بولات ءمۇرسالىم. الاشوردا. اتقان تاڭ (باسى)

بىلتىرى كۇزدە الاشتانۋداعى ايتۋلى ءىس - جۋرناليست، الاشتانۋشى بولات ءمۇرسالىمنىڭ «الاشوردا» دەپ اتالاتىن كىتاپ-البومى جارىق كوردى. كىتاپتىڭ باسپا بەتىن كورۋىنە "التىن قىران" قايىرىمدىلىق قورى جانە "نۇر وتان" پارتياسى دەمەۋشىلىك كورسەتىپتى.

اۆتوردىڭ ۇزاق جىلدار بويى تىرنەكتەپ جيناپ، كوزىنىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ كەلگەن الاش قوزعالىسى قايراتكەرلەرىنىڭ اياۋلى بەينەلەرى (فوتوسۋرەتتەرى) جيناقتالعان كىتاپ قالىڭ وقىرماننىڭ، زيالى قاۋىم مەن تاريحشىلاردىڭ جوعارى باعاسىن الدى.

الاشقا - قازاققا سوزبەن ەمەس، ناقتى ىسپەن قىزمەت ەتۋدىڭ ءتۇرلى جولى بار. سول ءىستىڭ ءبىرى - بولات ءمۇرسالىمنىڭ «الاشوردا» كىتاپ-البومى ەڭبەگى دەپ بىلەمىز.

تومەندە كىتاپ-البومنىڭ ءبىرىنشى ءبولىمىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنىپ وتىرمىز.

ABAI.KZ

ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ سۋرەت-شەجىرەسى

سوڭعى شيرەك عاسىرعا جۋىق مەرزىمدە الاشتىق اتانعان العاشقى بۋىن ۇلت زيالىلارىنىڭ سوڭىندا قالدىرعان شىعارماشىلىق مۇرالارىن باسپا ارقىلى وقىرمان قاۋىمعا جەتكىزۋ ىسىندە ءبىراز جۇمىس اتقارىلدى. شىعارماشىلىق پەن ىستە ەرەك-شە تەگەۋرىندى بۋىننىڭ جازعان ەڭبەكتەرىنەن باسقا مەملەكەتتىك جəنە قوعامدىق قىزمەتىنە قاتىستى قۇجاتتىق ماتەريالداردان تۇراتىن عىلىمي جيناقتار، ولار جونىندە زامانداستا-رى مەن تۋعان-تۋىستارىنىڭ جازعان ەستەلىكتەرى جارىق كورۋدە.

تومەندە كىتاپ-البومنىڭ ءبىرىنشى ءبولىمىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنىپ وتىرمىز.

ABAI.KZ

ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ سۋرەت-شەجىرەسى

«الاش قوزعالىسى» (ە.تىلەشوۆ) جəنە «الاش. الاشوردا» (ع.Əنەس) اتتى ەنتسيكلوپەديالىق باسىلىمدار باسپادان شىقتى، «الاشتانۋ مəسەلەلەرى» (ت.شاڭباي) اتالاتىن سەريالىق عىلىمي جيناقتار شىعارىپ وتىرۋ ءىسى قولعا الىندى. الاش زيالىلارىنىڭ ءومىرى مەن قىزمەتىنە ارنالعان دەرەكتى فيلمدەر قازىرگى ۋاقىتتا تاقىرىپتىق ەرەكشەلىگىمەن ءبۇتىن ءبىر جانرعا اينالدى. بۇل تاقىرىپتى يگەرۋدەگى مىنە وسى سيپاتتاعى ءتۇرلى باعىت جəنە ارناداعى جۇمىستاردىڭ اتقارىلعاندىعىن ايتا وتىرىپ، دەگەنمەن بۇل جولداعى ءىستى ەندى عانا العاشقى بەلەستەن اسقان ءالپينيستىڭ كۇيىمەن سالىستىرۋعا بولاتىن سياقتى.باسقاشا ايتقاندا، الاش قوزعالىسىن قورىتۋ، سونداي-اق ونىڭ ءمəنى مەن ماڭىزىن ەڭ از دەگەندە الاش جۇرتىنا تۇسىنىكتى تىلدە جەتكى-زۋ ىسىندە اتقارىلۋعا ءتيىس شارالار ءəلى دە بولسا شاش ەتەكتەن. بولات ءمۇرسəلىمنىڭ ءبىراز جىلداردان بەرى جۇرگىزىپ كەلە جاتقان ىزدەنىستەرىنىڭ نəتيجەسىندە ومىرگە كەلگەن بۇل كىتاپ البومدى الاش تاقىرىبىن يگەرۋ بارىسىندا اتقارىلعان يگىلىكتى ىستەردىڭ قاتارىنا جاتقىزۋعا əبدەن بولادى. كىتاپ الاش قوزعالىسىنىڭ فوتوشەجىرەسى اتالۋعا لايىق.

كىتاپ-البومدا فوتوماتەريالدار تاقىرىپ-تىق-حرونولوگيالىق تۇرعىدان ورنالاستىرىلعان. مۇنداي ۇستانىم ۇلت زيالىلارىنىڭ ءومىرىن كەزەڭدىك تۇرعىدان كوز الدىنان وتكىزۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. ءبىرىنشى بولىمگە يدەيا اۆتورى الاشتىقتاردىڭ ءبىلىم الۋ جولىنداعى كەزەڭىنە قاتىستى سۋرەتتەرىن توپتاستىرىپ-تى. اۋىلداعى مولدادان ساۋاتىن اشقان قازاق بالاسى ءۇشىن ءبىلىم الۋدىڭ كەلەسى ساتىسى كەڭ قازاق دالاسىنداعى ۋەزدىك نەمەسە وبلىستىق əكىمشىلىك ورتالىقتارىندا وتەتىن. گۋبەرنيا جəنە وبلىس ورتالىقتارىنىڭ الماتى مەن سەمەي سياقتى ءبىرلى-جارىم ىشتەگى قالالارى بولماسا، باسىم بولىگى (ومبى، ورىنبور، تاش-كەنت) قالىڭ قازاق اراسىنان شالعاي شەتتە ەدى. تۇراقتى كولىك قاتىناسى مۇلدەم جوق جاعدايدا ول ورتالىقتارعا جەتىپ پəتەر جالداپ جəنە باسقا شىعىنداردى كوتەرىپ بالا وقىتۋ كەز كەلگەن قازاق وتباسىنىڭ قولىنان كەلە بەرمەي-ءتىن شارۋا-تىن. سوندىقتان دا ءبىلىم جولىنا تۇسكەن جاس جەتكىنشەكتەردىڭ باسىم بولىگىنىڭ دالا اقسۇيەكتەرى مەن اۋقاتتىلارىنىڭ وتبا-سىنان بولعاندىعى تاڭدانىس تۋدىرماسا كەرەك. اراسىنداعى ءبىرلى-جارىمى عانا ورتا تابىستى əۋلەتتەردەن ەدى. قازاق جاعدايىندا باسقاشا بولۋى دا مۇمكىن ەمەس-ءتىن. كەم دەگەندە 500-1000 شاقىرىم جەردەگى، كەيدە ودان دا الىس وبلىس ورتالىعىنداعى وقۋ ورنىنا بالاسىن وقۋعا بەرۋ ەل ىشىندەگى كەدەي وتباسى ءۇشىن قول جەتكىسىز ارمان ەدى.

ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنداعى قازاق قوعامىندا ءبىلىم الۋ جولىنا تۇسكەن قازاق جاستارىنىڭ ءجۇرىپ وتكەن كەزەڭدەرىن Əليحان بوكەيحانوۆتىڭ ءومىربايانىنان انىق بايقاۋعا بولار ەدى. Əۋەلدە اۋىل مەدرەسەسىن-دە مۇسىلمانشا ساۋاتىن اشقان Əليحان ءوز بەتىنشە قارقارالىداعى باستاۋىش ورىس-قازاق مەكتەبىنە (قازاق بالالارى ءۇشىن اشىلعان ينتەرناتتا تۇرىپ) وقۋعا كىرىپ، ودان سوڭ سونداعى قالالىق تورتجىلدىق كəسىبي ۋچي-ليششەدە «ەتىكشى» ماماندىعىن يگەرەدى. بۇل العان ءبىلىمىنىڭ جەتىمسىزدىگىن ىشتەي تۇسىنگەن جاس 600 شاقىرىم (ۆەرست) جەردەگى گۋبەرنيا ورتالىعى ومبىعا جول تارتىپ، تورتجىلدىق تەحنيكالىق ۋچيليششەگە قابىلدانىپ، ونى «تەحنيك» ماماندىعىمەن ءسəتتى اياقتاعان سوڭ، دالا گەنەرال-گۋبەرناتورلىعى كەڭسەسىنىڭ جولداماسىمەن سانكت-پەتەربۋرگتەگى يمپەراتورلىق ورمان شارۋاشىلىعى ينستيتۋتىندا ءبىلىمىن

جالعاستىرۋعا اتتانادى. كوڭىل اۋدارالىق جاعداي ۋچيليششە كۋرسانتى جəنە ينستيتۋت

ستۋدەنتى بوكەيحانوۆ قازاق قاۋىمداستىقتارى ەسەبىنەن بەلگىلەنىپ، əر جىلعا 200 رۋبل كولەمىندە بەرىلەتىن ستيپەندياعا وقىعان. ورمان شارۋاشىلىعى ينستيتۋتىن اياقتاعان Ə.بوكەيحانوۆقا «ەكىنشى رازريادتاعى ورمانشىعالىم» اتاعىن كۋəلاندىراتىن اتتەستات بەرىلگەن. يمپەريا استاناسىنداعى ينستيتۋت اۋديتوريالارىندا ءبىلىم الۋمەن شەكتەلمەي، كۇندەلىكتى ءومىرى ساياسي وقيعالارعا تولى قالادا ازاماتتىق كوزقاراسى ايقىندالىپ قالعان Əليحاننىڭ ەندىگى ۋاقىتتا تۋعان حالقىنىڭ سا-ياسي تەڭدىگى ءۇشىن كۇرەس كەزەڭى باستالادى. شامامەن وسىنداي جولدان الاشتىڭ بيىك تۇلعالى ۇلدارىنىڭ ءبىرى حالەل دوسمۇحامەدۇلى دا وتكەن. الدىمەن اۋىلداعى مولدادان حات تانىپ، ودان سوڭ جەرگىلىكتى ورىس-قازاق مەكتەبىن-دە وقىپ، ون ءبىر جاسىندا ورال قالاسىنداعى əسكەري رەالدى ۋچيليششەگە قابىلدانىپ، ونى ۇزدىك ءبىتىرىپ، تاعى ءبىر جىل دايىندىق كلاسىن تəمامداعان سوڭ الىس پەتەربورداعى يمپەراتورلىق Əسكەري-مەديتسينالىق اكادەمياعا وقۋعا تۇسەدى دە، ونى «ۇزدىك دəرەجەلى ەمشى» اتاعىمەن ءبىتىرىپ شىعادى. اتىراۋ وب-لىسى قىزىلقوعا اۋدانىنداعى تايسويعان ەلدى مەكەنىندە حالەكەڭنىڭ جەرلەستەرى ۇلكەن ەس-كەرتكىش - بەلگى تاس ورناتىپ، وعان «حالەلدىڭ ستاۆكاسى» دەگەن ءسوزدى ويىپ جازدىرىپتى (№21 سۋرەت). مىنە وسى جەردە ستۋدەنت حالەل ءتورت بولمەلى ءۇي سالعىزىپ، ونى مەديتسينالىق پۋنكتكە اينالدىرىپ، توڭىرەگىندەگى پانا-سىز حالقىنا دəرىگەرلىك كومەك بەرۋ ءىسىن ۇيىمداستىرعان. وسى جəنە احاڭنىڭ «قازاق» گازەتىندە دəرىگەرلىك تاقىرىبىنا جاريالاپ تۇرعان ماقالالارى ارقىلى ول زيالى دەگەن اتاققا لايىق ناعىز وتانشىل ازاماتتىڭ اياق الىسىن بايقاتقان. وسى رەتتە مىناداي ءبىر تاقىرىپقا ات با-سىن بۇرعان ءجون. جيىرماسىنشى عاسىردىڭ باسىنداعى رەسەي جوعارى وقۋ ورىندارىندا دəرىگەرلىك كəسىبىن العان قازاق جاستارىنىڭ پاراساتقا تولى قوعامدىق قىزمەتى ناعىز ازاماتتىق ەرلىكتىڭ بيىك ۇلگىسى رەتىندە ۇلت تاريحىندا باياندالۋعا لايىق. سəدۋاقاس شəلىمبەكوۆ، سانجار اسفەندياروۆ، Əبۋبəكىر الدياروۆ، مəجيت شومبالوۆ، اققاعاز دوسجانوۆا، يسا قاشقىنباەۆ، مۇحامەدجان قاراباەۆ - مىنە بۇل اتالعان تۇلعالاردىڭ ءبəرى دە قيىن-قىستاۋ زاماندا دəرىگەرلىك ەڭبەگىن ءوز ۇلتىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن اتقارىلعان ازاتتىق قوزعالىسپەن ۇشتاستىرا جۇرگىزۋدىڭ ۇلگىسىن كورسەتتى. بارلىعى دەرلىك سول قىزمەتى ءۇشىن ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىرادى. تاريحي دەرەكتەردىڭ كورسەتۋىنە قاراعاندا پەتەربۋرگ، مəسكەۋ، قازان، ومبى سياقتى ءىرى مəدەني ورتالىقتاردا وقيتىن قازاق ستۋدەنتتەرى بىرلەستىك قۇرىپ، سول ارقىلى قازاق ازاتتىق قوزعالىسىنا اتسالىسۋعا تىرىسقان. ءتۇرلى قالالارداعى وسى قازاق ستۋ-دەنت جاستارىنىڭ بىرلەستىكتەرى ءوزارا بايلا-نىس ورناتىپ، وزدەرىنىڭ قوعامدىق قىزمەتىنە ورتاق باعىت-باعدار بەرۋگە دە كوڭىل اۋدارعان. مىنە وسىنداي بىرلەستىكتەردىڭ ءبىرى ۋفاداعى «عاليا» مەدرەسەسىندە وقيتىن قازاق جاستارى سۇيىكتى گازەتتەرى «قازاقتىڭ» رەداكتورى اح-مەت بايتۇرسىنۇلىن كەزدەسۋگە، əڭگىمە-سۇحبات قۇرىپ قايتۋعا شاقىرعان (№ 28 سۋرەت). قانداي تازا نيەت، عاجاپ ۇمتىلىس دەسەڭىزشى!

يمپەريانىڭ ءتۇرلى ورتالىقتارىندا وقۋدا جۇرگەن قازاق جاستارىنىڭ بۇل سايا-سي بەلسەندىلىگى əرينە جاندارمدىق باقىلاۋ ورىندارىنىڭ نازارىنان تىس قالعان جوق-تىن. سونىڭ نəتيجەسىندە، مəسەلەن، ساياسي قوزعالىستار مەن ستۋدەنتتىك جيىندارعا ءجيى قاتىناسىپ كوزگە تۇسكەن سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جاراتىلىستانۋ فاكۋلتەتىنىڭ ستۋدەنتى م.سەردالين وقۋدان شىعارىلىپ، كوكشەتاۋعا جەرگىلىكتى پوليتسيا باقىلاۋىنا جىبەرىلدى (س.وزبەكۇلى. بارلىبەك سىرتانوۆ. ا.، 1996, 26-ب.), ال قازان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىنىڭ ستۋدەنتى، ا.يمامباەۆ مۇسىلمان ستۋدەنتتەرىنىڭ سەزىن جəنە وندا قابىلدانباق قۇجاتتىق ماتەريالداردى دايارلاۋ ىسىنە بەلسەن-ءدى اتسالىسقانى ءۇشىن ساياسي تۇرعىدان سەنىمسىز تۇلعا رەتىندە باقىلاۋدا بولدى (كەنجەتاەۆ ب.ا. كازاحسكيە ۋچەبنىە زاۆەدەنيا ي پروتسەسس فورميروۆانيا كازاحسكوي ينتەلەگەنتسي ۆ سەر. ءحىح - ناچ. حح ۆۆ. كازان، 1998, س.72).

كىتاپ-البومنىڭ ەكىنشى بولىمىندەگى سۋرەت-ايعاقتار توپتاماسىنا اۆتور «ويان، قازاق!» دەگەن تاقىرىپ بەرگەن. تاقىرىبى جالپى بۇل بولىمدە بەرىلگەن سۋرەتتەردىڭ ىشكى مازمۇنىن اشىپ-اق تۇر. بولىمدەگى ماتەريالداردىڭ «كوك ءۇي» اتالعان مəدەنيەت ەسكەرتكىشىنەن باستا-لۋى دا جايدان جاي ەمەس. 1905 جىلى جاڭا سەرپىن العان قازاق ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ باعدارلامالىق قۇجاتى وسى جىلى جازدا قوياندى جəرمەڭكەسىندە ومىرگە كەلگەن اتاقتى «قارقارالى پەتيتسياسى». قارقارالى پەتي-تسياسى «كوك ۇيدە» جازىلدى دەگەن پىكىر بار. ءحىح عاسىردىڭ ورتاسىندا شەگەسىز بورەنەدەن تۇرعىزىلعان بۇل əسەم ءۇيدىڭ يەسى جەرگىلىكتى كəسىپكەر ءəرى كوپەس، اتاقتى مەتسەنات حاليۋل-لا بەكمەتوۆ (1833-1905) ەدى. حاليۋللا باي، ساۋاتتى، كوزى اشىق، اعا سۇلتان قۇنانبايمەن، ونىڭ ۇلى ابايمەن جىلى قاتىناستا بولادى، ال گۇلباحار اتتى اقىلدى دا كورىكتى قىزىن قارقارالى ءوڭىرىنىڭ اتاقتى بايى اقبايدىڭ ۇلى جاقىپقا بەرەدى. ال جاقىپ اقباەۆ بول-سا وسى 1905-ءنشى جəنە ودان كەيىنگى جىلدا-رى ورىس وتارشىل جۇيەسىنە قارسى كورسەتكەن اشىق تا كوزسىز ەرلىگىمەن ۇلت-ازاتتىق قوزعالىس شەجىرەسىندە وشپەستەي ءوز اتىن قالدىردى. ءوز رەتىندە ايتا كەتەلىك، بەكمەتوۆتەر əۋلەتىنەن شىققان مۇحسەن حاليۋللاۇلى (1890-1931) جəنە مۇحاممەد-ماقسۇت حاليۋللاۇلى (1883-1912) قازاق-ازاتتىق قوزعالىسىنا بەلسەندى تۇردە ارالاسىپ، قازاق زيالىلارىمەن بىرگە جۇرگەن تۇلعالار (№ 31; 60-سۋرەتتەر). 1905 جىلى جاڭا تىنىس جəنە قارقىن العان قازاق ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ كەمەلدىك-كە سەنىمدى قادام جاساۋىنا سەبەپشى بولعان جاعداي ۇلت زيالىلارى وكىلدەرىنىڭ ءى جəنە ءىى مەملەكەتتىك دۋما دەپۋتاتى بولىپ سايلانۋى ەدى. وسى ۋاقىتقا دەيىن عىلىمي əدەبيەتتە قازاق حالقى اتىنان مەملەكەتتىك دۋماعا دە-پۋتات رەتىندە سايلانعاندار تىزىمىنەن الپىس-باي قالمەنوۆتىڭ، احمەت ءبىرىمجانوۆتىڭ، Əليحان بوكەيحانوۆتىڭ ء(ى مەملەكەتتىك دۋما-عا), باقىتجان قاراتاەۆتىڭ، مۇحامەتجان تىنىشباەۆتىڭ، تىلەۋلى الدابەرگەنوۆتىڭ، باقىتكەرەي قۇلمانوۆتىڭ جəنە تەمىرعالي نۇرەكەنوۆتىڭ ء(ىى مەملەكەتتىك دۋماعا) اتى-ءجونىن كەزدەستىرگەنىمىزبەن، مəسەلەن، ت.الدابەرگەنوۆ پەن ت.نۇرەكەنوۆتىڭ سۋرەتىن كورگەن ەمەس ەدىك. بۇل جولى ءبىز كىتاپ-ال-بومنان بۇل تاريحي تۇلعالاردىڭ، سونداي-اق اقمولا وبلىسىنان سايلانعان شايمەردەن قوسشىعۇلوۆتىڭ دا بۇرىن جاريالانباعان فوتو بەينەلەرىن كورىپ وتىرمىز. سونداي-اق قازاق ەلى-نە بوتەن ەمەس تۇلعا سəلىمگەرەي ءجانتوريننىڭ دە سۋرەتى بەرىلەدى. ازاتتىق قوزعالىستىڭ جاڭا زامان سۇرانىس-تارىنا بەيىمدەلىپ، كۇش الىپ، كەمەلدىككە قۇلاش سەرمەۋىن «ايقاپ» جۋرنالى، «قازاق» جəنە «قازاقستان» سياقتى قوعامدىق اقپارات قۇرالدارىنسىز ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس. ەگەر «ايقاپ» ۇلت ءۇشىن اقپاراتتىق قوعامعا اشىلعان ەسىك بولسا، «قازاق» قاسيەتتى كىتاپتان سوڭ ونىڭ بويىنا ەلدىك سانا دارىتىپ، كوڭىلىنە سەنىم ۇيالاتىپ، باسقا جۇرتتارمەن تەڭ بولۋدىڭ نە ەكەندىگىن تۇسىندىرگەن مەكتەپ ەدى. ۇلتتىڭ ءور رۋ-حىن ازدىرىپ، ونى ويسىز توبىرعا اينالدىرۋدى كوزدەگەن وكتەم بيلىككە قارسى ەلدىڭ ءوز اتامەكەن جەرىنە، وزىق سالت-دəستۇرىنە جəنە اتالى سوزىنە دەگەن قۇرمەتىن وياتىپ، əدىلەتسىز ساياسي جۇيەگە اقىلمەن قارسىلىق كورسەتۋگە ۇندەدى. «ايقاپ» پەن «قازاقتىڭ» بەتىندە شىعارمالارىن جاري-يالاپ، ءوز ويلارىمەن بولىسە بىلگەن تالانتتى سا-ياساتكەر، اقىن-جازۋشى مەن عالىمدار شوعىرىن قازاق حالقى سول ءبىر تاريحي كەزەڭدە ناعىز تالانتقا جومارت حالىقتاي-اق ءوز ورتاسىنان شىعاردى. كىتاپ-البومنان مىنە وسى باسىلىم-دار، ولاردى شىعارعان رەداكتورلار، حاتشىلار مەن تىلشىلەر جونىندە تانىمدىق تۇرعىدان پايدالى مəلىمەتتەر الۋعا بولادى. سول فوتوسۋرەتتەردىڭ بىرىنەن «ءىنىم سايىمجان سە-رالينگە ۇمىتپاستىق ءۇشىن بەلگىم. «ايقاپ» سەكرەتارى سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ. 1913 جىل. 25 نويابردە» - دەگەن مəلىمەتتى وقيمىز. بۇل ءبىر اۋىز سوزدەن ۇلى اقىننىڭ «ايقاپ» سياقتى باسىلىمعا حاتشىلىق قىزمەت اتقارعاندىعىن وزىنە مəرتەبە ساناعاندىعى بايقالىپ-اق تۇر. قورىتا ايتقاندا، بۇل تاراۋدا ۇلت-ازاتتىق قوزعالىس زيالىلارىنىڭ نەگىزىنەن مىناداي ەكى باعىتتاعى قىزمەتىن كورسەتۋگە ارنالعان فو-توماتەريالدار بەرىلگەن: اعارتۋشىلىق جəنە əدىلەتسىز جۇيەگە ازاماتتىق قارسىلىق كورسەتۋ.

اۆتور بۇل ەكىنشى ءبولىمنىڭ سوڭىندا رەسەي پاتشاسىنىڭ 1916 جىلعى 25 ماۋسىمداعى يمپەريا بۇراتانالارىنان مايدانداعى قارا جۇمىسقا ادام الۋ جونىندەگى جارلىعىنا قارۋلى كوتەرىلىسپەن جاۋاپ بەرىپ، سول ءۇشىن ءولىم جازا-سىنا كەسىلگەن تۇركىستاندىق ازاماتتاردىڭ سۋ-رەتىن بەرىپتى. Əبدەن دۇرىس شەشىم. 1916 جىلعى قارۋلى كوتەرىلىس حالىق ءۇشىن قانشالىقتى اۋىر دا قايعىلى اياقتالعانىمەن، تاريح ءۇشىن ساباعى مول ۇلتتىق قارسىلىقتىڭ ءبىر باعىتى ەدى.

كەلەسى «الاش اۆتونومياسى» اتالعان تاراۋعا ەپيگراف رەتىندە الاش اقىنى س.تورايعىروۆتىڭ «الاش تۋى استىندا، كۇن سونگەنشە سونبەيمىز!» دەگەن جولداردان باستالاتىن ولەڭىنەن ءۇزىندى

الىنىپتى. بۇل جولداردا ايتىلعان وي الاش قوزعالىسىنىڭ تۇپكى ماقساتىن دəل بەرىپ تۇر. ويتكەنى ۇلتتىڭ مۇددەسىن قورعاۋدى باستى مۇراتى رەتىندە قابىلداعان مەملەكەتتىگى بار ەل، ول شىن مəنىندە مəڭگى ەل، ياعني باقىتتى ەل. پاتشالىق بيلىك قۇلاعاننان كەيىنگى ۋاقىتتاعى يمپەريا قۇرامىنداعى ۇلتتاردىڭ وزدەرىن ءوزى باسقارۋ مۇمكىندىگى ءۇشىن كۇرەسى پەتەربۋرگتەن باستالعان ەدى. ۋاقىتشا ۇكىمەت الدىنا وسى مازمۇنداعى ساياسي تالاپتى قويعان شەرۋ 1917 جىلى ناۋرىزدا نەۆا بويىنداعى قالادا ءوتىپ، وعان تەمىر، ويىل، ىرعىز، جىمپي-تى، قوستاناي جəنە جەتىسۋ ءوڭىرى قازاقتارىنىڭ وكىلدەرى قاتىناسادى (№ 90-سۋرەت). 1917 جىلدىڭ 5-13 جەلتوقسان ارالىعىندا ورىنبور قالاسىندا بولىپ وتكەن ەكىن-ءشى جالپى قازاق سەزى الاشوردا اتانعان ون بەس مۇشەسى بار ۇلت كەڭەسىن سايلادى جəنە ولارعا ورىنباسار رەتىندە ون بەس ادام-دى بەلگىلەدى. 25 مۇشەدەن تۇرعان ۇكىمەتتەگى 10 ورىن قازاق-قىرعىز اراسىنداعى باسقا حالىقتاردىڭ وكىلدەرىنە قالدىرىلدى. الا-شوردا ۇكىمەتىنىڭ توراعاسى بولىپ كوپشىلىك دا-ۋىسپەن Əليحان نۇرمۇحامەدۇلى بوكەيحانوۆ سايلاندى. كىتاپتا الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ مۇشەلەرى مەن ولاردىڭ ورىنباسارلارىنىڭ فوتوسۋرەتتەرى بەرىلگەن. وكىنىشكە وراي، ولار تولىق ەمەس. فوتوماتەريالدار اراسى-نان ۇكىمەت مۇشەلەرى وتىنشى Əلجانوۆتىڭ، ۇكىمەت مۇشەلەرىنە ورىنباسارلىققا سايلان-عان نۇسىپبەك جاقىپبايۇلىنىڭ، ەرەجەپ يتبايۇلىنىڭ، بەرقايىر نيازۇلىنىڭ، مۇقىش بوشتايۇلىنىڭ، سəلىمگەرەي نۇرالىحانۇلى-نىڭ، ەسەن تۇرمۇحامەدۇلىنىڭ، سونداي-اق قىرعىز ەلىنىڭ وكىلى، ۆارشاۆا ۆەتەرينارلىق ينستيتۋتىنىڭ تۇلەگى جəنەك سولتونايۇلىنىڭ سۋرەتىن كورە المادىق. بۇل اتالعان تاري-حي تۇلعالاردىڭ كوبىنىڭ əزىرگە سۋرەتى ءمəلىم بولماعانىمەن، ارنايى ىزدەۋ سالۋدىڭ نəتيجەسىندە بولاشاقتا تابىلىپ قالۋى əبدەن ىقتيمال.

الاش ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى الاساپىران 1917 جىلدىڭ سوڭىنا قاراي ومىرگە كەلىپ، ەلدىڭ مەملەكەتتىك تەڭدىگىن ورنىقتىرۋ əرەكەتىنە كوشكەن الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ قىزمەتىنە قاتىسى بولعان تاريحي ورىندار، عيماراتتار بۇگىندە رە-سەيلىك ورىنبور قالاسىندا، سونداي-اق سەمەي-دە، باتىس قازاقستان وبلىسىنداعى جىمپيتى كەنتىندە جəنە باسقا ەلدى مەكەندەردە ساقتالعان. بۇگىندە ولاردىڭ ءبىرازىنا ەسكەرتكىش تاقتا ورناتىلعان. مəسەلەن، ورىنبور قالاسىنداعى (رەسەي) ءبىرىنشى جəنە ەكىنشى جالپىقازاق سەز-دەرى ءوتىپ، تاريحي شەشىمدەر قابىلدانعان عيماراتتا تəۋەلسىز قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتى ورىندارىنىڭ شەشىمىمەن 2010 جىلى وسىنداي ارنايى ەسكەرتكىش بەلگى قويىلدى. ال سەمەي قالاسىندا قازاق ازاتتىق قوزعالىسىنا قاتىسى بولعان ءبىراز تاريحي ورىندار ساقتالعان.

سونداي عيماراتتاردىڭ ءبىرى قالاداعى ۇلت زيا-لىسى Əنيار مولداباەۆتىڭ ءۇيى. كوميسسارسكايا اتالاتىن كوشەدە ورنالاسقان بۇل ەكى قاباتتى ۇيدە 1921-1922 جىلدارى Ə.بوكەيحانوۆ پەن م.دۋلاتوۆتىڭ وتباسىلارى تۇرعان (№ 115-سۋرەت). قازىرگى ۋاقىتتا عيمارات مەملەكەت قاراۋىنا الىنىپ، وندا م.Əۋەزوۆ جəنە الاش مۇراجايى ورنالاسقان. 1918 جىل قازاق ازاتتىق قوزعالىسى ءۇشىن وتە اۋىر كەزەڭ بولدى. ازامات سوعىسىنىڭ يىرىمىنە تارتىلعان الاشوردا ۇكىمەتى ءوزىنىڭ ەكونومي-كالىق نەگىزىنىڭ əلسىزدىگىن انىق سەزىندى. ۇلتتىق əسكەري كادرلاردىڭ، سونداي-اق ولارعا بەرەتىن قارۋ-جاراقتىڭ جوقتىعى قوزعالىس باسشىلا-رىن اۋىر جاعدايعا əكەلىپ تىرەدى. مىنە وسىن-داي جاعدايدا ا.بايتۇرسىنۇلى، م.دۋلاتۇلى جəنە س.امانجولۇلى باستاعان وكىلدىك قىتاي بيلىگىنە قاراستى شىعىس تۇركىستانعا اتتانا-دى. وكىلدىكتى اراسىندا بەلگىلى Əسەت اقىن بار جەرگىلىكتى باسشى ادامدار مەن زيالىلار جىلى قابىلداپ، قۇرمەت كورسەتەدى. (№ 123-سۋرەت).

كىتاپ البومنان بايقالاتىن مىناداي جاڭالىقتارعا كوڭىل اۋدارعان ءجون. ول الاش وفيتسەرلەرى (№ 143-146-سۋرەتتەر) مەن الاش قوز-عالىسىنا قولداۋ كورسەتكەن قازاق بايلارى مەن اۋقاتتى قوجالىق يەلەرىنىڭ سۋرەتتەرىنىڭ بەرىلۋى. سوڭعى جىلدارعا دەيىن بۇل əلەۋمەتتىك توپ وكىل-دەرىنىڭ سۋرەتتەرىن تاۋىپ جاريالاۋ مۇمكىن بولماي كەلدى. ويتكەنى ول سۋرەتتەر ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ مۇراعات قورلارىندا ساقتاۋلى كەلدى، سونداي-اق كەزىندە ساياسي قۋدالاۋعا ۇشىراپ سوتتالعان بۇل كىسىلەردىڭ تۋىستارى مəسەلەنىڭ انىق-قانىعىن بىلمە-گەندىكتەن، قولدارىندا بار بولۋى مۇمكىن فوتوماتەريالداردىڭ جارىق كورۋىنە جول بەر-مەۋى دە ىقتيمال ەدى. البومدا الاش ۇيىمداستىرعان جينا-لىستارعا قاتىناستى، سونداي-اق الاشوردا əسكەرىن قۇرۋ ىسىنە جəردەم بەردى دەگەن جەلە-ۋمەن 20-30-جىلدارى بىرنەشە مəرتە سوتتا-لىپ، ەڭ سوڭىندا 1941 جىلى تاعى دا اباقتىعا جابىلعان سولتۇستىك قازاقستاندىق مəكەنوۆ حايرۋللا مەن ەسەنوۆ اكۋردىڭ جəنە وسى ءوڭىردىڭ تۇرعىنى بايعازى احمەتوۆتىڭ فوتو-سۋرەتتەرى بەرىلدى. Əرينە، الاش قوزعالىسىنا ءىشتارتتى نەمەسە وعان قارجىلاي كومەك بەر-ءدى دەگەن سەبەپپەن رەپرەسسياعا ۇشىراعان اۋقاتتىلاردىڭ رەسپۋبليكا بويىنشا ءبىراز بولعاندىعى داۋسىز.

كىتاپ-البومدا سونداي-اق الاش əسكەرىنىڭ وفيتسەرلەرىنىڭ فوتوسۋرەتتەرى جاريالانىپ وتىر. مəسەلەن، سابىر سارعوجين 1917 جىلعى رەۆو-ليۋتسيالىق وزگەرىستەرگە دەيىن-اق ورىس əسكەرىنىڭ كادرلىق وفيتسەرى قىزمەتىندە بولىپ، جاۋاپتى قىزمەتتەر اتقارىپ، كەيىننەن باتىس الاشور-دا əسكەري قۇرامالارىن قۇرۋ ىسىنە بەلسەندى تۇردە اتسالىسىپ، كەڭەس ۇكىمەتى ورناعان سوڭ ەۋروپاعا كەتۋگە ءمəجبۇر بولعان. ال، Əلمۇحامەد وسپانوۆ بولسا جىمپيتى كەنتىن-دە الاشوردا ۇيىمداستىرعان يۋنكەرلەر مەك-تەبىندە وقىپ، 1918-19 جىلدارى الاشوردا əسكەرىندە ۆزۆود كومانديرى قىزمەتىن اتقارعان.

مىنە وسى قىزمەتى ءۇشىن 1935 جəنە 1945 جىل-دارى ەكى مəرتە اباقتىعا جابىلىپ، 1949 جىلى قاماۋدا ءجۇرىپ قازا تابادى. الاش əسكەرىنىڭ تاعى ءبىر وفيتسەرى بەرمۇحامبەت سيسەكەنوۆ (№ 146-سۋرەت) 1919 جىلدىڭ كوكتەمىنەن باستاپ الاشوردانىڭ تورعاي اتتى-əسكەري ءبولىمىنىڭ قاتارىندا، «ۆاحميستر» (كاۆالەريا پراپور-ششيگى) دəرەجەدە شايقاستارعا قاتىسادى. ونىڭ دا ءومىرى قۋعىن-سۇرگىندە، ازاپتا وتكەن. ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسقا ءتۇرلى جاعدايدا جəنە مازمۇندا اتسالىسقان تۇلعالار از بولماعان. ولاردىڭ ءومىرى مەن قىزمەتى جونىندە ماتەريالدار جاريالاپ، مۇمكىن بولعانشا فو-توسۋرەتتەرىمەن قوعامدى تانىستىرىپ وتى-رۋ كەيىنگى ۇرپاقتىڭ مىندەتى. مىنە سونداي اتقارعان ءىسى ەسكەرۋسىز قالىپ كەلە جاتقان تۇلعالاردىڭ ءبىرى اعارتۋشى جəنە كوسەمسوز يەسى احمەت جانتالين. ونىڭ قازاق ءومىرىنىڭ وزەكتى مəسەلەلەرىنە جازىلعان ماقالالارى كەزىندە «ايقاپ» (№53-سۋرەت) جəنە «قازاق» باسى-لىمدارىندا جاريالانىپ تۇردى. ونىڭ اشقان جəديتتىك مەدرەسەلەرىندە قىزىلجار جəنە كوكشەتاۋ وڭىرلەرىندەگى قازاق بالالارى ساۋاتىن اشتى. كەڭەستىك بيلىكتىڭ قۋعىنىنا ۇشىراعان ا.جانتالين ومبى وبلىسىنا قاراستى ەلەۋسىز ەلدى مەكەندەردىڭ بىرىندە ومىردەن وزدى. حح عاسىر باسىنداعى ۇلت زيالىلارىنىڭ اياق الىسى كەڭ دە سەرپىندى بولدى. ونىڭ قۇشاعى تاعدىرلاس وزبەككە دە، قىرعىزعا دا، تۇرىكمەنگە دە، تاتارعا دا، باشقۇرتقا دا، تəجىككە دە، تۋىسپىن دەگەن بارلىق جۇرتقا اشىق ەدى. جيناقتا الاشتىڭ وسى ۇستانىمىن تۋرا ءتۇسىنۋ، ونى ءدوپ باسىپ بايقاۋ بايقالادى. مəسەلەن، 1917 جىلعى ەكىنشى جالپىقازاق سەزىندە قىرعىز زيالىسى، ۆارشاۆا ۆەتەرينارلىق ين-ستيتۋتىن تəمامداعان جəنەك سولتوناەۆ الا-شوردا ۇكىمەتىنە كانديدات ەسەبىندە سايلانادى. ال وسى ەلدىڭ بەدەلدى دە قارىمدى زيالىسى ءدۇر ساۋرانباەۆ «الاش» پارتياسى اتىنان جالپى رەسەيلىك قۇرىلتاي جينالىسىنا دەپۋتات بو-لىپ سايلاندى. ۇيىمداستىرۋ كوميتەتىنىڭ ءىى جالپىقازاق سەزىنە شاقىرعاندارى اراسىندا يشانعالي اراباەۆتىڭ دا اتى اتالادى.

1916 جىلعى كوتەرىلىس نəتيجەسىندە ۇركىن-شىلىككە ۇشىراعان قىرعىز جۇرتىنا الاش زيالى-لارىنىڭ كورسەتكەن قولداۋى مەن كومەگى ەكى ەلدىڭ تاريحىندا ناعىز دوستىقتىڭ ۇلگىسى رەتىندە ءوز ورنىن الۋعا ءتيىس. قىرعىز تارا-پىنان وسى كۇردەلى دە قاۋىپتى كەزەڭدە ەكى ەلدىڭ اراسىنداعى بايلانىستا اسا ماڭىزدى ءرول اتقارعان قاسىمبەك تەلتاەۆ، Əبدىكەرىم سىدىقوۆ، قاسىم تىنىستانوۆ سياقتى اعايىن ەلدىڭ زيالىلارىنىڭ فوتوسۋرەتتەرى بەرىلدى (№ 147-150-سۋرەتتەر).

الاشتىق زيالىلار ءومىرىنىڭ كەڭەستىك كەزەڭى كۇردەلى، ءتىپتى قايشىلىقتى قالىپتاستى. Əۋەلدە (1918 جىلدىڭ العاشقى شيرەگى) ىمىراعا كەلۋگە بەيىمدىلىك تانىتقان كەڭەس ۇكىمەتى كوپ ۇزاماي-اق الاشتىق زيالىلاردى الدىمەن ساياسات ساحنا-سىنان ىسىرىپ، ارتىن الا قۋعىن-سۇرگىنگە سا-لىپ، سونان سوڭ ءبىرجولا جويۋعا كوشتى. ويتكەنى، جاڭا بيلىك قازاققا اراشا تۇسە الاتىن جالعىز ينتەللەكتۋالدىق كۇش الاشتىق زيالىلار ەكەن-دىگىن دəل ءتۇسىندى. بۇل رەتتە Əلەكەڭ باستاعان الاشتىق توپ تا قاراپ قالعان جوق. كەڭەستىك بيلىك قازاق جەرىندە ورنىعىپ، مەملەكەتتىك اپ-پاراتتى قازاقتاندىرۋعا بەت بۇرىس باستالعاندا الاشتىق العاشقى بۋىننىڭ كوزقاراسى مەن ۇستانىمىن قابىلداپ ۇلگەرگەن كەلەسى ەكىنشى بۋىن قىزمەتكە ارالاستى. بۇل ەكى بۋىننىڭ ارا-سىندا تولىق ۇندەستىك بولماعانىمەن، نەگىزگى ەلدىك مəسەلەلەردە ۇستانىمدارى ءبىر ارنادان شىعىپ جاتتى. وعان نەگىز بولعان سول تاريحي تۇستاعى قازاق ءومىرى، ونىڭ ىشكى سۇرانىستارى بولاتىن. كەيىنگى بۋىن زيالىلار (ونىڭ پاسسيونارلىق بولىگى) جاڭا بيلىكتىڭ قارادۇرسىن رەفورمالىق شارالارىنا سىن كوزبەن قارادى. سوعان بايلانىستى ي.ستالين مەن ونىڭ قازاقستانداعى «گۋبەرناتورى» ف.گولوششەكين سياقتىلار كەڭەستىك قازاق باسقارۋشى توبىنا جاۋلىق سەزىمدە بولدى. قازاق ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ باسشى-سى ف.گولوششەكين ىشكى ۇستانىمىن جاسىرماي الاشوردالىقتاردى، ياعني قازاق مەملەكەتشىل-دەرىن ەسكى جəنە جاڭا تولقىنعا جىكتەدى. بۇگىنگى كوزقاراس تۇرعىسىنان العاندا بۇل جالپى دۇرىس جىكتەۋ بولاتىن. العاشقى تولقىنعا تəن ا.بايتۇرسىنوۆ، ح.عابباسوۆ جəنە باسقالارىمەن سوڭعى تولقىنعا تəن س.سəدۋاقاسوۆ، م.Əۋەزوۆ جəنە باسقالاردىڭ قازاق ەلىن قوعامدىق دامۋ-دىڭ جاڭا ساپاسىنا الىپ شىعۋعا بايلانىس-تى كوزقاراس، ۇستانىمدارىندا ايىرماشىلىق جوقتىڭ قاسىندا ەدى. سوندىقتان دا بۇل ەكى بۋىن كەڭەستىك كەزەڭدە جۇمىلىپ ورتاق ماقساتقا جۇمىس ىستەدى، ول ماقسات قازاق ەلىن ازاتتىق ءۇشىن كۇرەستىڭ جاڭا كەزەڭدەرىنە دايارلاۋ بولا-تىن. ءبىزدىڭ تۇسىنىگىمىزشە سوڭعى ەكى تاراۋداعى سۋرەت-كۋəلىكتەردى وسى تۇرعىدان تۇسىنگەن ءجون. تىپتەن وسى مەزگىلدە شەتەلدىك ەميگراتسيادا جۇرگەن مۇستافا شوقاي دا ءوز قىزمەتىن تۋرا وسى ماقساتقا باعىندىردى. بولات ءمۇرسəلىمنىڭ كىتاپ-البومدى قۇراستىرۋ بارىسىندا ءبىر ويدى بەرىك ۇستان-عانى بايقالادى. ول الاش قوزعالىسىنىڭ ءجۇرىپ وتكەن جولىن مۇمكىن بولعانشا سۋرەت-كۋəلىكتەر تىلىمەن جۇيەلى تۇردە بايانداپ بەرۋ. بۇل مىندەت بەلگىلى دəرەجەدە، ءوز شەشىمىن تاپقان دەپ بىلەمىز. Ə.بوكەيحانوۆ، م.دۋلاتوۆ، ح.دوسمۇحامەدوۆ، م.تىنىشباەۆ، م.شوقاي جəنە باسقا ۇلت ارداقتىلارىنىڭ جالىندى جاس كەزەڭدەرىندە تۇسكەن سۋرەتتەرىنەن باستاپ نكۆد-نىڭ اباقتىسىندا تۇسىرىلگەن سوڭعى فوتولارىنا دەيىن كىتاپ-البومدا ءوز ورنىن العانى وسى تۇجىرىمعا نەگىز بولا الادى.

Əرينە، تاقىرىپقا تىكەلەي قاتىسى بار، بىراق كىتاپ-البومعا ەنبەي قالعان فوتوماتەريالداردىڭ ەل ىشىندە ءəلى دە بولسا بار ەكەندىگى حاق. كىتاپ-البومنىڭ كەلەسى باسىلىمدارىندا ول ماتەريالداردىڭ دا اينالىمعا تارتىلاتىندىعىنا ءبىزدىڭ سەنىمىمىز مول.

مəمبەت قويگەلديەۆ،

پروفەسسور

اتقان تاڭ

قازاق جاستارىنىڭ ءبىلىم-عىلىمعا جاپپاي بەت بۇرعان شاعى ءحىح عاسىردىڭ سوڭعى شيرەگى مەن حح عاسىردىڭ باسى. وسى بەتبۇرىس قازاق تاريحىنداعى «الاش» دەپ اتالاتىن ۇلى قوزعالىستى دۇنيەگە əكەلدى.

قازاق دالاسىندا بۇل كەزەڭدە مەدرەسەلەر، ءبىردى-ەكىلى مۇعالىمدەر دايارلايتىن كۋرستار مەن ۋچيليششەلەر بولماسا، ەۋروپالىق ۇلگىدەگى وقۋ ورىندارى بولعان جوق. سوندىقتان، قازاق جاستا-رى نەگىزىنەن، رەسەيلىك وقۋ ورىندارىندا ءبىلىم الدى. پاتشا وكىمەتى قازاق جەرىن «مۇحاممەد ءدىنىن ۋاعىزداۋشى مولدالاردىڭ زياندى ىقپالىنان ساقتاۋ ءۇشىن» جəنە əكىمشىلىك مەكەمەلەردە «جەر-گىلىكتى بۇراتانا حالىقتىڭ» ءتىلىن تۇسىنەتىن كادرلاردى ۇستاۋ ءۇشىن قازاق جاستارىنا گەنە-رال-گۋبەرناتورلىقتار ارقىلى جىلىنا 3-4 ستي-پەنديا بەلگىلەپ وتىردى. مىنە، وسىنداي əرقيلى جاعدايلارمەن قازاق جاستارى پەتەربۋرگ، مəسكەۋ، قازان، ورىنبور، ومبى، ترويتسك، توم، ۆارشاۆا ت.ب. قالالاردا ءتۇرلى ماماندىقتار بويىنشا ءبىلىم الدى. تاريحشىلاردىڭ زەرتتەۋىنشە، 1917 جىلعى رەۆوليۋتسياعا دەيىن قازاق زيالىلارىنىڭ سانى 700 وقىعان ادام شاماسىندا بولعان ەكەن.

سول كەزدەگى رەسەي يمپەرياسىنىڭ استاناسى، ەۋروپا مəدەنيەتىنىڭ ۇلگى-ونەگەسى جيناقتالعان، عىلىمي جاڭالىقتار اشۋدا دۇنيەجۇزىنە əيگىلى بولعان سانكت-پەتەربۋرگ قازاق جاستارىنىڭ قالىپتاسۋىنا ۇلكەن əسەر ەتكەن قالانىڭ ءبىرى بول-دى. قالاداعى يمپەراتورلىق پەتەربۋرگ ۋنيۆەر-سيتەتىندە باقىتجان قاراتاەۆ، بارلىبەك سىرتا-نوۆ، باقتىگەرەي قۇلمانوۆ، رايىمجان مəرسەكوۆ، جاقىپ اقباەۆ، جاھانشا سەيدالين، ايدار-حان تۇرلىباەۆ، مəمبەتəلى سەردالين، ابدوللا تەمىروۆ، مۇستافا شوقاي ءبىلىم السا، Əليحان بوكەيحان پەتەربۋرگتەگى ورمان شارۋاشىلىعى ينستيتۋتىن (1889-94 ج.ج.), مۇحامەتجان تىنىش-باەۆ جول قاتىناستارى ينجەنەرلەرى ينستيتۋتىن (1900-05 ج.ج.) بىتىرگەن. ال، پەتەربۋرگ مەديتسي-نا اكادەمياسىن سانجار اسفەندياروۆ، حالەل دوسمۇحامەدوۆ، سəدۋاقاس شəلىمبەكوۆ تəمامداعان.

مəسكەۋ ۋنيۆەرسيتەتىندە جاھانشا دوسمۇحامەدوۆ پەن حالەل عابباسوۆ وقىپتى. ءƏلىمحان ەرمە-كوۆ توم ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تۇلەگى. ال، اعايىندى سەيىتوۆتەردىڭ اسىلبەگى - توم ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ مەديتسينا فاكۋلتەتىن، مۇسىلمانبەگى - توم اۋىلشارۋاشىلىعى ينستيتۋتىن، مۇراتبەگى ومبى

مەديتسينالىق ينستيتۋتىن بىتىرگەن. مىنە، بۇل - جوعارى وقۋ ورىندارىندا ءبىلىم العان قازاق زيالىلارىنىڭ ءبىر پاراسى.

قازاق جاستارى ءۇشىن قازان قالاسى دا ءبىلىم-عىلىمنىڭ ءىرى ورتالىعى ەدى. مəسەلەن، 1877-1917 جىلدار ارالىعىندا قازان ۋنيۆەرسيتەتىندە 37 قازاق ستۋدەنتى ءبىلىم الىپتى. سونىڭ 20-سى وقۋ ورنىن ءسəتتى اياقتاپ شىققان. ولاردىڭ 15-ءى زاڭ، بەسەۋى دəرىگەرلىك فاكۋلتەتتە وقىپتى. احمەت ءبىرىمجانوۆ، مۇحامەتجان قاراباەۆ، Əبۋبəكىر ال-دياروۆ، سادىق امانجولوۆ، بازارباي مəمەتوۆ، يسا قاشقىنباەۆ، شافقات بەكمۇحامەدوۆ، ۋəليتحان تاناشەۆ، جانسۇلتان سەيدالين وسى ۋنيۆەرسي-تەت تۇلەكتەرى. ال، م.اقتانوۆ پەن ت.ەسەنعۇلوۆ قازاننىڭ مالدəرىگەرلىك ينستيتۋتىن بىتىرگەن.

سونىمەن قوسا، قازانداعى مۇعالىمدەر سەميناري-ياسىندا 27 قازاق شəكىرتى ءبىلىم الىپتى. جالپى، 1877-1917 جىلدار ارالىعىندا قازاندا 82 قازاق وقىپ، ونىڭ 54-ءى بەلگىلى ءبىر كəسىپ يەسى رەتىندە ديپلوم العان.

ءبىراز قازاق جاستارى شىعىس جوعارعى وقۋ ورىندارىندا وقىعان. ءبىر عانا ستامبۇل ۋنيۆەر-سيتەتىندە 1917 جىلعا دەيىن س.شانوۆ، Ə.عايسين، د.كولباەۆ، م.تۇرعانباەۆ جəنە Ə.ماشاەۆ سياقتى جاستار ءبىلىم الىپتى. حح عاسىر باسىندا قازاق زيالىلارىنىڭ ۇلكەن

بولىگى گيمنازيالار مەن ۋچيليششەلەر، كۋرستار مەن سەميناريا تۇلەكتەرىنەن قۇرالدى. بۇل توپ قاتارىندا احمەت بايتۇرسىنوۆ، مىرجاقىپ دۋلا-توۆ، ەلدەس وماروۆ، ماعجان جۇماباەۆ، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ، وتىنشى Əلجانوۆ، سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ ت.ب. بار. رەسەي قالالارىندا وقىعان قازاق ستۋدەنتتەرى رەۆوليۋتسيالىق باعىتتاعى ءəرتۇرلى ۇيىرمەلەر مەن ۇيىمداردىڭ، قوزعالىستاردىڭ مۇشەسى بولدى. بۇل ولاردىڭ ساياسي-قوعامدىق قىزمەتتەرىنىڭ باستاۋلارى ەدى. مىسالى، پەتەربۋرگتە جۇرگەندە بارلى-بەك سىرتانوۆ، مəمبەتəلى سەردالين، باقىتجان قاراتاەۆ، ابدوللا تەمىروۆ جəنە باقىتكەرەي قۇلمانوۆ «جەرلەستەر» دەپ اتالاتىن ۇيىرمە قۇرعان. ستۋدەنتتەر ۇيىرمەسى كەيدە ءتىپتى ناقتى رەۆوليۋتسيالىق قادامدارعا دەيىن بارعان. ايتالىق، 1887 جىلدىڭ 1 ناۋرىزىندا ءىىى الەكساندرگە قاستاندىق جاساۋ ىسىنە بەلسەنە قاتىسقان ءبىر توپ ستۋدەنت ءولىم جازاسىنا كەسىلىپ، جۇزدەگەن ستۋدەنت وقۋدان شىعارىلادى. مəمبەتəلى سەردالين دە ۋنيۆەرسيتەتتىڭ جاراتىلىستانۋ فاكۋلتەتىنەن وسى سەبەپتى شىعارىلىپ، كوكشەتاۋعا پوليتسيانىڭ باقىلاۋىنا جىبەرىلەدى. الاش قوزعالىسىنىڭ نەگىزگى يدەيالىق باعىت-باعدارى قازاق ستۋدەنتتەرىنىڭ وسىنداي جاستار قوزعالىستارىنداعى تالاس-تارتىستارىنان تۋىن-داعانى انىق. حالەل دوسمۇحامەدوۆتىڭ 1931 جىلى 14 قىركۇيەكتە تەرگەۋشىلەرگە ءوز قولىمەن جازىپ بەرگەن تۇسىنىكتەمەسى سول جايتتان كوپ نəرسەنى اڭعارتادى. «مەن، - دەپ جازادى ح.دوسمۇحامەدوۆ، -پەتەربۋرگكە ءبىرىنشى ورىس توڭكەرىسىنىڭ قارساڭىندا كەلدىم. بۇل كەزدە دەموكراتيالىق كۇشتەر، ونىڭ ىشىندە ستۋدەنتتەر قاۋىمى دا ءجيى-ءجيى نارازىلىق ءبىلدىرىپ جاتاتىن. قىم-قيعاش ستۋدەنتتىك ومىرگە ارالاسۋمەن قاتار مەن ساياسي ءبىلىمىمدى جەتىلدىرۋ-گە كىرىستىم. سول ۋاقىتتا پەتەربۋرگتە جۇرگەن ونشاقتى قازاق ستۋدەنتى ءوز ۇيىرمەمىزدى قۇرىپ، قازان جəنە مəسكەۋدەگى سونداي ۇيىرمەلەرمەن حات الىستىق. وسى ۇيىرمەدە العاش رەت ءبىزدىڭ نەگىزگى تىلەكتەرىمىز قالىپقا ءتۇستى. ول: قازاق ەلىنە تولىق مəدەني جəنە ساياسي تەڭدىك، اۆتونوميا بەرىلۋى ءتيىس، مۇسىلماندىق شىعىسپەن ەمەس، باتىس ەلدەرىمەن قاتىناستى نىعايتۋ، تۇركيادان ەمەس، جاپونيادان ۇيرەنۋ، بۇقار مەن باسقا شىعىس ەلدەرىندە ەمەس، رەسەي جəنە باتىس ەلدەرىندە ءبىلىم الۋ، ءبىر سوزبەن ايتقاندا، وسى ۇيىرمەلەردە تۇڭعىش رەت كەيىن الاشوردالىق قوزعالىستا ۇستەمدىك العان پىكىرلەر ءبىر ارناعا ءتۇستى. ءبىرىنشى رەۆوليۋتسيا تەك ستۋدەنت-تەردى عانا ەمەس، ءبىزدىڭ قىزمەتتەگى ينتەلليگەنتسي-يانى دا وياتتى». ابايدىڭ ءƏبدىراحمان ولىمىنە جازعان: «جاڭا جىلدىڭ باسشىسى - ول» دەگەنىندەي، ءƏبىشتىڭ زا-مانداستارى - الاش قايراتكەرلەرى جاڭا زاماننىڭ، سونى لەپتىڭ جارشىسى بولاتىن.

بولات ءمۇرسالىم،

«الاشوردا» فوتوالبومىنىڭ اۆتورى

Əدەبيەتتەر:

1. قويگەلديەۆ م. الاش قوزعالىسى. ءبىرىنشى توم.

- الماتى: «مەكتەپ» باسپاسى، 2008. - 480 بەت.

2. س.وزبەكۇلى. بارلىبەك سىرتانوۆ. - الماتى:

جەتى جارعى، 1996. - 112 بەت.

1. الاش كوسەمى Əليحان بوكەيحان.

بۋللا اتەلەسى.

سانكت-پەتەربۋرگ. شىلدە، 1906 جىل.

2. بالا جاھانشا.
ورالداعى əسكەري-رەالدىق ۋچيليششە كۋرسانتى.
ۆ.پ.ونۋفريەۆ فوتوستۋدياسى.
ورال. 1905 جىلعا شەيىن.

3. شəكىرت ماعجان.

4. رايىمجان مəرسەكوۆ.
ومبى گيمنازياسىنىڭ تۇلەگى.
ە.كەسسلەر فوتوستۋدياسى. ومبى. 1897 جىل.

5. ايدارحان تۇرلىباەۆ.
ومبى گيمنازياسىنىڭ تۇلەگى.
ە.كەسسلەر فوتوستۋدياسى.
ومبى. 1897 جىل.

6. مۇحامەتجان تىنىشباەۆ.
ۆەرنىيداعى ەرلەر گيمنازياسىنىڭ تۇلەگى.
ۆەرنىي. 1900 جىل.

7. حالەل دوسمۇحامەدوۆ.
ورالداعى əسكەري-رەالدىق ۋچيليششە تۇلەگى.
ورال. 1903 جىل.

8. حالەل دوسمۇحامەدوۆ

9. مۇستافا شوقاي.
تاشكەنتتەگى ەرلەر گيمنازياسىنىڭ تۇلەگى.
د. ۆ. نازاروۆ اتەلەسى.
تاشكەنت. ماۋسىم، 1910 جىل.

10. ساپارجان سەيدالين.
ترويتسك گيمنازياسىنىڭ تۇلەگى.
ف.سەنيلوۆ فوتوستۋدياسى. ترويتسك.

11. عابباس سەيدالين.
ترويتسك گيمنازياسىنىڭ تۇلەگى.
ف.سەنيلوۆ فوتوستۋدياسى. ترويتسك.

12. اسىلبەك سەيىتوۆ.
ومبى گيمنازياسىنىڭ تۇلەگى.
ا.انتونوۆ فوتوستۋدياسى. ومبى.

13. ەسەنعالي قاسابولاتوۆ.
ورالداعى əسكەري-رەالدىق ۋچيليششە تۇلەگى.

14. قازانداعى قازاق ستۋدەنتتەرى.
سولدان وڭعا قاراي (وتىرعاندار): 1) ا.ەدىگەنوۆ; 2) ا.ءبىرىمجانوۆ; 3) نە ب. ساماتوۆ، نە اعايىندى نيازوۆتاردىڭ بىرەۋى
4) م.بەكەتاەۆ; 5) م.سىزدىقوۆ; 6) م.قاراباەۆ; 7) ى.توقبەرلينوۆ; 8) م.جاسماعانبەتوۆ; تۇرعاندار: 1) ... 2) و.بازانوۆ;
3) ... 4) م.شومبالوۆ; 5) ... 6) ە.قۇلپەيىسوۆ; 7)... 8)... 9) ...
قازان. 1896 جىل

15. بارلىبەك سىرتانوۆ.
سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ستۋدەنتى.
سانكت-پەتەربۋرگ. 1886-90 ج.ج.

16. سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ستۋدەنتتەرى.
سولدان: ب.قاراتاەۆ، م.سەردالين، ب.سىرتانوۆ، ج.سەيدالين.
سانكت-پەتەربۋرگ. 1886-90 ج.ج.

17. ماعجان جۇماباەۆ.
قىزىلجار. 1909 جىل.

18. يمپەراتورلىق سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتى.
سانكت-پەتەربۋرگ. 1890 ج.

19. سانكت-پەتەربۋرگتەگى قازاق ستۋدەنتتەرى.
سولدان وڭعا. 1-قاتاردا: ن.يپماعامبەتوۆ.
2-قاتاردا: 1) مəريام اسفەندياروۆا; 2) گۇلسىم اسفەندياروۆا;
3) م.تىنىشپاەۆ; 4) س.شəلىمبەكوۆ.
3-قاتاردا: 1) ... 2) ج.سەيدالين; 3) ح.دوسمۇحامەدوۆ; 4)...
سانكت-پەتەربۋرگ. 1908 جىل.