جاھاندانۋدىڭ زاماناۋي سىن-قاتەرلەرى مەن تەگەۋرىندەرى جاعدايىندا، تولاسسىز قاقتىعىستار مەن گەوساياسي تۇراقسىزدىقتار جايلاعان جەر بەتىندە ءار مەملەكەتتىڭ ۇلتتىق ازاماتتىق بىرەگەيلىك ساياساتى الدىڭعى ورىنعا شىعارى ءسوزسىز. الەم ەلدەرىنىڭ باسىم كوپشىلىگى كوپۇلتتى بولعاندىقتان سالتى بولەك، ءدىنى مەن ءتىلى بولەك ەتنوس وكىلدەرىنىڭ باسىن قوسۋ، مەملەكەتتىڭ تۇتاستىعىن ساقتاۋ – باستى مىندەتى.

ءارتۇرلى ۇلت وكىلدەرى ارالاسقان كەزدە ولاردىڭ ءبىر-بىرىمەن باسەكەگە ءتۇسۋى، ارازدىعى، ءبىر-بىرىمەن شەندەسۋى بولىپ تۇرادى. وسىنداي تۇسىنبەۋشىلىكتەردى شەشىپ، ولاردىڭ ورتاق ءبىر باعىتقا قاراي قوزعالۋىنا اكەلۋ اسقان ساياسي شەبەرلىكتى تالاپ ەتەدى.

ەل پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ «تاۋەلسىزدىك بارىنەن قىمبات» باعدارلامالىق ماقالاسىندا تۇڭعىش پرەزيدەنت – ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ باستاعان «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسىن ودان ءارى دامىتۋدىڭ قۇندى باعدارلارىن ايقىنداعانىن اتاپ وتكەن بولاتىن.

«بىرىنشىدەن، تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ قاستەرلى قۇندىلىقتارىن قورعاۋ مەن قاستەرلەۋ، ەكىنشىدەن، قوعامدىق دامۋدىڭ وزەكتى ماسەلەلەرى بويىنشا ناقتى مەملەكەتتىك ۇستانىم»، دەگەن ەدى مەملەكەت باسشىسى.

سول ۇشىندە كوپ ۇلتتان قۇرالعان مەملەكەتتەردىڭ ساياساتىنداعى باستى باعىت – ازاماتتىق بىرەگەيلىكتى قامتاماسىز ەتۋ بولىپ تابىلادى. وعان باستار توتە جول ەلدىڭ ەتنوساياساتى مەن دەموراتيالاندىرۋ جولىنداعى جەتكەن جەتىستىكتەرى. قازاقستان ەگەمەندىگىن العان سوڭ ەل ىشىندەگى ءومىر ءسۇرىپ جاتقان وزگە ەتنوس وكىلدەرىنىڭ تاتۋ-ءتاتتى، بىرلىكتە ءومىر ءسۇرۋىنىڭ العاشارتىن قالىپتاستىردى. ەلدىڭ ەتنوساياساتىن تۇراقتاندارۋدى، حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن جاقسارتۋ، ەكونوميكانى كوتەرۋدى جولعا قويدى. ەتنوساياساتتى دۇرىس باعىتتا جۇرگىزۋ بۇگىنگى كۇننىڭ دە باستى تالابى بولىپ سانالادى. اتا زاڭىمىزدىڭ 1 بابىنىڭ 2-تارماعىندا «رەسپۋبليكا قىزمەتىنىڭ تۇبەگەيلى پرينتسيپتەرى: قوعامدىق تاتۋلىق پەن ساياسي

تۇراقتىلىق،-دەپ اتاپ كورسەتىلگەن. بۇل  جەتكىزبەك ويىمىزدى قوشتاي تۇسەدى. قانداي دا ءبىر ساياسي جۇيە ەل تۇرعىندارىنىڭ مۇددەسىنەن قاشىق بولسا، تۇرىپ جاتقان ۇلتتار مەن ەتنوستاردىڭ مۇڭ-مۇقتاجى ەسكەرىلمەسە، ولاردىڭ ءوزارا بەيبىت كەلىسىمدە جۇمىس ىستەۋىنە دەموكراتيالىق نەگىز قالانباسا، ەتنيكالىق توپتاردىڭ ازاماتتىق قوعامىن قۇراپ بەرە الماسا، ارينە، ول مەملەكەت ساياسي پارمەنىنەن ايىرىلادى. مۇنى دالەلدەپ وتىرۋدىڭ ءوزى ارتىق بولار ەدى. ونداي مىسالدار تاريحتا جەتكىلىكتى.

حح عاسىردىڭ سوڭعى كەزەڭىندە پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتەن شىققان ەلدەردە بولعان 1986 جىلى الماتىداعى كوتەرىلىس، 1988-1991 جىلدارى ءازىربايجاندار مەن ارميانداردىڭ، 1989 جىلى تۇرىكتەر مەن وزبەكتەردىڭ قاقتىعىسى، ابحازياداعى ابحازدىقتار مەن گرۋزيندەردىڭ، گرۋزيندەر مەن وسەتيندەردىڭ، 1990 جانە 2010 جىلدارى بولعان قىرعىزدار مەن وزبەكتەردىڭ داۋى ەتنوساياسي جانجالدار دەپ ايتۋعا كەلەدى.

قازاقستان تاريحىنىڭ ءبىر پاراسى – ەلدە قونىستانعان ۇلتتاردىڭ مادەني جانە ەتنوستق ءوزارا قارىم-قاتىناسى تاريحىنان تۇرادى. جاھان تاريحىندا ءتۇرلى حالىق وكىلدەرىنىڭ ءبىر جەردە ءومىر ءسۇرۋى تاڭعالارلىق جاعداي ەمەس. وسى رەتتە قازاقستاندا دا كوپۇلتتىلىق عاسىرلار بويى سوزىلىپ، ساباقتاستىعىن ۇزبەي،  جالعاسىن تاۋىپ كەلە جاتقان ءداستۇر. ەلىمىزدىڭ كوپۇلتتى مەملەكەتكە اينالۋى وتە ۇزاق تاريحي كەزەڭدى قامتيدى. ءبىز ونى ۇشكە ءبولىپ قاراستىرامىز. العاشقىسى، قازاقستاننىڭ رەسەي يمپەرياسىنا كىرۋ ۋاقىتىنا سايكەس كەلەدى. سونىڭ سەبەبىنەن كوشپەندى قازاق ەلى وتىرىقشىلىق مادەنيەتىنە كوشىپ، ءومىر ءسۇرۋ ءستيلى، قۇندىلىقتارى وزگەردى. ءبىرىنشى كەزەڭدە ەلىمىزدىڭ سولتۇستىك-باتىس، سولتۇستىك-شىعىس ايماعى وتارلانىپ، سلاۆيانداردىڭ ءوز اۋماعى پايدا بولدى. ولاردىڭ ەلگە كوشۋ ءۇردىسىن كازاكتار باستادى. جايىقتىڭ كازاك اسكەرى قۇرامىن سلاۆيان ۇلتتارىمەن قاتار باشقۇرت، تۇركىمەن، قاراقالپاق، تاتار، قالماق ۇلتتارى تولىقتىردى. قازاقستاننىڭ كوپۇلتتى ەلگە اينالۋىنىڭ ەكىنشى كەزەڭى كسرو قۇرامىندا بولۋى. سول ۋاقىتتا ەلىمىزدىڭ عىلىمي، قۇقىقتىق، ساياسي، الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق، مادەني سالالارىندا جاڭاشا بەتبۇرىستار بولىپ، ۇلتتىق قۇرامى قالىپتاستى. كەڭەس ساياسي جۇيەسى قازاقستان اۋماعىنداعى وڭدەلمەگەن جەرلەردى پايداعا اسىرۋ ءۇشىن، رەسەيدىڭ ىشكەرى اۋداندارىنان حالىقتى جاپپاي كوشىرە باستادى. ولاردىڭ كەيبىرى ءوز ەركىمەن كەلسە، كەيبىرى كۇشپەن اكەلىندى. بىراق تاريح بەتتەرى ولاردىڭ ءوز ەركىمەن اتامەكەنىن تاستاپ قازاق جەرىنە ءوز قالاۋىمەن كوشىپ كەلگەنىن تەرىسكە بالايدى. 1940 جىلعا دەيىن قازاقستانعا 65 مىڭ شارۋا وتباسى قونىس اۋدارادى. ولاردىڭ ىشىندە تاتارستاننان – 917, ۋكراينادان – 6478, كۋرسك وبىلىسىنان – 1415, بەلورۋسسيادان – 2031, ريازاننان – 574, چۋۆاش رەسپۋبليكاسىنان – 876, موردوۆادان – 591, ۆورونەجدان – 1142 تاعى باسقا دا وڭىرلەردەن – 1068 شارۋا وتباسى بولدى. ءۇشىنشى كەزەڭدى ءبىز قازاقستاننىڭ ەگەمەندىك الۋىمەن، ياعني حالىقارالىق قاتىناستىڭ قاتىسۋشىسى بولۋىمەن سايكەستەندىرەمىز. وسى ۋاقىتتا ەلىمىزدەگى ءاربىر ۇلت وكىلى ەمىن-ەركىن تىنىستاپ، وزدەرىن ۇلت رەتىندە دامىتىپ، سالت-ءداستۇرىن، ءتىلىن، ءدىلىن جولعالپاۋ ماقساتىندا جۇمىستار اتقارۋعا مۇمكىندىك الدى.

بۇگىنگى كۇنى ەلىمىزدە جۇزدەن اسا ەتنوس وكىلى ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. مىنەكەي وتكەنگە كوز جۇگىرتسەك قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ىشكى تىنىشتىعىن، قوعامنىڭ تاتۋلىعىن ساقتاۋدىڭ وتە ماڭىزدى ەكەنىن كورەمىز. وعان تەك ەتنوسارالىق كەلىسىمدى ساقتاي وتىرا قول جەتكىزەمىز. سوندىقتان دا مەملەكەت ءوزىنىڭ موينىنا جۇكتەلگەن بۇكىل اكىمشىلىك قىزمەتى بارىسىندا تاريحي مەكەندەۋشى ۇلتپەن قاتار باسقا ەتنوس وكىلدەرىنىڭ قامىن ويلاپ، ولاردىڭ بارلىق كونستيتۋتسيالىق قۇقىقتارىن قامتاماسىز ەتىپ، زاڭدى مۇددەلەرىن قورعاپ، ىڭ-شىڭسىز، بەيبىت كەلىسىمدى قارىم-قاتىناسىنا ءتيىمدى جاعداي جاساۋعا، ەتنوسارالىق تاتۋلىقتى كۇيتتەگەن مەملەكەتتىك ورگاندار مەن قوعامدىق ۇيىمداردىڭ، ونىڭ ەڭ نەگىزگىسى – قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ قىزمەتىن دەموكراتيالىق تاسىلمەن قامتاماسىز ەتۋدىڭ ستراتەگيالىق مىندەتىن ىسكە اسىرۋدى ءوزىنىڭ مىندەتى سانايدى.

قازاقتان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ «حالىقتار دوستىعىن قازاقستاندىقتار بىرنەشە عاسىر بويى قالىپتاستىردى. ۇلتتار دوستىعى – ءبىزدىڭ باستى بايلىعىمىز. بۇل بايلىقتى تالان-تاراجعا سالۋعا، ءداستۇرمىزدى جويۋعا ەش قۇقىعىمىز جوق. بۇل قانشاما جىلدىڭ جەمىسى. قازاقستاندا ءار ۇلتتىڭ، ءار حالىقتىڭ ءۇنى ەستىلۋى كەرەك. سوندىقتان فورۋمدى تۇراقتى نەگىزگە اينالدىرۋ ءۇشىن جاڭا قوعامدىق ينستيتۋت قۇرۋىمىز قاجەت»، دەگەن ەدى ول اسسامبلەيانى قۇرۋ يدەياسىن ۇسىنعان 1992 جىلى ەلىمىزدىڭ ەگەمەندىگىنە ارنالعان ءبىرىنشى ەتنيكالىق فورۋمدا. وسىدان كەيىن كوپ وتپەي قازاقستان حالقى تاتۋلىعىنىڭ بەلگىسىندەي بولعان قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى كەڭەسشى ورگان رەتىندە قۇرىلدى. ۋاقىت جىلجىعان سايىن ورگاننىڭ مارتەبەسى ۇلعايدى. قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى تۋرالى زاڭ قابىلدانىپ، ۇيىمدىق جاعىنان كۇشەيە ءتۇستى. ورگاننىڭ اتىنان پارلامەنت ماجىلەسىنە دەپۋتاتتار سايلاندى.

ۇلتارالىق قارىم-قاتىناستىڭ قازاقتاندىق ۇلگىسى ءتورت نەگىزگى دەڭگەيدەن قۇرالعان. ولار: تۇجىرىمدامالىق دەڭگەي، ساياسي-قۇقىقتىق دەڭگەي، ينستيتۋتسيونالدىق دەڭگەي، عىلىمي-ادىستەمەلىك دەڭگەي. تۇجىرىمدامالىق دەڭگەي دەگەنىمىز – ۇلتارالىق قاتىناستىرادى رەتتەۋ. ونىڭ ىشىندە، ەكونوميالىق-الەۋمەتتىك، مادەني، تۇرمىستىق فاكتورلاردى ەسەپكە الۋ، ەلىمىزدەگى ەتنوستاردىڭ مادەني دامۋىنا جاعداي جاساۋ، مۇددەلەرىن قورعاۋ جانە جۇزەگە اسىرۋ پرينتسيپتەرى بار. ساياسي-قۇقىقتىق دەيگەيگە ۇلتارالىق قاتىناستاردى رەتتەيتىن زاڭ اكتىلەرى، قۇجاتتار كىرەدى. كونستيتۋتسيامىز ۇلتارالىق كەلىسىمنىڭ قۇقىقتىق نەگىزى بولىپ تابىلادى. نەگىزگى زاڭنىڭ 39-شى بابىندا بىلاي دەپ جازىلعان: «ۇلتارالىق كەلىسىمدى بۇزاتىن كەز كەلگەن ارەكەت كونستيتۋتسيالىق ەمەس دەپ تانىلادى». سونداي-اق كونستيتۋتسيانىڭ 7-بابىندا مەملەكەتتىڭ قازاقستان حالقىنىڭ تىلدەرىن دامىتۋ مەن وقۋعا جاعداي جاسايتىنى، 19-بابىندا ءار ازاماتتىڭ ءوز ءتىلى مەن مادەنيەتىن پايدالانۋعا قۇقىعى بارى جازىلعان. تەك قانا نەگىزگى زاڭ ەمەس، باسقا دا «مادەنيەت تۋرالى»، «قر ازاماتتىعى تۋرالى»، «قر تىلدەرى تۋرالى»، «تاريحي-مادەني مۇرالارىن قورعاۋ مەن پايدالانۋ» تۋرالى زاڭدار ەلىمىزدىڭ كەز كەلگەن ازاماتىنىڭ انا تىلىندە ءبىلىم الىپ، مادەنيەتىن تاراتىپ، دامىتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. وعان قوسا، 2007 جىلعى اتا زاڭ رەفورماسىنا وراي قازاقستان ۇلتتارى رەسپۋبليكالىق جوعارعى زاڭ شىعارۋ ورگانىنا وكىلدەر جىبەرە الادى. ۇلتارالىق بىرلىك جاعدايىنداعى قازاقستان تاجىريبەسى كوپشىلىككە ۇلگى بولىپ وتىرعانى جاسىرىن ەمەس. فرانتسيا، ۇلىبريتانيا، نورۆەگيا، قىتاي، اۆستريا، امەريكا، گەرمانيا، يسپانيا سەكىلدى ەلدەر قازاقستاندىق تاجىريبەن تانىسىپ، زەرتتەۋگە كوشكەن. وركەنيەتتى ەلدەردىڭ قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى سياقتى قوعامدىق ۇيىمنىڭ قىزمەتىن زەرتتەي باستاۋى، ءبىزدىڭ دامۋ ساياساتىمىزدىڭ دۇرىستىعىن دالەلدەي تۇسەدى. ەلدەگى ۇلتتار اراسىنداعى تاتۋلىق پەن بىرلىكتى، كەلىسىمدى ناسيحاتتاۋ، قوعامدىق وڭ پىكىردى قالىپتاستىرۋ قازاقستاننىڭ دامۋىنىڭ نەگىزگى كەپىلى بولماق. سوندىقتان ەل ازاماتتارى تۇراقتىلىق پەن ۇلتتار اراسىنداعى تاتۋلىقتىڭ ۇيىتقىسى بولا ءبىلۋى كەرەك.

Abai.kz