. جولاۋشىنىڭ ءوزى دە جەتەر جەرىنىڭ ۇشپاعىندا قارايعان ءبىر نوقاتقا اينالىپ، تاۋ مەن تاستان ماڭگىلىك تىنىس تابارداي سىرت دۇنيەگە ءسات سالار ەمەس.
ءاي، سار دالانىڭ ادامدارى-اي، سەندەردى ءسىرا كىم ۇققان؟..
جولاۋشى الدىنداعى تەبىنگى بەتتى تەپسەڭگە كوتەرىلە بەرگەندە وڭ جاق بۇيىردەن دابىرلاسىپ شىعا كەلگەن سالت اتتىلارعا ۇشىراستى. اقساقالدارى القىمدارىنا توگىلگەن قاريا كىسىلەر ەكەن. جولاۋشى ادەپپەن ىركىلىپ، وڭ قولىن جۇرەك تۇسىنا قويدى دا: «جول بولسىن، جاقسىلار»،-دەدى. «الەي بولسىن». الەي بولسىنان كەيىنگى اڭگىمە ءتۇز جۇرگىنشىلەرىندە ءجون سۇراسۋىمەن جالعاسادى. جالعىز جولاۋشى ءجونىن ايتتى. بۇركۇتتىنىڭ بوكتەرىندەگى بايانجۇرەكتەن شىعىپتى. وتكەن قىستىڭ اقسۇر بۇلتى جوڭكەنىڭ جوتاسىندا جەتى كۇن جەلپىلدەپ تۇرىپتا دا اقىرىندا جوڭعارعا قاراي اۋىپ الىپ ادىرلاردىڭ اۋزىندا بۇكتەلە بەرىپتى. بۇكتەلە-بۇكتەلە بۋىنى قاتىپ، بۋراداي شابىنىپ، جىن اتىپ بالقاشقا دەيىنگى بۇلىڭ-پۇشپاقتىڭ ءبارىن جاۋىپتى. سودان كەيىن اۋەدەن جاپالاقتاي جىرتىلىپ تۇسە بەرىپتى، تۇسە بەرىپتى. وي مەن قىردى ارقار ويناعان اق يىق شىڭدارعا دەيىن كوتەرىپ، ارتىنان جىم-جىلاس جوعالعاندا بۇركۇتتىنىڭ بوكتەرىنەن سىزىلىپ شىعار سىنىق ءتۇتىن قالماپتى. تەك قوستاعى جىلقىمەن بىرگە ىعىپ كەتە بارعان جولاۋشى عانا قۇدانىڭ قۇدىرەتىمەن جارقىراعان جازعا جانىن جالداپ جەتكەن كورىنەدى. ەندىگى بەتالىسى الاكول ەكەن. الاكولدە ءتۇپ ناعاشىسىنىڭ جۇرتى بار. «ە-ە، جارىعىم-اي، ەلىنەن ايرىلعان ەردىڭ بەلىندەگى ءبىر تامشى قاندا ەلۋ وشاقتىڭ جالىنى شالقيدى، - دەپ قالدى وسى كەزدە قاريالاردىڭ ءبىرى، - مىنا ءبىر تۇرعان مولاعا ات باسىن بۇرىپ، بۇگىن وسىندا تۇنەيىك».
جالعىز جورتقان جولاۋشى قاريالارعا ەسىمىنىڭ الىمبەك، سۇيەگى ەمەلەلى تىنىبەك ەكەندىگىن بىلدىرگەن. الىمبەك لىپ ەتىپ اتىنان ءتۇسىپ، قاريالاردى قولتىقتاپ اكەلىپ، قۋ مولانىڭ قاسىنداعى شالعىنعا كومىپ تاستادى. شالعىنعا كومىلگەن شالدار اياق-قولدارىن جازعانشا، بۇل بۋى بۇرقىراعان كۇلىكتەردى قاڭتارىپتا ۇلگەردى. قورجىنىنداعى ازىعىن ورتاعا جايىپ سالىپ ۇلكەندەردى دامگە شاقىرعان. بىراق قاريالار بىرىنەن كەيىن ءبىرى القالاپ باتا بەرگەنى بولماسا، قۇلىن تەرىسىنەن يلەنگەن جارتى قۇلاش جارعاققا قول سوزباي وتىرىپ الدى. الىمبەك سوندا عانا عايىپتان قوسىلعان قاريالاردىڭ جۇزىنە زەر سالا قاراعان-دى. جەتى شال. ءبىر انانىڭ قۇرساعىنا ءبىتىپ، ءبىر اتانىڭ باۋىرىنان ورگەندەي بىتىمدەرىمەن ءبىر-ءبىرىن قاپىسىز قايتالاي قالىپتى. قىران قاباق، جال مۇرىن، ايعىر يەك جەتەۋىنە دە اينا قاتەسىز دارىعان. جەتەۋى دە سۋىق جانارىنىڭ سۇعىن الىمبەكتىڭ جارقىلداعان جۇزىنە جىلىتقانداي مەيىرىممەن قارايدى. ايتكەنمەندە... الىمبەكتىڭ جون تەرىسى تىتىرەنىپ كەتتى: جەتى شال بار مەن جوقتىڭ اراسىنداعى الدەبىر قۇپيا كەپتى اڭعارتقانداي مۇلگىپ، بوز سەلەۋلى دالانىڭ كوگىنە انە-مىنە كوتەرىلىپ كەتەتىندەي شالعىن ۇستىنە مىقىن مالماي قالقىپ قانا وتىر. الىمبەك قاريالاردى تاعى دا دامگە قولقالادى. سوندا عانا شالداردىڭ ءبىرى ورتادا ۇيىلگەن ەلىك ەتىنەن ەرىن قيمىلداتار جالعىز ءتۇيىردى ءىلىپ الدى دا اۋزىنا اپارا بەرە يەگىنىڭ استىنا تاستاي سالدى. وزگەلەرى دە سونى ىستەپ قاۋجاڭداعان بولا قالىپتى. الىمبەك ءبىلدى. ءبىلدى، بىراق، بىلگەنىن بىلدىرمەدى.
تاڭ قىلاڭ بەرە ويانىپ جان-جاعىنا قاراسا، جالعىز جاتىر ەكەن. قاريالار سول قالىقتاپ وتىرعان قالىپتارىندا عايىپقا ءسىڭىپ كەتسە كەرەك. اتىنا ءمىنىپ ءبىر بەل اسقاندا كۇمىس باۋلى نوقتا كوردى. ءيىلىپ الدى دا ەرقاسىنا بايلادى. ارىقاراي ءجۇرىپ كەتتى. الدىنان كەشەگى كىسىلەر دابىرلاسىپ شىعا كەلدى. «اعارىپ كوپتىڭ الدىنا تۇسپەسەڭ دە قارايىپ جۇرتتا قالمايسىڭ. اۋزىڭنىڭ دۋاسى جەتپىس جەتى ۇرپاعىڭا جەتەدى. عۇمىرىڭدا كورەر ازابىڭ دا، عاجابىڭ دا از ەمەس» دەدى قاريالار جامىراي ءۇن قاتىپ. بۇل - ءتاڭىرى جاراتقان پەندەنىڭ تاڭداۋلىسىنا عانا جولىعاتىن قىزىر اۋليە مەن عايىپ ەرەن پىرلەر ەدى...
كۇمىس باۋلى نوقتادان كۇلدىر-كۇلدىر كىسىنەپ جالىن توگىپ جىلقى ءوردى. الىمبەك ناعاشى جۇرتىنان باس قۇراپ، باياعى بابا قونىسىنا قايتىپ ورالدى. قارا ورمانداي جايىلعان قاراكەرەيدەي ەلدەن كەلگەن قىزدىڭ قۇرساعى قۇرعاماي اينالدىرعان التى-جەتى جىلدا الىمبەكتى التى-جەتى ۇلدىڭ اتاسى ەتتى. اينالاسىنا اعايىن ءۇيىرىلدى.
ادامشا قۋانىپ، ادامشا جۇباناتىن سايىن دالانىڭ سامبىرلاپ سويلەپ كەتەتىن كەزدەرى دە بولادى. سول كەزدە بايتاق ەلدىڭ بايىبىن تاپقان بايابان تىرلىگىن اقسۋ وزەنى جاعاسىنا اق مارجان توگىپ جىرلاپ جاتىپتى. تاكاپپار جوڭعار دا اققىراۋ باسى بۋلانىپ ەلجىرەي قالىپتى دەيدى، القيسسا.
...تەگىندە تاۋ مەن تاستىڭ تالاسسىز تاڭ اتىرىپ، كۇڭكىلدەسپەي كۇن باتىراتىن جۇرتىنا بۇيىردەن ءتيىپ، بۇيىدەي شاعاتىننىڭ ءبىرى جاسانعان جاۋ دا، ءبىرى داۋاسىز دەرت-تۇعىن. قايتسەدە بىراق، جاۋدىڭ جازاسى - جالاڭ قىلىش، ال، دەرتتىڭ جازاسى - سارى جۇرتقا شالا تاستاپ كوشۋ. سونىڭ سولاي ەكەندىگىن دالەلدەپ سول زاماندا الىمبەكتىڭ ەلىن جاۋ ەمەس، شيتتەي سابيلەرگە شەشەك ەگىپ، شەڭگەلىن جازعان دەرت الدى. شالا شارپىپ ىستانعان، ءتۇتىن تۇتەپ تۇنشىققان دالا اقىرەت كەبىنىن جامىلعانداي بار جامالىنان ايرىلدى. ماڭگىلىك كوك اسپاننىڭ اياسىنان دەم تارتىپ شالقالاي تىنىستاعان قارت جوڭعار كۇيىك جۇتتى.
ۇدەرە اۋعان كوشتىڭ شوعىرى ءۇنسسىز شوككەن بەلدەردەن اسىپ، بەتەگە بەتى سارعايعان كۇنى الىمبەكتە ەڭ كىشى ۇلىنىڭ ۋىز جۇزىنە ارانى سۋىق قابىر باسىنان اقىرعى رەت كوز سالىپ تۇرعان ەدى. داۋاسىز دەرت ەستاندى ەتىپ، قايعى قاپقان قوس بەيباق - الىمبەك پەن كەمپىرى بۇل كەزدە قاسىرەتتىڭ عانا تىلىندە سويلەيتىن. جەتى بىردەي ءسابيدىڭ تۇلىمىن جەلپىلدەتكەن كۇيى اكەتكەن شەشەك ەرلى-زايىپتى مۇڭلىقتىڭ ەكەۋارا كۇبىر-سىبىرىن دا شولاق قايىرىتىپ، شوشىندىرىپ قويعان-دى.
- مىناۋ دا البىراپ، كۇيىپ-جانىپ بارادى.
- ۇزاققا جەتپەيدى. تاڭ اتا ۇزىلەر. قامدانايىق.
بۇدان كەيىن كەيۋانا مەن كەپكەن شال ءبىر-ءبىرىنىڭ بۇ جالعاندا بار-جوعىن ۇمىتىپ كەزەك سۇڭقىلداستىن بولىپ العان.
- شەشەك، ءوسىپ زەرتەڭ بول.
- اجال، كەلسەڭ ايماعىڭمەن، بوتا-تايلاعىڭمەن كەل.
- الاپەس قىلىپ ادىرعا تاستا.
- قۋ باسىمدى قۋ دالانىڭ قۋرايىنا قاداپ قوي.
- سۇيەگىمدى قاڭعىعان يت، ولەكسە تىنتىگەن ولەكشىن ءمۇجىسىن.
- ءاي، ازىرەيىل، قايداسىڭ؟ اپشىمدى قۋىر دا ال جانىمدى!
- شىققىر، جانىم، نەگە عانا شىعىپ كەتپەيسىڭ؟
- ا، ساڭىراۋ، قۇداي، ا، كورسوقىر، قۇداي، جاسىنىڭدى ءتۇسىرىپ جاي تاپتىرار كۇنىڭ بولا ما ەكەن مەنى؟
وسىلاي جارىسا سۇڭقىلداسىپ، زار قۇسا ءجۇرىپ الىمبەك قوتانىنداعى ازىن-اۋلاق مالىن ورىسكە ايداپ كەتەدى. سورلى كەمپىر كيرەلەڭدەي باسىپ ارنەگە جاماۋ سالىپ، جىرتىق استاۋدىڭ ءتۇبىن قىرعىشتايدى. جەتىم كارىلەردىڭ جانىن كۇبىرتكەدەي كەمىرىپ، كۇندەلەپ تاستاعان كۇندەردىڭ وزەگىندە وزگەرمەگەن ءبىر عانا كورىنىس وسى: شال مال سوڭىنان ءورىپ، كەمپىر تاۋسىلىپ بىتپەس قايعىسىن قايتا شاقىرعانداي كوزىنە تۇسكەن دۇنيەگە جاماۋ جاپسىرا بەرەدى.
اي اۋناپ، جىلدار جىلجىدى. سارىجۇرتتا قايعى جۇتىپ قالعان قارالى جانداردىڭ تىلەگىنە قۇداي، بىراق، قۇلاق اسپاي قويدى. «كۇن ورنىندا، اي مەن جۇلدىز ورنىندا. تاۋ مەن تاس تا ىقىلىم زامانداعى مەكەنىنەن تاپجىلعان جوق. اۋ، سوندا قۇداي قايدا؟» - دەيتىن شال كۇڭىرەنىپ. كۇڭىرەنىپ كەپ كۇپىسىن جامىلىپ جامباس سۋىتاتىن ول شولپان تۋا ءتۇس كوردى. تۇسىندە باياعى ايعىر يەك، جال مۇرىندى قاريالاردىڭ ءبىرى: «بالام، بۇگىن قويىڭدى بالاسازعا دەيىن جايىپ قايت»، - دەدى دە عايىپقا ءسىڭدى.
«جايسام جايىپ قايتايىن».
شال ەرتەڭگىسىن ەرتە بوكتەرمەسىن قومپيتىپ ات بەلىنە قوندى دا مالىنىڭ تۇياعىن بالاسازعا باراتىن اڭعارعا ىلىكتىردى. اڭعار تاناۋدى جاراتىن تاڭقۋرايدىڭ يىسىنە تۇنىپ، اڭقىپ تۇر ەكەن. تاۋ مەن تاس قايتا تۇلەپتى. بابىنا ەنگەن بالقايماق دۇنيە بالبىراپ جاتىر. زاۋ بيىكتەن قۇيىلعان كۇن نۇرىنا جونىن توسەپ جىلىنعان زاۋزا قوڭىزعا دەيىن ءماز-ءمايرام تىرشىلىكتىڭ كۇيىنە ەلىتىپ، وزىنشە گۇج-گۇج ەتەدى. بيدايىق مول بىتكەن القوڭىر الاڭقاي ءۇلپ ەتكەن سامالدى ۋىستاپ شاشىپ اسىر سالا القىنادى.
الدى توياتتاپ، ارتى ءىلبي ىلەسكەن وتاردى قايىرمالاپ، كەبەجە قارىن كۇدىس جالدى تورىنىڭ بەلىنەن تۇسكەن شال قۇلاقشىنىن تۇرگەن. سول مەزەتتە اينالا گۋلەپ قويا بەرگەندەي بولدى. اۋەسى بار بولعىر سۋىلداي ما، قايتەدى-اۋ؟ بۇلاعى بار بولعىر بىلدىرلاي ما، ءتايىر-اۋ؟ انەبىر جوتانىڭ ار جاعىنان اۋپىلدەگەن نە ەكەن؟ شالدىڭ تارس بىتەلگەن قۇلاعى ساڭلاۋىنان سىرتقا دىمقىل تەپتى. سىنعان شوپتەي سىرتىلداپ اشىلىپ، انتەك شانشىپ اققان دىمقىل شالدىڭ سىرعالىعىنا قۇلاعاندا، ءبىر ءتاتتى ءۇن ەستىلدى. ءسابي! و، توبا، ءسابي ءۇنى! ىڭگالايدى! شال شالقالاپ كەتكەن. شالقالاپ بارىپ جەل كوتەرگەن بالدىرعاننىڭ جاپىراعىنداي ورىنان جالبىراي كوتەرىلگەنىن بىلەدى. اياعى اياعىنا تيمەي جۇگىرە جونەلگەنىن بىلەدى. ءىرىڭ كەۋلەپ ىشىنەن جارىلعان ىسىكتىڭ كوزىندەي بەلگىسى عانا قالعان قۋىستان ىتقىپ-ىتقىپ جاس ساۋلاعانىن بىلەدى. ەسىن جيسا، كيىزبەن قۇنداقتالعان شاقالاقتىڭ بەتىنە ءۇڭىلىپ ساڭىرەيىپ وتىر ەكەن. جەروشاقتى كوردى. قازاندى كوردى. بالانى كيىزگە وراپ، جەروشاققا تىعىپ ءۇستىن قازانمەن جاۋىپ كەتىپتى. شال سونى ءبىلدى، باسقاعا باسىن قاتىرعان جوق. ءتاڭىرىم بەردى، قىزىر اۋليە قولدادى دەدى دە ءسابيدى قۇنداقتاۋلى كۇيىندە اكەلىپ كەمپىرىنىڭ باۋىرىنا سالدى. سوندا كەمپىرى ايتتى: ءۇش كۇن، ءۇش ءتۇن ماڭىما جولاما، قاراڭدى كورسەتپەي اۋلاق ءجۇر دەدى.
شال ءۇش كۇن ءۇش ءتۇن الىستان تىڭ تىڭداپ قانا جاتتى. ءبىرىنشى كۇنى بالانىڭ جاعى تالماي جىلادى. ەكىنشى كۇنى ەمشەك سۇراعانداي اۋىق-اۋىق ىڭگالادى. ءۇشىنشى كۇنى ىقىلىق اتىپ، ىشەگىن تارتىپ كۇلدى. ءۇشىنشى كۇنى كەمپىردىڭ تاس ەمشەگى ءجىبىپ، ومىراۋى بۇلا كەزىندەگىدەي بۇلقىنا تەۋىپ ءسابيدى ەمشەك سۇتىنە ابدەن قاندىرعان ەدى.
شال مەن كەمپىر ءسابيدى تىماققا سالىپ كەرەگەنىڭ كوزىنە ءىلىپ قويدى دا تىماقباي اتادى. تىماقباي جارتى جاسقا جەتكەندە كەمپىر جاماۋ جىرتىق كويلەگىن سىپىرىپ، جاداۋ كۇيىنەن ارىلىپ باياعى ۇممۇگۇلسىم قالپىنا ورالدى دا توعىز اي ون كۇن دەگەندە ۇل تۋدى. ەسىمىز كىرگەندە سۇيگەن ۇلىمىز عوي دەپ الىمبەك پەن ۇممۇگۇلسىم بالاعا ەسىم دەگەن ات بەردى. ەسىمنەن كەيىنگى ۇلدى «قۇداي تىلەگىمىزدى ابدەن-اق قابىل ەتتى عوي» دەستى دە تىلەۋكە اتادى. ءتورتىنشى ۇل اعالارىنىڭ قويىن باقسىن دەگەن ىرىممەن قويباعار ەسىمىن يەلەندى.
- ءسويتىپ الىمبەك بابامىز بارشا مۇراتىنا جەتكەن ەكەن عوي؟ - دەپ اڭگىمەنىڭ اياعىنا قانباي قالاعانىمدى اڭعارتىپ توقان قارتقا سامارقاۋ ءتىل قاتتىم.
- ۇمىتىپ بارادى ەكەنمىن، - دەدى توقان. - بارشا مۇراتىنا جەتىپ بايىرقالاعان الىمبەك ابدەن قارتايعان شاعىندا بالالارىن سىنعا الادى. بايقسا، تىماقبايى تىم پىسىق، ەسىمى ەپتەپ ءوزىمشىل، تىلەۋكەسى تۇڭعيىق، قويباعارى اعالارىنىڭ ىعىنان شىقپايتىن ىرىق باققان جاس بولىپ ءوسىپتى. «ءاي، وسىلار ءتۇبى ءبىر ءبۇلىنىپ جۇرمەسىن» دەيدى دە شال بالالارىن جيناپ الىپ باسىنان كەشكەنىنىن قاز-قالپىندا بايان ەتەدى. ءسوزىنىڭ سوڭىندا، بىراق: «تىماقبايدى ورتاڭنان بولەكتەمە. تىماقبايدى ورتاڭنان بولەكتەسەڭ، ەكى دۇنيەدە جۇزدەرىڭدى كورمەيمىن»، - دەپ جاعىنان جاڭىلادى. بۇل ءسوزدى ەستىپ: «ءا-ءا، مەن اتادان تۋماعان ەكەنمىن. تۋماعانىمدى مىنا شال ولەرىنىڭ الدىندا بەتىمە باستى»، - دەپ تىماقباي مۇكامال-مۇلكىن تەڭدەي قاشادى. سوندا تىماقبايدىڭ بايلىعى مەن زەرەكتىگىن سىرتىنان كۇندەيتىن ەسىم ءۇنسىز قالىپ، قويباعار ەسىمنىڭ ىعىنا جىعىلادى. تەك تىلەۋكە عانا «كوكەلەپ» تىماقباي كوشىنىڭ سوڭىنان ەرەدى. تىماقباي كوشىنە كۇن-ءتۇن ىلەسىپ ءجۇرىپ، اعاسىن ءتاتتى تىلىمەن باۋراپ بەتىن بەرى بۇرادى. تىماقباي كوشىنىڭ ساۋعا بەرگەنىن ەستىپ الىمبەك قارت وسى تىلەۋكەنىڭ باسىنا بالالارىن جيىپتى دەيدى كارىقۇلاق.
- اي، ۇرپاعىم، - دەپتى سوندا الىمبەك كۇركىرەپ. - مەن سەندەردى جاراتۋشى حاقتان زارلاي ءجۇرىپ سۇراپ العان ەدىم. الدىمەن قىزىر اۋليە مەن ەرەن عايىپ پىرلەرگە جولىقتىم. ءزاۋزاتىم، قىزىر جورتقان دالادان ەندى سەندەرگە قونىس سايلايىن. اۋليە ماعان «اۋزىڭنىڭ دۋاسى جەتپىس جەتى ۇرپاعىڭا جەتەدى» دەپ ەدى. سەندەردىڭ ەسىمدەرىڭ تاۋ مەن تاستىڭ بەينەسىندە ءبىز بىلمەيتىن زامانالارعا ەس بولىپ تۇرسىن.
- تىماقباي بالام، اناۋ بايانجۇرەكتەن بەرگى شوقىلار مەن بۇركۇتتىنىڭ قاباعىنا دەيىنگى يەن جازىقتى سەن جايلا. ۇرپاعىڭ كوپ بولادى. ءوز جۇرتىنان سايا تاپپاعان ەل دە سەنى ارقا تۇتادى، - دەيدى.
«راسىندا، تىماقبايلار كوپ جانە قاي-قاي زامانداعى ۇركىنشىلىكتىڭ حالقى وسى يەن جازىقتان پانا تاۋىپ، ءوسىپ-ونۋدە»، - دەپ ءبىر قايىردى توقان قارت اڭگىمەسىن.
- ەسىم، سەن قاراكۇنگەيدىڭ تەرىستىك بەتىن مەكەندە. باۋىرلارىڭدى ىلعي ساعىنىپ ءجۇر.
«الىمبەكتىڭ دۋالى اۋىزدىعىنىڭ ءبىر بەلگىسى سول - ەسىمدەر تىم باۋىرماشىل. ەلجىرەپ تۇرادى. باق قونىپ، بايلىق دارىعان اۋلەت»، - دەپ جولسەرگىم جانە ءبىر تۇسىنىك بەرىپ ءوتتى.
- قويباعارىم، مالساعىم، سەنىڭ قىس-قىستاۋىڭ مىنا قاراسايدىڭ اۋزى مەن ارشالىنىڭ شاتقالى بولسىن. ءتورت تۇلىگىڭدى اعالارىڭا تۇگەندەتىپ تۇرۋدى ۇمىتپا.
«ايتقانداي-اق، قويباعارلار مالدى-جاندى تۇقىم. شەتىنەن مىرزا. الىكۇنگە اعالارىنىڭ الدىنا تۇسپەيدى. ويناپ سۇراعانىن ويداي ەتىپ بەرەدى»، - دەپ شالقىدى اڭگىمەشىم.
- تىلەۋكە شە، تىلەۋكەگە تۇك بۇيىرماعانى ما؟ - دەپ قالدىم مەن.
- نەگە بۇيىرماسىن؟ - دەدى توقاڭ، - مىنا اسۋدىڭ تىلەۋكە اتالعانىن اڭگىمەنىڭ باسىندا-اق ايتقان جوقپىن با؟ وزگە بالالارىنان تىلەۋكەنىڭ وزگەشەلىگىن تاپ باسىپ تانىعان اۋليە اكە:
- تىلەۋكەشىم، وسىناۋ مەكەننىڭ تاۋى مەن تاسىن، اڭى مەن قۇسىن، ادامى مەن مال-جانىن ساعان تاپسىردىم، - دەپتى.
«تىلەۋكە تۇقىمى اسا كوپ ەمەس. بىراق شەتىنەن ءور، شەتىنەن ءتىلدى، شەشەن. ەڭكەيگەنگە - ەڭكەيۋدىڭ، شالقايعانعا - شالقايۋدىڭ ۇلگىسىن تىلەۋكەلەر كورسەتۋمەن كەلەدى. ماڭدايى جارىلعان باتىر دا، تاڭدايى جارىلعان اقىن دا وسى تىلەۋكە تۇقىمانان. ءبىزدىڭ ءۇش ماتايدىڭ مىنەزىن تىلەۋكەلەردەن تانيدى بىلايعى جۇرت»، - دەگەن توقان اقساقال اڭگىمەسىن تياناقتاي بەردى.
ءتۇس الەتى. ءبىز دە تىلەۋكەنىڭ جالىنا ىلىنگەن ەكەنبىز. الدىمىزدا جوڭعار الاتاۋى اسقاقتاپ، اقنۇر دۇنيە جارقىراپ تۇر. مەن سوڭىما قايىرىلدىم: تىلەۋكەنىڭ بەلىنەن الىمبەك بولگەن ءورىس كوكجيەكپەن قىمتانىپ، اينالا ءۇيىرىلىپ تۇتاس كورىنەدى. بوز سەلەۋلى دالانى بەلۋارىنان كەشىپ بارا جاتقان جالعىز قارانى كوزىم شالىپ قالدى.
P.S.
«انسەكەڭ قاريا «جەزقازعان» دەيتىن قالادا «جەر قازعاننىڭ» وقۋىن انە-مىنە تامامداۋعا تاياعان جالعىز ۇلىنان ايرىلىپتى. كەمپىرى بايقۇس اقپاننىڭ اقسوڭكە بوپ قاتقان قارىنا باۋىرىن توسەپ، ىڭىرسىپ جاتىر ەكەن» دەگەن سۋىق ءسوز سۋماڭ-سۋماڭ ەتىپ اياز قارىعان اۋىلدى ارالاپ كەتتى. اقساقال ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ ىرگەسىندەگى قوزى كوك جايىلىمعا ات ارقانداپ جۇرەتىن. ءتىپ-تىك، قاپساعاي بويىن جاپقان قارا شەكپەنىنە قاسىرەت شوككەندەي قورقىنىشتى ادام ەدى جارىقتىق. الاگەۋىمدە كۇڭگىرت تارتقان اسپالى شامنىڭ جارىعىمەن استى ەندى الدىمىزعا الا بەرگەندە «قۇسايىن بايدىڭ، بايبىشەسى، بارمىسىڭ؟» - دەپ كىرىپ كىلەتىن. دامنەن اۋىز تيگەن سوڭ، ارقايسىسى ساباۋداي ساۋساقتارىن سالالاي سوزىپ باتا بەرەتىن دە ىرگەگە قولىن سوزىپ: «اپكەل بەرى» دەۋشى ەدى. قۇسايىن بايدىڭ بايبىشەسى - مەنىڭ اجەم، قارتتىڭ قولىنا بالكومەي قوڭىر دومبىرانى ۇسانا ءتۇسىپ، ماعان: «ناعاشىڭ كۇي شەرتەدى، وقۋدان ايران بوتقاعا اينالعان ميڭدى تازالاپ ال. قۇدايا توبا، وسى كۇنگىنىڭ وقۋى وقۋ ما؟»، - دەيتۇعىن-دى.
انسەكەڭ قارتتىڭ ۇلى - كوشەربايدى جالقى رەت كورگەنىم بار. تىلەۋكەنىڭ تىگىنەن مال ايداپ ءتۇسىپ، اۋىلدىڭ شەتىنە ىلىنە بەرگەنىمىزدە، كوشەرباي ناعاشىم قولىن كولەگەيلەي كۇنسالىپ بىزگە قاراپ تۇردى. يىعىنا توگىلگەن قاپ-قارا شاشى، بۇركىت قاباعى، تۇنجىر كوزى، سيا كوك كويلەگى، ءبىز تۇمسىق ءتۋفليى... ءبارى ەسىمدە... جانە سول قالپى جادىمدا ساقتالىپ قالىپتى. ەندى جوق. جوق ەندى ول.
ۇلىنىڭ قازاسىن ەستىگەن كۇنى قامشىسىنىڭ قانقىزىل ءتۇستى سابىن ازۋ تىسىنە سالىپ شايناپ وتىرادى دا انسەكەم: «جەزقازعان» دەگەن ارقا ما؟ ارقاعا ماتايدىڭ اۋعانى راس پا؟»، - دەپ اينالاسىنداعىلارعا ادىرايا قارايدى. «ونىسىن بىلمەپپىز»، - دەپتى سوندا جۇرت.
ەندىگىسىن قىسقادان قايىرايىن. مەنىڭ ەستىگەن اڭگىمەم بىلاي:
انىسبەك اقساقال جەزقازعان بارادى. ءمايىتحانادان ۇلىنىڭ سۇيەگىن تاۋىپ وبەكتەپ ەندى شىققالى تۇرعان كەزىندە اقساقالعا ءبىر توپ كىسى كەلىپ سالەم بەرەدى، قايعىعا ورتاقتاستىعىن ايتادى. «كوشكەنتاي، - دەيدى الگى بەيتانىس جاندار، - ءىنىمىز ەدى». «سەندەرگە ول قايدان ءىنى بولىپ ءجۇر؟» «وي، اقساقال، سوناۋ ءبىر زامانداردا اتالارىمىز اۋىپ وسى ارقانى قونىس سايلاپتى. ءبىزدىڭ ءتۇپ قازىعىمىز - جەتىسۋدا. وسىندا بىرەۋدەن بىرەۋ ەلبەسىپ-سەلبەسىپ ءجۇرىپ كوشەربايمەن ۇشىراستىق. جىگىتتىڭ اقتاڭكەرى ەدى، امال نەشىك؟ ايرىلىپ قالدىق. ءبارى ءبىر اللانىڭ قولىنداعى شارۋا». «ساداعالارىڭ كەتەيىن-اي، سەندەرگە مەن نە دەيىن؟ عۇمىرىمنىڭ بەسىنى اۋعان ساتىندە بەسىگىن تەربەتتىرگەن قۇلىنىم ەدى، ءسىرى جانىمدى سۇيرەتكەن شاعىمدا سۇلدەرىمە تاڭعان تاعدىرىم - بۇنى دا كوردىم، جارقىندارىم، ەندى كومەكتەرىڭدى اياماڭدار، ۇلىمدى تۋعان توپىراعىنا اپارىپ بولەيىن». «قاريا، - دەسەدى سوندا الگى ادامدار، - قۇلىنىڭىزدىڭ قۇلىنىن جەتەلەي قايتىڭىز جەتىسۋعا!».
... اقمانار سۇلۋدىڭ ءوزى ەدى. ءايبات ەدى عوي ول سونداي. نۋ قارا بۇرىمىنىڭ ۇشىن القىمىما تىعىپ قىتىقتاپ-قىتىقتاپ الىپ جايقالا قاشاتىن دا: «قىزعانشاقسىڭ، - دەيتىن، - قىتىقشىل ادام - قىزعانشاق. تۋرا كوشەرباي سياقتىسىڭ. ول دا سەن سياقتى قىتىقشىل». بۇل كەزدە انىسبەك ناعاشىم جەتىسۋعا جەتەلەپ كەلگەن وسەرباي اياعىن اپىل-تاپىل باسىپ قالعان-دى.
«تاياۋ كۇندەردە ەلگە بىرگە بارامىز» دەپ سەرتتەسكەن ەكى جاس ەرتەرەك جۇپتاسىپ قويسا كەرەك. سەرتىنەن تايماعان جامال جەڭەشەم كوشەربايدىڭ تۇياعىن انىسبەك قارتقا تاپسىردى دا ءوزى سول شاڭىراقتىڭ قىزىنداي بولىپ ۇزاتىلىپ، بايانجۇرەكتىڭ باۋىرىنداعى بالاساز دەگەن اۋىلدىڭ الىمبەك ەسىمدى جىگىتىمەن باس قۇرادى.
Abai.kz
