Cۋرەتتە - كيبەرنەتيك-عالىم باۋىرجان قارابەك

قازاقستاننىڭ بارلىق زەينەتاقى قورلارىن ءبىر قورعا بىرىكتىرۋ، ەلدەگى 11 جيناقتاۋشى زەينەتاقى قورىن ۇلتتىق بانكتىڭ قاراماعىنىنا شوعىرلاندىرۋ جونىندەگى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ تاپسىرماسى قوعامدا ءتۇرلى پىكىرلەر تۋدىرۋدا. جەكەلەگەن قارجىگەر-ماماندار بۇل بىرىكتىرۋدى دۇرىس ساناسا، تاۋەلسىز ەكونوميستەر مەن شەتەلدىك باقىلاۋشىلار «باسەكەلەستىك جوق جەردە، دامۋ بولمايدى» دەپ، دابىل قاعۋدا.

ال بۇگىنگى ءبىزدىڭ سۇحباتتاسىمىز - باۋىرجان قارابەك مىرزا قازاقستاندىق زەينەتاقى جۇيەسىن جاساۋعا تىكەلەي اتسالىسقان، وسى ورايدا 1996 جىلى چيليدە تاجىريبەدەن ءوتىپ، دۇنيەجۇزىلىك بانكتە زەينەتاقى قورلارىنا قاتىستى جوبانى قورعاعان ەسەپ-قيساپ مامانى، كيبەرنەتيك-عالىم.

- وتكەن اپتاداعى ۇكىمەتتىڭ كەڭەيتىلگەن وتىرىسىندا نۇرسۇلتان نازارباەۆ جيناقتاۋشى زەينەتاقى قورلارىنىڭ (جزق) باسىن قوسىپ، بىرىڭعاي مەملەكەتتىك جۇيەگە كوشىرۋ جونىندە مالىمدەمە جاسادى. ءسىز جزق جۇيەسىن جاساۋعا قاتىسقان مامان رەتىندە پرەزيدەنتتىڭ وسى نۇسقاۋىنا قالاي قارايسىز؟

- بىردەن ايتايىن: مەن زەينەتاقى قورلارىن مەملەكەتتىڭ قولىنا بىرىكتىرۋگە قارسىمىن! ءيا، جزق-نىڭ سانىن ازايتۋ كەرەك، الايدا ولاردى ءبىر قورعا بىرىكتىرۋ دۇرىس ەمەس. سەبەبى باسەكەلەستىك بولماعان جەردە، دامۋ بولمايدى. سونداي-اق قوعام ءۇشىن جەكە مەنشىك قوردى قاداعالاۋدان گورى، مەملەكەتتىڭ جۇمىسىنا باقىلاۋ جاساۋ قيىن ەكەنىنە كوز جەتىپ بولمادى ما؟!

Cۋرەتتە - كيبەرنەتيك-عالىم باۋىرجان قارابەك

قازاقستاننىڭ بارلىق زەينەتاقى قورلارىن ءبىر قورعا بىرىكتىرۋ، ەلدەگى 11 جيناقتاۋشى زەينەتاقى قورىن ۇلتتىق بانكتىڭ قاراماعىنىنا شوعىرلاندىرۋ جونىندەگى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ تاپسىرماسى قوعامدا ءتۇرلى پىكىرلەر تۋدىرۋدا. جەكەلەگەن قارجىگەر-ماماندار بۇل بىرىكتىرۋدى دۇرىس ساناسا، تاۋەلسىز ەكونوميستەر مەن شەتەلدىك باقىلاۋشىلار «باسەكەلەستىك جوق جەردە، دامۋ بولمايدى» دەپ، دابىل قاعۋدا.

ال بۇگىنگى ءبىزدىڭ سۇحباتتاسىمىز - باۋىرجان قارابەك مىرزا قازاقستاندىق زەينەتاقى جۇيەسىن جاساۋعا تىكەلەي اتسالىسقان، وسى ورايدا 1996 جىلى چيليدە تاجىريبەدەن ءوتىپ، دۇنيەجۇزىلىك بانكتە زەينەتاقى قورلارىنا قاتىستى جوبانى قورعاعان ەسەپ-قيساپ مامانى، كيبەرنەتيك-عالىم.

- وتكەن اپتاداعى ۇكىمەتتىڭ كەڭەيتىلگەن وتىرىسىندا نۇرسۇلتان نازارباەۆ جيناقتاۋشى زەينەتاقى قورلارىنىڭ (جزق) باسىن قوسىپ، بىرىڭعاي مەملەكەتتىك جۇيەگە كوشىرۋ جونىندە مالىمدەمە جاسادى. ءسىز جزق جۇيەسىن جاساۋعا قاتىسقان مامان رەتىندە پرەزيدەنتتىڭ وسى نۇسقاۋىنا قالاي قارايسىز؟

- بىردەن ايتايىن: مەن زەينەتاقى قورلارىن مەملەكەتتىڭ قولىنا بىرىكتىرۋگە قارسىمىن! ءيا، جزق-نىڭ سانىن ازايتۋ كەرەك، الايدا ولاردى ءبىر قورعا بىرىكتىرۋ دۇرىس ەمەس. سەبەبى باسەكەلەستىك بولماعان جەردە، دامۋ بولمايدى. سونداي-اق قوعام ءۇشىن جەكە مەنشىك قوردى قاداعالاۋدان گورى، مەملەكەتتىڭ جۇمىسىنا باقىلاۋ جاساۋ قيىن ەكەنىنە كوز جەتىپ بولمادى ما؟!

بارلىق سالىمشىلاردىڭ ەسەبىن ساقتاي وتىرىپ، جەكە زەينەتاقى قورىن قۇرۋ كەرەكتىگى جونىندە ىلە-شالا ءتيىستى مينيسترلەر دوساەۆ پەن ابدەنوۆ مىرزالار ءوز پىكىرلەرىن ايتتى. بىراق مەن حالىققا قارايلاس پىكىرلەر ەستىمەدىم. تياناقتى ءبىر ۇسىنىستار ايتىلعان جوق. ەلدە تەك ءبىر عانا مەملەكەتتىك قوردىڭ بولۋى ءبىزدىڭ حالىقارالىق قارجى ينستيتۋتتارى الدىنداعى سەنىمىمىزدى دە جوعالتادى.

ەلدە زەينەتاقى رەفورماسى جۇرگىزىلىپ، الەۋمەتتىك سالادا ءبىرشاما جەتىلدىرىلگەن، حالىقارالىق نارىقتا ءوزىن كورسەتكەن جۇيە پايدا بولدى. ال ەندى وسى جۇيەنى بۇزاتىنداي، ونى مەملەكەتتىڭ مەنشىگىنە وتكىزەتىندەي نە بولدى؟! ءبىزدى قاي جاۋ قۋىپ كەلە جاتىر؟! مەن وسىنى تۇسىنبەيمىن...

- رەسمي تۇلعالاردىڭ پىكىرىنە قاراعاندا، جەكە مەنشىك قورلار ءتيىمدى جۇمىس ىستەمەگەن سياقتى عوي...

- جارىعىم-اۋ، ولار ۇكىمەتتىڭ سىڭارجاق ەكونوميكالىق ساياساتىنان تىس قالاي ءتيىمدى جۇمىس ىستەۋى مۇمكىن؟! ەلدە باعالى قاعازدار نارىعى دامىماي وتىرسا، ەل ەكونوميكاسىن ينفلياتسيا كەمىرىپ جاتسا، قارجى-بانكىلىك ساياسات تۇگەلگە دەرلىك مەملەكەتتىڭ قولىنا وتسە، جزق وسى تەرىس كاتەگوريالاردىڭ شىرماۋىنان جەكە دارا قالاي سىتىلىپ شىقپاق؟ زەينەتاقى جۇيەسى - ەل ەكونوميكاسىنىڭ ءبىر تارماعى عانا بولسا، ول باسقا تارماقتاردان وزىپ كەتۋى مۇمكىن بە؟ بۇل جەردە جزق-دان ەمەس، مەملەكەتتىڭ قارجى-ەكونوميكالىق ساياساتىنان كىلتيپان ىزدەۋ كەرەك.

بۇگىنگى زەينەتاقى قورلارى بۇكىل ەلدى ەڭسەرگەن قازىرگى قارجىلىق داعدارىسقا، مەملەكەتتىڭ جەمقورلىق جايلاعان ەكونوميكاسىنا بايلانىستى ءوزىنىڭ ەڭسەسىن كوتەرە الماۋدا. بۇل جۇيەنى جابۋ ەمەس، ونى رەفورمالىق وزگەرتۋلەر ارقىلى باسقارۋ كەرەك ەدى. ال زەينەت سالىمدارى مەملەكەتتiك قورعا ءوتiپ كەتكەن سوڭ، ول جونىندەگى اقپارات بۇرىنعىداي اشىق ەمەس، بۇلىڭعىر، كومەسكi دۇنيەگە اينالۋى مۇمكىن.

مەملەكەت باسقارۋىنا وتكەن جۇيەدە باسەكەلەستىك بولماعاندىقتان، قوعامنىڭ، حالىقتىڭ تاراپىنان باقىلاۋ جاساۋ قيىندايدى. ەڭ ءبىر ۇتىلاتىن تۇسى، ول - شەتەلدىك ينۆەستورلاردىڭ ەلگە كەلۋىن ازايتادى، سوعان سايكەس قارجى ينستيتۋتتارىنىڭ جاعدايى، مەملەكەتتىڭ رەيتينگى تومەندەيدى دە، ينۆەستورلار ەلدەن كەتۋگە ءماجبۇر بولادى. قايتادان قارجى سالاسىندا داعدارىس ورىن الادى. ال الەمدىك تاجىريبە كورسەتىپ وتىرعانداي، مەملەكەت شەتەلدىك ينۆەستورلارعا سەنىمدى سەرىكتەس ەمەس.

- «تمد اۋماعىندا تۇڭعىش رەت ەنگىزىلگەن جۇيەنىڭ قىزمەتى ءوزىن اقتاي المادى ما، الدە زەيناتاقى قورىنداعى سالىمشىلاردىڭ قارجىسىنا بيلىكتىڭ كوزى ءتۇستى مە» دەگەن ەل ىشىندەگى ساۋالعا نە دەيسىز؟

- ميللياردتاعان قارجى كىمنىڭ دە بولسىن تىنىشتىعىن بۇزاتىنى انىق! دۇنيەجۇزىلىك بانكتىڭ جاساعان ساراپتاماسى بويىنشا، قازىرگى ءبىزدىڭ سىرتقا قارىزىمىز 135 ميلليارد اقش دوللارىنا جەتكەن. وسى قارىزدىڭ 50 پايىزى كەرi قايتپايتىنى انىقتالعان. ال جۋىقتا رەسمي ورىنداردىڭ ءوزى مويىنداعانداي (ول جونىندە سىزدەردىڭ گازەتتەرىڭىزدە دە جازىلدى), ۇلتتىق قوردىڭ 40 ملرد دوللارى امەريكانىڭ ينۆەستيتسياسىنا سالىنعان. سوڭعى كەزدە ول سوما 50 ملرد-قا جەتتى دەگەن دەرەك تاعى بار. سىرتقى قارىزدىڭ جارتىسىن جابۋعا 20 ملرد دوللار جەتپەي تۇر دەسەك، سول سوما وسى جزق ەسەبىندەگى اقشا. وسى ماسەلە توڭىرەگىندە ەشكىم باتىلى بارىپ ايتا الماس، بىراق بىرتىندەپ سوعان كەلەتىن سياقتى.

ال حالىقتىڭ سالىمى ەسەبىنەن قۇرالعان 20 ميلليارد دوللار قارجىنى جاڭادان قۇرىلاتىن مەملەكەتتiك قورعا وتكiزۋ - اسا قاۋiپتi. ماسەلەن، الىسقا بارماي-اق، ۇلتتىق قوردى الايىق. ونىڭ قارجىسى قانداي قۇندى قاعازدارعا سالىنعانى بەلگىسىز. ول قورداعى سوما اينالىمدا ءجۇر مە، جوق الدە الدەبىر شەتەلدىك بانكىلەردە جىلدىق پايىز وسىمىمەن جاتىر ما - ونى بۇل ەلدە بىرەر لاۋازىمگەردەن باسقا ءتىرى جان بىلمەيدى. ال وسى جاعدايدا بiرىڭعاي مەملەكەتتىك زەينەتاقى قورى دا ۇلتتىق قوردىڭ كەبiن كيمەيدى دەپ كىم كەپىلدىك بەرە الادى؟ بۇگiندە حالىق جيناقتاۋشى زەينەتاقى قورلارىنداعى سالىمى جايلى اقپاراتتى ەمiن-ەركiن بiلە الادى. قازiر جيناقتاۋشى زەينەتاقى قورلارىنىڭ اراسىندا باسەكەلەستiك بار. سالىمشى وزiنە ۇناماعان قوردان ەكiنشiسiنە اۋىسا الادى. ال بiرىڭعاي مەملەكەتتiك قور بۇل باسەكەلەستiكتi تۇبىرىمەن جويادى. سالىمشىدا تاڭداۋ قۇقى قالمايدى. بۇل ەكونوميكاداعى ليبەرالدىق ەركىندىكتى شەكتەيتىن بىردەن-ءبىر فاكتور بولماق.

- ەلىمىزدەگى ون ءبىر جيناقتاۋشى زەينەتاقى قورى مەملەكەتتىك مەنشىككە وتكەن كەزدە تاعى دا قانداي قيىندىقتار تۋىنداۋى مۇمكىن؟

- نۇرسۇلتان نازارباەۆ قورلاردى قوسقان كەزدە تۋىندايتىن كوپتەگەن پروبلەمالاردى، ونىڭ ىشىندە 750-دەن استام ارتىق ەسەپشوت بارىن دا ايتتى عوي. جەكە مەنشىكتىك جۇيەنى جوققا شىعاراتىن ونداي «دالەلدەردىڭ» ءالى تالايى ايتىلادى دەپ ويلايمىن.

ءيا، قازىرگى ءاربىر قوردىڭ ەسەپتەۋ جۇيەسىندەگى اقپاراتتىق-تەحنولوگيالىق يدەولوگيا ءارتۇرلى. مەن ءوزىم بۇعان دەيىنگى قورلاردىڭ قوسىلۋ كەزىندەگى ءبىراز پروبلەمالاردى كوردىم. قورلار قوسىلعان كەزدە يدەولوگيا ءارتۇرلى بولعانىنا سايكەس ءارتۇرلى قوردان قوسىلعان سالىمشىلار ءبىر-بىرىنە سايكەس كەلمەيدى. ءار سالىمشى بويىنشا تۇزىلگەن كەستەنىڭ (تابليتسا) ارتۇرلىلىگى سالىمشىلاردىڭ ەسەبىن رەتتەۋدى قيىنداتادى. ەرتەڭگى كۇنى زەينەتاقى قورىنىڭ ەرەجەسىن جاساعان كەزدە ءبىر «قوراعا قامايمىز» دەپ ايتا سالۋ وڭاي. ال ولاردى ۇيلەستىرۋ - ۇزاق مەرزىمدى جۇمىستى تالاپ ەتەدى. بۇل - جۇمىستى تاعى دا باسىنان باستايمىز، ياعني كەرى كەتۋ دەگەن ءسوز. ەڭ الدىمەن وسى ماسەلەنى ويلانۋ كەرەك ەدى. قازىر «بين - ينن» قۇجاتتارىن اۋىستىرۋعا كوشكەن كەزدە تاعى دا كوپتەگەن سالىمشىنىڭ ەسەبىن رەتتەۋ قيىندايدى. ءاربىر قوردا قۇنى ميلليون دوللاردان اساتىن كومپيۋتەرلىك سەرۆەرلەر بار، ۇلكەن قورلاردا ونداي سەرۆەردىڭ ونشاقتىسى بولۋى مۇمكىن. سوندىقتان قۇنى 5-10 ميلليون دوللار تۇراتىن تەحنيكانىڭ بارلىعى جارامسىز بولىپ قالادى. ويتكەنى بۇعان دەيىن قورلاردىڭ ارقايسىسى ءارتۇرلى جۇيەدە جۇمىس ىستەدى. دەمەك، اقپاراتتىق تەحنولوگيا تاراپىنان دا ۇلكەن شىعىندارعا تاپ بولامىز. جارعىلىق قورى ونداعان ميللياردتان اساتىن زەينەتاقى جۇيەسiندەگi قورلاردىڭ 9 ميلليون سالىمشىعا مەملەكەتتiك بيۋدجەتتەن تىس قىزمەتiنiڭ مەملەكەت تاراپىنان قالاي باعالاناتىندىعى ءوز الدىنا باسقا اڭگiمە.

- وركەنيەتتى ەلدەردە مۇنداي وزگەرىستەر الدىن الا ەل تالقىسىنا ۇسىنىلىپ، تالداۋ جۇرگىزىلەدى، ءتىپتى جالپىحالىقتىق داۋىسقا سالىنادى. زەينەتاقى جۇيەسى دەگەن ماسەلە كەز كەلگەن ازاماتتىڭ ەڭ وسال تۇسى دەسەك، حالىقتىڭ باسىم بولىگى تاعى دا وسى وزگەرىسكە ءۇنسىز كونەدى دەپ ويلايسىز با؟

- قازاقتا «بەتپاق - جەڭدى، بەيباق - كوندى» دەگەن ءسوز بار عوي. بەيباقتىڭ باسقا امالى بولۋشى ما ەدى؟ قورلاردى قوسۋ ءۇشىن الدىمەن ەكونوميستەر، قارجىگەرلەر، سول جۇيەنىڭ ماماندارى ەلگە جاعدايدى ءتۇسىندىرىپ، ايتۋى ءتيىس ەدى. ساياسي پارتيالاردىڭ، قوعامدىق ۇيىمداردىڭ تارازىسىنا سالۋ كەرەك. ەجەلدەن كەلە جاتقان قاعيدا بويىنشا، حان حالىقتى عانا بيلەگەن، بىراق جەرىن بيلەمەگەن، ويتكەنى جەردىڭ يەسى - حالىق. وسى پرينتسيپ بۇزىلعان جەردە الەۋمەتتىك تولقۋلار تۋى عاجاپ ەمەس. زەينەتاقى جۇيەسiندە دە حالىق ءوز مەنشiگiنiڭ يەسi.

- ال پرەزيدەنتتىڭ ءوزى ايتقان سوڭ، ءبىزدىڭ ەلدە «پويىز ءجۇرىپ كەتەتىن» ادەتى عوي. ەندەشە سول قوزعالىپ كەتكەن ماسەلەگە نەندەي ۇسىنىستار قوسار ەدىڭىز؟

- قايتادان امەريكا اشپاي-اق، قازىرگى قورلارمەن دە جۇمىس ىستەۋگە بولار ەدى. قوردىڭ سانىن ازايتىپ، جۇيەقۇرۋشى بانكتەر سياقتى ءۇش-ءتورت قوردى قالدىرسا، بىرىنشىدەن - باسەكەلەستىككە، ەكىنشىدەن - باقىلاۋ جاساۋعا ، ۇشىنشىدەن - بالاما قىزمەت ءتۇرىن ۇسىنۋعا تولىق قابىلەتتى بولار ەدى. جەكە-جەكە قورعا اقشا جۇمساعاننان گورى، ءبارىن ءبىر جەرگە توپتاستىرايىق دەگەن ۇسىنىستا كۇدىك كوپ. ولاي بولسا، نەگە بارلىق بانكتەردى دە ءبىر ورتاق بانككە توپتاستىرمايدى؟ سونىمەن بىرگە ساقتاندىرۋ كومپانيالارىن دا ءبىر قولعا - مەملەكەتتىڭ يەلىگىنە جيناپ السىن. جزق-نىڭ بانكتەردەن، ساقتاندىرۋ كومپانيالارىنان ايىرماشىلىعى سول - ونىڭ مەنشىك يەسى - حالىق. ال ساقتاندىرۋ كومپانيالارىنىڭ مەنشىك يەسى - كومپانيانىڭ ءوزى. بۇل جەردە 8-9 ملن سالىمشىسى بار زەينەتاقى جۇيەسىن رەفورمالاۋ ءۇشىن، حالىقتىڭ رۇقساتى كەرەك. ءتىپتى قاجەت بولسا، رەفەرەندۋمعا دەيىن بارۋعا بولادى. حالىق ءوزى تاڭداۋى كەرەك. ەلدىڭ ەركىنەن تىس، جوعارىدان تىزەگە سالىپ، شەشىلىپ جاتقانى تۇسىنىكسىز.

- بيلىكتىڭ مۇددەسىن قىزعىشتاي قوريتىن جەكەلەگەن قارجىگەرلەر ەگەر قورلار مەملەكەتتىڭ قاراماعىنا وتسە، ونىڭ جۇمىسىنا قاداعالاۋ، باقىلاۋ جۇرگىزۋگە ىڭعايلى بولادى دەگەن ۋاجىنە قانداي وي قوسار ەدىڭىز؟

- ەگەر 3-4 قور بولسا، قاداعالاۋعا بولار ەدى. ال مەملەكەتكە ءوتىپ كەتكەن جۇيەنى ءداتى بارىپ، كىم جانە قالاي قاداعالاي قويار ەكەن؟ بىزدە ۇلتتىق قوردىڭ جاعدايىنا بايلانىستى ءتىپتى پارلامەنت جۇمعان اۋزىن اشا المايدى. سوندا مەملەكەتتىك زەينەتاقى قورىنداعى جاعدايدى كىم باقىلاماق؟

قور اكتيۆتەرىن ءبىر ۋىسىنا قىسىپ ۇستايتىن باسقارۋشى ءبىر توپ كەلەدى، ولاردىڭ «جەمقور» بولماسىنا كىم كەپىلدىك بەرەدى؟ كەزىندە مىندەتتى مەديتسينالىق ساقتاندىرۋ قورىنىڭ قارجىسىن ۇپتەگەن قارجىگەرلەر جوق بولىپ كەتكەنى بار ەدى عوي، بۇل ارادا ءدال سول جاعداي قايتالانباۋى مۇمكىن بە؟ ماسەلەن، مەنىڭ كۇدىگىم بار.

قاداعالاعىش بولسا، بيلىك نەگە ۇلتتىق قور تۋرالى مالىمەتتى حالىققا جەتكىزبەيدى؟ ۇلتتىق قورداعى 50 ملرد دوللار امەريكانىڭ ينۆەستيتسياسىندا ءجۇر دەيدى. ول جاققا ينۆەستور بولساق، ءبىز نەگە امەريكادان ينۆەستيتسيا الامىز؟ وسى ماسەلەلەردى كوتەرگەن دەپۋتاتتى كوردىڭىز بە؟ مەن كورمەدىم.

- ءتيىستى زاڭنامالار بويىنشا، قورعا تۇسكەن سالىمدار ەكونوميكاعا ينۆەستيتسيا جاساۋعا، الەۋمەتتىك نىسانداردى قارجىلاندىرۋعا سالىنۋى ءتيىس ەكەنىن بىلەمىز. وسى كۇنگە دەيىن جەكە مەنشىك قورلار الەۋمەتتىك سالاعا قانداي ۇلەس قوسقانى جونىندە ايتا الامىز با؟

- بۇگىنگى ەكونوميكالىق جاعدايدا ونداي شارالاردى iسكە اسىرۋ قيىن. تۇپتەپ كەلگەندە، ەلدە ساياسي مودەرنيزاتسيا جاساماي، ەكونوميكانى دامىتۋ مۇمكiن ەمەس. ماسەلەن، قور اكتيۆتەرىن جۇمساۋ تەتىگىن ۇلتتىق بانكتىڭ قارجىلىق باقىلاۋ كوميتەتى رەتتەپ وتىرادى. مەملەكەتتىڭ جەكەمەنشىك اكتسيالارى بيرجاعا تۇسكەن كەزدە قور سول اكتسيانى ساتىپ الادى. اكتيۆتى قوسسا دا - سول رىنوك، قوسپاسا دا - سول قارجى رىنوگى جۇمىسىن ىستەي بەرەدى. كەمشىلىكتىڭ ءبىرى - ەلدە قۇندى قاعازدار رىنوگىنىڭ دامىماعاندىعىندا. سەبەبى بىزدە جەكەشەلەندىرۋ ءساتسىز ءوتتى، بايلىق كوزدەرى، كاسىپورىندار مەن مەكەمەلەردى يەلەنۋ مۇمكىندىگى شەتەلدىكتەرگە بەرىلدى، ەندى بىرەۋلەرى ۇلكەن كاسىپورىنداردى زاڭسىز جەكەشەلەندىرىپ الدى. سول جەكەشەلەنگەن نىسانداردىڭ تابىسى تومەن بولسا دا، ونىڭ ءتۇسىمى ساناۋلى ادامعا، ءوز قۇرىلتايشىلارىنا جەتەدى. سوندىقتان «جاڭا مەنشىك يەلەرى» ءۇشىن مەملەكەتتىڭ ەكونوميكالىق جاعدايى كۇل بولماسا، ءبۇل بولسىن.

حالىقتان جينالعان اقشانى ەكونوميكاعا ناقتى تابىس اكەلەتىن كومپانيالاردىڭ قۇندى قاعازدارىنا سالىپ، ينۆەستيتسيالاۋعا بولادى. الايدا، ولاردىڭ بارلىعى جەكە مەنشىك قولدارعا ءوتىپ كەتكەن. وعان قوسا، «جاۋاپكەرشىلىگى شەكتەۋلى سەرىكتەستىك» اتالىپ العان ولاردىڭ قۇرىلتايشىلارى دا بەلگىسىز، ەسەپ-قيساپتارى دا جاسىرىن جۇرەدى. سوندىقتان دا اسا ءىرى وتاندىق كاسىپورىنداردىڭ قۇندى قاعازدارىنا جول جابىق.

بۇل اراداعى بار كەساپات - قۇندى قاعازدار نارىعىنىڭ دامىماي وتىرعاندىعىندا. ەكىنشى جاعىنان، بىزدە «قازاتومپروم»، «قازمۇنايگاز» سياقتى ۇلتتىق كومپانيالار مەن ءتۇستى جانە قارا مەتاللۋرگيا سالاسىنداعى سەگمەنتتە سانسىز «جشس» ءورىپ ءجۇر. ولار كىمنىڭ مەنشىگى ەكەنى بەلگىسىز، بىراق كوپ تابىس تابادى. ال اكتسياسىن قۇندى قاعازدار رىنوگىنا شىعارمايدى، سەبەبى «كولەڭكەلى ەكونوميكاعا» مۇددەلى تۇلعالاردىڭ تالابى - سول. مەملەكەت تاراپىنان وسى جۇمىس قولعا الىنبادى. سوڭعى كەزدە كوڭىلگە قونىمدى جاڭا ءوندىرىس وشاقتارىن پرەزيدەنت اتاپ ءوتتى: ۇشتوبەدە - كۆارتس ءوندىرىسى، استانادا - فوتوقۋاتتى مودۋلدەر زاۋىتى، فوتوەلەكترلىك مودۋلدەردىڭ كرەمني ءوندىرىسى، جاپوندارمەن بىرلەسكەن سيرەك كەزدەسەتىن مەتاللدار كاسىپورىنى اشىلىپ جاتىر دەيدى. ولار وتە تابىستى ءوندىرىس نىساندارى، بىراق سولاردىڭ اكتسيونەرلەرى كىم، نەگە قۇندى قاعازدارمەن جۇمىس ىستەمەيدى؟

مىنە، ەل ەكونوميكاسى وسىلايشا جابىق جاعدايدا ءجۇرىپ جاتسا، جزق الەۋمەتتىك سالانى ينۆەستيتسيالاۋعا قالاي كىرىسپەك؟ سەبەبى، ەلدەگى ەكونوميكالىق-قارجىلىق پوتەنتسيالدىڭ ۇلكەن بولىگى «كولەڭكەلى ەكونوميكا» ارناسىمەن اعىپ جاتىر.

- دەگەنمەن، پرەزيدەنتتىڭ اۋزىنان شىققان ءسوز تالقىلاۋعا جاتپايدى، ورىندالادى دەيسىز عوي...

- ارينە! پرەزيدەنتتىڭ اۋزىنان شىققان ءسوز بويىنشا، زاڭ تۇگىلى، كونستيتۋتسيانىڭ ءوزى دە وزگەرەدى! بەلگىلى قارجىگەر وراز جاندوسوۆتىڭ ءوزى «كەزىندە كەمشىلىكتەر كەتتى، ەندى قورلاردىڭ مەملەكەتتىك مەنشىككە قوسىلۋىن قولدايمىن» دەۋىنىڭ ءوزى وسىعان كەلىپ سايادى. بiر ادامنىڭ بۇكiل سالىمشى تاعدىرىن جەكە دارا شەشكەنiنە ءۋاج ايتار پەندە جوق. تيiستi شەشiمدi كاسiبي مامانداردان قۇرالعان ارنايى توپ قابىلداپ، ال پەرزيدەنت بۇل شەشىم ۇناماسا، «ۆەتو» قويۋى كەرەك ەدى...

- دەمەك، جيناقتاۋشى زەينەتاقى جۇيەسىنىڭ دامي الماۋىنا سەبەپكەر بۇگىنگى بيلىكتىڭ ءوزى دەپ كەسىپ ايتۋعا بولا ما؟

- ابدەن بولادى! سەبەبى ءبىزدىڭ جەمقورلىق جايلاعان ەكونوميكا وسى جۇيەنى اياعىنان شالىپ، كەرى تارتىپ وتىر. ارينە، زەينەتاقى قورى وسى ەلدەن بولەك ەكونوميكا قۇرىپ، ءوز الدىنا دامىپ كەتە المايدى عوي، ول ەلدىڭ ەكونوميكالىق بازاسىندا قالىپتاسادى. داعدارىس الدىندا زەينەتاقى قورلارى 34 پايىزعا دەيىن تابىس اكەلدى، بىراق ونىڭ 90 پايىزدان استامىن ينفلياتسيا جۇتىپ قويدى. ال داعدارىستان شىعۋدىڭ ءبىر جولى دەپ، مەملەكەت ەلدەگى ءىرى بانكىلەردىڭ ءبارىن ءوز قولىنا الىپ الدى. بۇعان ەندى بيلىك كىنالى بولماعاندا، قىزىلقۇمدا قوي باعىپ جۇرگەن قىر قازاعى كىنالى ەمەس قوي...

- ال ەندى وسى جاعدايدا جيناقتاۋشى زەينەتاقى قورلارى ءوز مۇددەلەرىنە قاتىستى نەگە قانداي دا ءبىر مالەمدەمە جاساماي وتىر دەپ ويلايسىز؟

- مەن ءبارىنىڭ اتىنان جاۋاپ بەرە المايمىن. بىراق نارىقتا جۇرگەن تۇلعالار ءالىپتىڭ ارتىن باعىپ، ازىرگە ۇندەمەي جۇرگەن شىعار. ونىڭ ۇستىنە، شەشىم پرەزيدەنتتىڭ دەڭگەيىندە قابىلدانىپ قويسا، ولاردىڭ وعان قارسى تۇرارلىق قاۋقارى بار ما؟!

دەگەنمەن، الداعى ۋاقىتتا بىلىكتى ماماندار ءوز ۇسىنىس-پىكىرلەرىن ايتادى دەپ ويلايمىن. مەن دە سول زەينەتاقى جۇيەسىنىڭ مامانى رەتىندە ءوز پىكىرىمدى ورتاعا سالدىم. اينالىمىندا 20 ملرد دوللاردان استام قارجىسى بار قورلاردىڭ قۇرىلتايشىلارى - بانكتەر. ولار دا ءوز پىكىرلەرىن ايتا جاتار. بىراق مەن ءبىر نارسەنى بىلسەم، قارجى رىنوگىنداعى داعدارىستى العا سالىپ، بانك مەنشiگiنە شوعىرلانعان وسىنشا سوماعا بيلiك بەلسەندiلەرi پرەزيدەنتتi يتەرمەلەپ وتىرعان سەكiلدi.

- جزق-لار مەملەكەتتىڭ قولىنا وتسە، ولاردا قىزمەت ەتەتىن قانشاما مامان قىسقارۋى مۇمكىن؟

- الداعى ۋاقىتتا ەلدەگى جۇمىسسىزدار قاتارىن 8-10 مىڭ مولشەرىندەگى قارجىگەرلەر كوبەيتەدى دەۋگە بولاتىن شىعار. ولار - بىلىكتى ماماندار. بۇرىن ءارتۇرلى ماماندىق يەلەرى جۇمىسسىز بولىپ جۇرسە، ەندى ەلىمىزدە 15 جىل بويى جاڭا رەفورمادا قىزمەت ەتكەن بiلiكتi ماماندار جۇمىسسىز قالماق. دەپۋتاتتاردىڭ حالىق مۇددەسiن تiلگە تيەك ەتپەۋi وكىنىشتى-اق!..

باقىتگۇل ماكىمباي،

«D»

«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»

(پروەكت «DAT» № 03 (179) 31 قاڭتار 2013 جىل