ءجادي شاكەنۇلى: «قازاق كوشىنىڭ قامى – قارا قازاقتىڭ قايعىسى»
سۋرەتتە: ءجادي شاكەنۇلى، جازۋشى، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ، ەۋرازيا جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى
- ءجادي اعا، شەتتەگى قازاق جانە ونىڭ وتانىنا ورالۋى جونىندە تالاي-تالاي باستاما كوتەردىڭىز. قانشاما ماقالالار جازىپ جاريالادىڭىز. ءسىز جانە ءسىز سەكىلدى زيالى قاۋىم وكىلدەرىنىڭ وسى جان ايقايى بيلىكتىڭ قۇلاعىنا جەتە مە؟
ۇلت زيالىسىنىڭ ۇلكەن مىندەتىنىڭ ءبىرى، ارينە، حالقىنىڭ مۇڭ-زارىن بيلىكتىڭ قۇلاعىنا جەتكىزۋ ارقىلى ونىڭ ورىندالۋىنا ازدا بولسا وڭ اسەر ەتۋ. ءوز باسىم 1997 جىلى وسى توپىرققا قادام باسقان كۇننەن باستاپ الىستاعى اعايىننىڭ وتانىنا ورلاۋى توڭىرەگىندە ءبىراز شارشادىم. جۇزدەگەن ماقالالار جازىپ جاريالادىم. پارلامەنت جانە «نۇر وتان» توڭىرەگىندە ۇيىمداستىرىلعان كوشى-قون جينالىستارىنا بەلسەنە قاتىسىپ ءوز پىكىرىمدى ءبىلدىرىپ وتىردىم. «حالىقتىڭ كوشى-قون تۋرالى» زاڭىنا وزگەرتۋلەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزىۋ جايىندا ءوز قولىممەن جانە باسقادا قوعامدىق ۇيىمدار ارقىلى قۇزىرلى ورىندارعا كوپ رەت حات تا جازدىم. ونىڭ ءبارى ەلەپ-ەسكەرىلمەدى دەپ ايتا المايمىن. سوڭعى جەتىستىگىمىزدىڭ ءبىرى رەتىندە «حالىقتىڭ كوشى-قون تۋرالى» زاڭىنا جاسالعان وڭ وزگەرىستەردى دە اتاۋعا بولادى. كەيدە ءبىز وسى نەگە «جىلاي بەرەمىز» دەپ ۇيالاتىن كەزدەرىڭدە بولادى.
- جىلاۋ دەمەكشى، جالپى وتانىنا ورالعان قانداستاردىڭ قازىرگى حال-كۇيىن قالاي باعالايسىز؟
سۋرەتتە: ءجادي شاكەنۇلى، جازۋشى، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ، ەۋرازيا جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى
- ءجادي اعا، شەتتەگى قازاق جانە ونىڭ وتانىنا ورالۋى جونىندە تالاي-تالاي باستاما كوتەردىڭىز. قانشاما ماقالالار جازىپ جاريالادىڭىز. ءسىز جانە ءسىز سەكىلدى زيالى قاۋىم وكىلدەرىنىڭ وسى جان ايقايى بيلىكتىڭ قۇلاعىنا جەتە مە؟
ۇلت زيالىسىنىڭ ۇلكەن مىندەتىنىڭ ءبىرى، ارينە، حالقىنىڭ مۇڭ-زارىن بيلىكتىڭ قۇلاعىنا جەتكىزۋ ارقىلى ونىڭ ورىندالۋىنا ازدا بولسا وڭ اسەر ەتۋ. ءوز باسىم 1997 جىلى وسى توپىرققا قادام باسقان كۇننەن باستاپ الىستاعى اعايىننىڭ وتانىنا ورلاۋى توڭىرەگىندە ءبىراز شارشادىم. جۇزدەگەن ماقالالار جازىپ جاريالادىم. پارلامەنت جانە «نۇر وتان» توڭىرەگىندە ۇيىمداستىرىلعان كوشى-قون جينالىستارىنا بەلسەنە قاتىسىپ ءوز پىكىرىمدى ءبىلدىرىپ وتىردىم. «حالىقتىڭ كوشى-قون تۋرالى» زاڭىنا وزگەرتۋلەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزىۋ جايىندا ءوز قولىممەن جانە باسقادا قوعامدىق ۇيىمدار ارقىلى قۇزىرلى ورىندارعا كوپ رەت حات تا جازدىم. ونىڭ ءبارى ەلەپ-ەسكەرىلمەدى دەپ ايتا المايمىن. سوڭعى جەتىستىگىمىزدىڭ ءبىرى رەتىندە «حالىقتىڭ كوشى-قون تۋرالى» زاڭىنا جاسالعان وڭ وزگەرىستەردى دە اتاۋعا بولادى. كەيدە ءبىز وسى نەگە «جىلاي بەرەمىز» دەپ ۇيالاتىن كەزدەرىڭدە بولادى.
- جىلاۋ دەمەكشى، جالپى وتانىنا ورالعان قانداستاردىڭ قازىرگى حال-كۇيىن قالاي باعالايسىز؟
مەيلى قالاي بولعاندا دا ءبىز اللاعا تاۋبە قىلامىز. قانشا دەگەنمەندە قايشالىسقان تولقىندى جىلداردى باسىپ وتكەن قازاق كوشىنىڭ وزىندىك جەمىسى دە، جەڭىسى دە بولدى. قر-نىڭ قولدانىستاعى زاڭناماسىنا سايكەس ورالماندار مەن ولاردىڭ وتباسى مۇشەلەرى جەڭىلدىكتەر، وتەماقىلار جانە باسقا دا الەۋمەتتىك كومەك تۇرلەرىن، سونداي-اق بەيىمدەۋ جانە ىقپالداستىرۋعا قاتىستى قىزمەت كورسەتۋلەردەن يگلىلىكتەنە الاتىن بولدى. مەديتسينا، ءبىلىم بەرۋ جاعىنان دا كوپتەگەن تيىمدىلىكتەر جاسالدى.
سوڭعى كوش باستالعالى جەر بەتىندە باقانداي 20 جىل ءوتتى. ءۇرىم-بۇتاعىمەن قوسقاندا ميلليونعا جاقىن قانداسىمىز وتان قۇشاعىنا ورالىپ رەسپۋبليكامىزدىڭ دەموگرافيالىق جىرتىعىن جاماپ قانا قالماستان رۋحاني بوستىعىن تولتىرۋعا دا ايرىقشا ۇلەس قوستى. بار قازاق ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعارىپ، الەمگە ايگىلى ەل بولدىق. بۇۇ-نا مۇشە 193 مەملەكەتتىڭ ىشىنەن تەك قانا ءتورت مەملەكەت رەپاتريانتتاردىڭ تاريحي وتانىنا ورالۋىمەن مەملەكەتتىك دەڭگەيدە اينالىسسا، قازاقستان سونىڭ ءبىرى جانە بىرەگەيى بولىپ، گەرمانيا، يزرايل جəنە رەسەي فەدەراتسياسىمەن ۇزەڭگىلەس جۇمىس اتقارىپ وتىر.
ءبىر تال ءشوپ نەمەسە اعاشتى ءبىر جەردەن ەكىنشى جەرگە ورىن اۋىستىرىپ كوشىرسە دە ءبىر مەزگىل ءوڭى باياعىداي قۇلپىرا الماي قۋاڭ تارتىپ تۇرادى. ءبىر توپىراقتا وسكەن ادامنىڭ ەكىنشى ورتاعا كەلىپ بەيىمدەلۋىندە دە قيىندىقتىڭ بولاتىنى تابيعي قۇبىلىس. قازىرگى وتانىنا ورالىپ جاتقان قانداستىرىمىز ءوز باسىن قۇرباندىققا شالۋشىلارعا ۇقسايدى. دەگەنمەندە ولاردىڭ باقىتى - ۇرپاعى، سول ۇرپاعى وسى ەلگە، جەرگە ءسىڭىسىپ وتانىمىزدىڭ ورتاق يەلەرىنە اينالىپ باقىتتى عۇمىر كەشە الادى.
- وسى ورايدا ورىن تاعى قايتا اۋىسىپ، ءوزىنىڭ بۇرىنڭى ورنىنا كەلىپ جاتقان كوشى-قون كوميتەتتى جانە ونىڭ قىزمەتى تۋرالى نە ايتاسىز؟
بۇل اۋىسۋ تəۋەلسىزدىك جىلدارىنداعى حالىقتىڭ كوشى-قونى سالاسىنداعى ۋəكىلەتتى ورگاننىڭ بەسىنشى رەت ورىن اۋىسۋى. وسىعان بايلانىستى، كادردىڭ، سونىڭ ىشىندە مەملەكەتتىك ورگاننىڭ باسشىلىق قۇرامىنىڭ ءجيى اۋىسۋى شەشىمدەر قابىلداۋداعى ساباقتاستىق پەن بىرىزدىلىك قاعيداتتارىنىڭ جوعالۋىن قالىپتاستىرعانى دا وتىرىك ەمەس. سول سەبەپتى دە ۋəكىلەتتى ورگاننىڭ كوشى-قون ساياساتىن ىسكە اسىرۋعا قۇزىرى بويىنشا قاتىساتىن باسقا مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ قىزمەتىمەن ۇيلەسپەۋشىلىگى دە ۇنەمى ورىن الىپ وتىردى. وسى رەتتە اتالعان مەكەمە ءىىم-نەن ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگىندەگى كونە جۇرتىنا قايتا ورالدى. «قايتقان مالدا قايىر بار» دەپ نەنى بولسا دا ۇمىتىنە جاقىن بالايتىن قازاق بالاسى بۇل اۋىس-كۇيىستەن تاعى دا جاڭا ناتيجە كۇتىپ، جانارىنان ءۇمىت شوعىن جىلتىراتىپ وتىر. سان رەت يلەنگەن تەرىدەي ءيى قاناتىن شاققا جەتكەن قازاق كوشىنىڭ ەندىگى داعدارىسىنان كورى العا باسارلىعى كوپ بولار دەگەن جاقسى ويلار كوبىرەك مازالايدى.
وسى كوش توڭىرەگىندەگى داۋلار ءبىر تولاستامادى، كەزىندە جاقسى باستامامەن باستالعان «نۇرلى كوش»-تە جىم-جىلاس جاتىر. بۇل تۋرالى ءسىزدىڭ كوزقاراسىڭىز...
ەلباسى ۇكىمەتتىڭ الدىنا جاڭا مىندەت قويىپ، «نۇرلى كوش» باعدارلاماسىنىڭ جۇزەگە اسۋىنا مۇرىندىق بولىپ ەدى. ەلباسىمىزدىڭ ۇستانعان وسى سارا ساياساتى ءبىر مەزگىل توقىراۋعا بەت العان قازاق كوشىنە جاڭا سەرپىن بەرىپ، تالاي جاننىڭ ساناسىنا ساۋلە شاشقان بولاتىن.
الىستاعى قانداستاردىڭ ىسجۇزىندىك جاعدايىمەن سالىستىرعاندا بۇل باعدارلامانىڭ وتانعا ورالۋشىلارعا كوپتەگەن تيىمدىلىگى بار ەدى. جوبانىڭ ماقساتىنداعى وڭىرلەردىڭ دەموگرافيالىق جانە الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋى جانە جوبا قاتىسۋشىلارىنىڭ الەۋەتىن ىسكە اسىرۋ مۇددەسىمەن شەتەلدە تۇراتىن ەتنيكالىق قازاقتاردى، وتانداستاردى ەرىكتى نەگىزدە ۇتىمدى قونىستاندىرۋدىڭ اۋەلگى باعىتى دا تەرىس بولعان جوق. وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى شىمكەنت قالاسىنداعى «اسار» ىقشام اۋدانىنان سالىنعان «نۇرلى كوش» نىسانى جاقسى باعاعا يە بولدى.
ال اقمولا وبلىسىنىڭ ورتالىعى كوكشەتاۋ قالاسىنىڭ شەتىندەگى قىزىلجار (كراسنىي يار) كەنتىنىڭ جانىنان دا وسى باعدارلامالار بويىنشا 30 گەكتار جەرگە جاڭا قۇرىلىس نىساندارىن سالىنىپ ەدى.
«داۋدىڭ باسى - دايرابايدىڭ كوك سيىرى» دەمەكشى، كوپ وتپەي قىزىل ءورت - سول قىزىلجاردان باستالدى. سالىنعان قۇرىلىستىڭ ساپاسىزدىعى مەن ونداعى ورالمان تۇرعىندارىنىڭ جۇمىس جانە ءبىلىم الۋ جاعىنداعى قول جەتىمسىزدىگى اقپاراتتا از شۋ بولعان جوق. ءسويتىپ، ەندىگى جەردە «نۇرلى كوشتىڭ» پايدالى جاقتارىن ايتۋشىلاردان كورى، ونىڭ كەمشىلىگىن قازۋشىلار كوبەيدى دە باسى تاۋداي، اياعى قىلداي كۇيگە ءتۇستى. سونىمەن قازىرگى ۋاقىتتا مەملەكەتتىك كوش-قون كۆوتاسى مۇلدەم بەرىلمەيتىن كۇيگە بەت بۇرىپ قانا قالماي، «نۇرلى كوش» باعدارلاماسى دا اياقسىز قالىپ بارادى.
- ال «نۇرلى كوشتىڭ» وسى ءساتسىز قادامىنىڭ سەبەبى نە دەپ ويلايسىز، ونى وڭاپ باعدارلامانى قايتا قولعا الۋعا بولما ما؟
شىن مانىندە حالىقتىق كوشى-قون ءۇشىن «نۇرلى كوش» باعدارلاماسىنىڭ كوپتەگەن تيىمدىلكتەرى بار ەدى. ول ورالماندار ءۇشىن عانا ەمەس، وتان تۇتاستىعى مەن ەل بىرلىگىنە ساياتىن جاقتان دا كوپتەگەن ارتىقشىلىقتارعا يە بولاتىن. الايدا، كوشتىڭ بۇيداسىن ۇستاۋشى ازماتتاردىڭ بىلىكتىلىگىنىڭ تومەندىگى مەن قاراپايىم حالىقپەن جۇمىس ىستەۋ شەبەرلىگىنىڭ شەكتىلىگى ماسەلە ءمانىنىڭ كەرى باعىتقا بۇرىلۋىنا تىكەلەي ىقپال ەتتى.
«نۇرلى كوش» باعدارلاماسىنىڭ شارتتى ەڭبەكپەن قامتۋ جوباسىن ىسكە اسىرۋدا ورالمانداردىڭ كوپشىلىگىنە ولاردىڭ كىرىستەرىنىڭ جوقتىعىنان نەمەسە جەتكىلىكسىزدىگىنەن يپوتەكالىق نەسيەلەندىرۋ تەتىكتەرىنىڭ قول جەتىمسىزدىگى كورىنىس تاپتى. ەكىنشى جاعىنان جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاندار باعدارلامانى əزىرلەۋ جəنە جوبالاردى ىسكە اسىرۋعا ءوتىنىم بەرگەن كەزدە، وزدەرى مəلىمدەگەن جۇمىس ورىندارىنىڭ جەتكىلىكتى سانىن اشۋ مەن تالاپ ەتىلگەن ساپاسىن قامتاماسىز ەتە المادى. مىسالعا، وتكەن جىلعى اقپارات بويىنشا 2010 جىلى باستالعان اقتوبە وبلىسىنداعى پيلوتتىق جوبا بويىنشا سالىنعان 300 پəتەردىڭ 271 پəتەرىنە نەمەسە 90%-نا ەشكىم قونىستانباعان، شقو-دا 363 ءۇيدىڭ 170-نە نەمەسە 47%-نا ەشكىم قونىستانباعان. 2009 جىلعى پيلوتتىق جوبالار بويىنشا دا پروبلەمالار ساقتالۋدا - اقمولا وبلىسى بويىنشا 276 ءۇيدىڭ 257-سىنە عانا قونىستانعان، ال شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ كۋرچاتوۆ قالاسىندا جوسپارلانعان 200 پəتەردىڭ 100 پəتەرىنە ەشكىم قونىستانا الماعان.
مۇنىڭ ءبارى وڭىرلەردى əلەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامىتۋدىڭ مەملەكەتتىك مۇددەلەرىن ەسكەرە وتىرىپ، ورالمانداردى قونىستاندىرۋ پروتسەسىن رەتتەۋ ءۇشىن əكىمشىلىك جəنە ىنتالاندىرۋشى سيپاتتاعى ايقىن تەتىكتەردى بەلگىلەۋ قاجەتتىلىگىن ايقىن ۇعىندىرادى. وسى تۇرعىدان قاراعاندا ۇكىمەتتىڭ الدىندا الداعى ۋاقىتتا شەت ەلدەن كوشىپ كەلەتىن قانداستىرىمىزدىڭ قازاقستاندىق قازىرگى قوعامعا تەزىرەك ءسىڭىسىپ كەتۋىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن بۇرىنعى «نۇرلى كوش» باعدارلاماسىن قايتا قاراپ، جەتىلدىرگەن تۇردە جاڭعىرتۋ قاجەتتىلىگىنىڭ تۋىنداپ وتىرعاندىعىن كورسەتەدى.
جاڭا ءبىر سوزىڭىزدە «بىلىكتى مامانداردىڭ جەتىسپەيتىندىگى» جايىنداعى ءبىر ويدىڭ ۇشىعىن شىعاردىڭىز. جالپى وسى سالانى كوپ قاۋزاعان قالامگەر تۇلعا رەتىندە بۇگىنگى كوش ءۇردىسىن قايتا قوزعاۋدىڭ قانداي جولىن ايتار ەدىڭىز؟
بۇل ءۇشىن ەڭ اۋەلى كەلگەن قازاققا عانا يە بولۋداي جۇمىس شەڭبەرىنىڭ اياسىن بارىنشا ۇلعايتىپ ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ وتىنىشتەردى شەتەلدە تۇراتىن ورىندارى بويىنشا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ شەتەلدىك مەكەمەلەرىنە بەرۋ مۇمكىندىگىن قاراستىرۋ كەرەك. بۇل رەتتە ەتنيكالىق قازاقتار شىققان ەلدەردەگى ول قىزمەتتەردى بىلىكتى كادرلارمەن تولىقتاپ، وزدەرىنەن دە وكىلدەر وتىرعىزىپ، ۇلتى قازاق ادامداردىڭ كەدەرگىسىز جۇمىس بىتىرۋىنە بارىنشا قولايلى جاعدايلار جاساۋ قاجەت. وركەنيەتتى ەلدەر رەپاتريانتتاردىڭ ءوز ەلدەرىنە قونىس اۋدارۋىن ەڭ الدىمەن شەت ەلدەردە ۇيىمداستىرادى. ولاردا وتانىنا كوشىپ كەلگىسى كەلەتىندەردىڭ بارلىعى الدىن الا تىزىمدەلەدى. سوسىن بارىپ،ورنالاستىرۋ ماسەلەلەرىن تولىقتاي شەشىپ الىپ بارىپ قانا شاقىرادى. ءبىز دە سولاردىڭ وزىق تاجىريبەلەرىن ورىندى پايدالانۋىمىز كەرەك.
قۇزىرەتتى ورگاندار ءبىرىنشى كەزەكتە شەتەلدەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ديپلوماتيالىق وكىلدىكتەرى ارقىلى ونداعى قازاقپەن تىعىز جۇمىس ىستەۋى كەرەك. ءتىپتى كوشىپ كەلۋىنەن، قونىستاناتىن جەرىنە دەيىن قاداعالاپ ولارعا باعدار كورسەتىپ وتىرىۋى قاجەت. وتانىنا ورالعاننان كەيىنگى جۇمىس، وقۋ جاعدايى كەدەرگىسىز بولۋى كەرەك. كوزسىز كوش ەمەس، ماقساتتى، باعىتتى، جۇيەلى قونىس اۋدارۋ ءتارتىبىنىڭى قالىپتاساتىن كەزى كەلدى.
- كوش سايابىرسىدى دەگەنمەندە كەلىپ جاتقان اعايىننىڭ اياعى ۇزىلگەن جوق. ولاردىڭ الدىنان كەزدەسەتىن كەدەرگىلەردى جويۋدىڭ قانداي جولى بار؟
كوشىپ كەلە جاتقان اعايىننىڭ الدىڭعى جولىن اشۋ ءۇشىن ولاردىڭ كۆوتا جəنە كۆوتاسىز تاريحي وتانىنا ورالۋ قۇقىقتارىن قورعاۋ اياسىندا ورالمانداردىڭ مەملەكەتتىك شەكارادان وتكەن كەزىنەن باستاپ زاتتارى مەن مۇلىكتەرىنىڭ سانىنا قاراماي كەدەندىك باج سالىعىنان بوساتۋ قاجەت. سوسىن قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتىنىڭ الدىندا ورالمانداردى وڭىرلەردىڭ əلەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق سۇرانىستارىنا سəيكەس وڭتايلى قونىستاندىرۋدىڭ اسا قاجەتتىلىگى سىندى كەزەك كۇتتىرمەس ماسەلە كۇتىپ تۇرعانىن دا ەرەكشە اتاعان ءجون. بۇل جوبانى جۇرگىزۋ ءۇشىن تەك قانا مەملەكەتتىك كوشى-قونعا جاۋاپتى مەكەمەلەر عانا ەمەس، وبىلىس، اۋدان، اۋىل اكىمدەرى سىندى جەرگىلىكتى اكىمشىلىكتەردىڭ دە وزىندىك زاڭدىق جاۋاپكەرشىلىگى بولۋى قاجەت. وسى ارقىلى ورالمانداردىڭ تۇرعىن ءۇي جانە دە باسقادا جەر تەلىمدەرىن تەگىن پايدالانۋىنا جول اشۋ قاجەت.
سونىمەن بىرگە، ورالمانداردى قازاقستاندىق قوعامعا ىقپالداستىرۋ احۋالىن جاقسارتۋ ءۇشىن ورالماندارعا ارنالعان بەيىمدەۋ ورتالىقتارىن اشىپ، ونى ناقتى جۇمىس ىستەي الاتىن قۋاتتى كۇيگە جەتكىزۋ كەرەك.
مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ قۇرىلىمىن جəنە ولاردىڭ قۇزىرەتتەرى مەن ۋəكىلەتتىكتەرىن ايقىن ءتۇسىنىپ-ءبىلۋى ءۇشىن ورالماندارعا ارناپ بۇل ورتالىقتاردا كوشى-قون پوليتسياسى، پروكۋراتۋرا، əكىمدىكتەر، əلەۋمەتتىك قىزمەتتەر قىزمەتكەرلەرىمەن كەزدەسۋلەر ۇيىمداستىرىلىىپ، ساقتالعان ماسەلەلر دەر كەزىندە شەشىم تاۋىپ وتىرۋى ءتيىس.
بۇگىنگى كۇننىڭ جاڭا تالاپتارىنا نەگىزدەلە ايتقاندا، ورالماندار ەلىمىزدە اتقارىلىپ جاتقان ءار ءتۇرلى وڭ ۇردىستەر - «جۇمىسپەن قامتۋ-2020»، «بيزنەستىڭ جول كارتاسى-2020»، «قولجەتىمدى باسپانا-2020»، «ديپلوممەن اۋىلعا!»، «جالپىعا ورتاق ەڭبەك قوعامىنا قاراي 20 قادام» سىندى باياندى باعدارلامالاردان دا يگىلىكتەنە الاتىن بولۋى كەرەك. وسى ارقىلى ولاردىڭ باسپانا، جۇمىس جانە جەكە كاسىپكەرلىك پەن شارۋا قوجالىقتارىن جۇرگىزۋىنە مەملەكەتتىك نەسيە بەرۋ سەكىلدى كوپتەگەن قاجەتتىلىگىن قاناعاتتاندىرۋعا بولار ەدى.
- وتانىمىزعا ءبىر ميلليون قازاقتى ورالتىپ وتىرمىز دەسەكتە شەتتە ءالى دە بولسا 5 ميلليون قانداسىمىز وتىر. ولاردىڭ بۇگىنگى حال-كۇيى جايىندا نە ايتار ەدىڭىز؟
بۇگىندە سول «جاقىندا بولسا الىس، الىستا بولسا جاقىن وتىرعان» قانداستارىمىزدىڭ حال-كۇيىنە ۇڭىلگەندە ويلانىپ-تولعاناتىن ماسەلە شاش-ەتەكتەن. بىتىرگەنىمىزدەن بىتىرمەكشى - قولعا الاتىن قوماقتى جۇمىسىمىز كوپ.
ءبىر ميلليوننان استام ەتنيقالىق قازاعى بار ەجەلگى كورشىمىز رەسەي مەملەكەتىندە ءبىر عانا قازاق مەكتەبىنىڭ بولۋى دا قابىرعانى قايىستىرادى. ءتىپتى ەندىگى جەردە ءبىز لاتىن الفابيتىنە كوشكەندە رەسەيدە وتىرعان باۋىرلارىمىزبەن رۋحاني بىرلىگىمىز ءتىپتى دە الىستاي بەرەدى دەگەن ءسوز.
رەسمي دەرەكتەر بويىنشا، سوڭعى جيىرما جىلدىڭ ىشىندە ىشكى قىتايدان 45 ميلليون حالىق شىڭجاڭعا قونىس اۋدارىپتى. وسى ولكەدەگى 400-گە جۋىق تازا قازاق مەكتەبىندە 2008-2009 وقۋ جىلىنان باستاپ ساباقتار جاپپاي قىتاي تىلىندە وقىتىلا باستاعان. وزدەرىنىڭ وقۋ جۇيەسى بويىنشا اتى «قوس ءتىلدى» وقىتۋ دەپ اتالعانىمەن، شىن مانىندە، «قازاق ءتىلى» مەن «ادەبيەت» پانىنەن باسقا پاندەردىڭ بارىندە ساباق ءبىر عانا تىلدە (قىتايشا) جۇرىلەدى. قازاق تىلىندە بىردە-ءبىر بالا باقشانىڭ بولماۋىنا بايلانىستى قىتايشا وقۋ ءۇردىسى قازاق مەكتەپتەرنىڭ تابيعي تۇردە جابىلۋ جاعدايىن تۋعىزدى. بۇرىن قازاق مەكتەپتەرى ۇلتتىق دەنەشىنىقتىرۋ جانە ۇلتتىق ءان-بي، كۇي، ايتىس، ويۋ-ورنەك سەكىلدى كوركەمونەر ساباقتارىنا ايرىقشا ءمان بەرىپ، ۇلتتىق سالت-ءداستۇر، نانىم-تانىم، كيىم-كەشەك، ۇلت تاريحى جونىندەگى ءبىلىم جاستاردىڭ بويىنا دارىپ جاتاتىن ەدى. ال قازىر مەكتەپتەردىڭ بىرىگۋىمەن بۇل ءۇردىس جويىلىپ، اتى-ءجونى قازاق بولعانمەن، ءتۇر-تۇلعاسى، كيىم-كەشەگى، ويلاۋ جۇيەسى قىتايلاردان اۋمايتىن اتى قازاق، زاتى قىتاي جاڭا بۋىن پايدا بولدى. قازىرگى تاڭدا مۇنداي وقۋ ورىندارىندا دومبىرا ويناپ، كۇي تارتا بىلەتىن بالانى تابۋ تۇگىلى ۇرپاقتار اراسىنداعى بايلانىستىڭ ءۇزىلۋى، قازاقى بولمىس پەن سالت-ءداستۇردىڭ وزگەرۋى، انا ءتىلىنىڭ ءوشۋى سەكىلدى ۇلتتىڭ جويىلۋ فاكتورلارى قالىپتاسىپ ۇلگىردى.
كورشى باۋىرلاس وزبەكستاندا 500-گە جۋىق قازاق مەكتەبىنىڭ جارتىسى جابىلدى، قالعاندارى ارالاس مەكتەپتەرگە اينالدى. مۇنىڭ ءوزى بۇل ەلدەردەگى قازاق ەتنوسى ون بەس-جيىرما جىلدىڭ اينالاسىندا تولىعىمەن تىلىنەن دە، دىلىنەن ايىرىلادى دەگەندى بىلدىرەدى.
ال سالت-ءداستۇر، ءتىلى قازاقشا ساقتالىپ، سونى وزدەرىنىڭ ۇلكەن مەرەيى ساناپ كەلگەن موڭعولياداعى قازاقتاردىڭ باسىنا دا تۇمان ءۇيىرىلدى. جاقىننان بەرى موڭعولدانعان قازاق جاستارىنىڭ «ءبىلىم جۇيەسى بىرىڭعاي - موڭعول ەلىنىڭ تەستتىك جۇيەسىنە باعىنۋى كەرەك» دەگەن ءوتىنىشىن وپ-وڭاي قابىلداۋعا بەيىمدەلگەن ونداعى وقۋ باسقارمالارى ەندىگى جەردە وقۋلىقتارىن تەك قانا موڭعول تىلىندە باسىپ شىعارۋدى قوعا الا باستادى. ولاي بولسا ونداعى قازاقتاردىڭ دا «ولەر كۇنى تاياۋ». ال ەۋروپا ەلدەرىنە شاشىلعان قازاقتار ونسىزدا كۇن ساناپ ارى قاراي كەتىپ بارا جاتىر.
- ەندەشە، ازعانا ادام ەمەس، 5 ميلليون ساندى قۇراپ وتىرعان باۋىرلارىمىزعا قازاقتىڭ يەسى بولعان قازاق مەملەكەتى قانداي كومەكتەر كورسەتە الادى؟
شەتتەگى قازاقتىڭ قازاقستانعا كەلۋ-كەلمەۋى ءوز تاڭداۋى. الايدا قازاق ءيىستىنىڭ قازاق بولىپ ءوز بولمىسىمەن ءومىر ءسۇرۋى ءۇشىن قامقورلىق كورسەتۋ بارلىق قازاق ازاماتىنىڭ عانا ەمەس، قازاق مەملەكەتىنىڭ دە بۇلجىماس پارىزى.
وزگە جۇرتتا وتىرعان ءوز تۋىسقاندارىنا كومەكتەسۋدىڭ الەمدىك تاجىريبەلەرى از ەمەس. قانداستارىنا قول ۇشىن بەرۋدى پارىز ساناعان باۋىرمال ەلدەر شەت ەلدەگى ۇلتتىق مادەني ورتالىقتارىنا بيۋدجەتتەن ارنايى قارجى ءبولىپ، ناقتى قولداۋ جاساۋ ارقىلى وزگەنىڭ قۇشاعىنداعى ءوز ۇلتىنىڭ وكىلدەرىنە بەلسەندى كومەكتەر كورسەتە الادى. مىسالى، وڭتۇستىك كورەيا الماتىدان مادەنيەت سارايىن ساتىپ الىپ، كورەي مادەني ورتالىعىنا اينالدىردى. ال سولتۇستىك كورەيا بولسا قىتاي مەملەكەتىمەن ەڭبەك كەلىسىم شارتى ارقىلى ءار جىلى ءوز قانداستارىن توپ-توبىمەن ەلدەرىنە اكەلىپ مەرزىمدى ەڭبەك ەتتىرەدى. سول ارقىلى ولاردىڭ ۇللتىق بولمىسىن ساقتاۋىنا، ءتىپتى ازداپ قونىس اۋدارۋىنا دا بەلگىلى دارەجە ىقپال كورسەتە الادى. گەرمانيا ەلى دە قازاقستانداعى نەمىس مادەني ورتالىقتارىنا ناقتى قارجىلاي كومەك كورسەتىپ كەلەدى. ءتىپتى ءوزىنىڭ «وتانى جوق» دەپ كەمسىتۋگە ۇشىراپ جۇرگەن ۇيعىر تۇرىكتەرىنىڭ دە ءار ەلدە ء(بىزدىڭ ەلدە دە) مادەني ورتالىقتارى بار. يزرايل مەن گەرمانيانىڭ وزىق تاجىريبەسىنە سۇيەنەر بولساق، ولار مەملەكەتكە الاقان جايعاننان كورى ۇلت پاتريوتتارى ارقىلى «ۇلتتىق كوشى-كون قورىن» قۇرۋ جولىمەن دە ءوز قانداستارىنىڭ مۇددەسىنە ءتيىمدى ءبىراز ماسەلەنى شەشىپ وتىر. قىتاي ۇلتى دا ءوز توپىراعىنداعى حالىق سانىنىڭ قاۋىرت ارتۋىنا بايلانىستى حان ۇلتى جۇمىسكەرلەرىن وزگە ەلدەرگە اپارىپ جۇمىستاندىرۋشىلارعا ءار ءتۇرلى قارجىلىق قولداۋ ءبىلدىرىپ وتىرادى.
جوعارىداعى تاجريبەلەردەن قاراعاندا قانداستارىمىزدى كوشىرىپ اكەلۋ ماسەلەسىنىڭ ەڭ الدىمەن سول ەلدەگى ەلشىلىكتەرىمىز ارقىلى قولعا الىنىپ، كورسەتىلەر رۋحاني كومەكتىڭ دە سولار نەمەسە ونداعى قازاق مادەني ورتالىقتارى ارقىلى ىسكە اساتىنىن كورسەتەدى. ەلشىلىك قىزمەتىنىڭ - سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ قۇزىرەتتىلىگدە بولۋىنا بايلانىستى ول وزگە ەلدىڭ ىشكى ىسىنە تولىق ارالاسا الماسا دا، قازاق مادەني ورتالىقتارىنىڭ ۇلت بىرلىگى ارقىلى اتقارار جۇمىسىنىڭ اياسى كەڭ.
بۇل بارىستا قازاقستان تاراپى بايلانىس جاساۋشى ەلمەن ەكى جاقتى قارىم-قاتىناستاردىڭ كۇشەيۋىن جانە ستراتەگيالىق ارىپتەستىك قاتىناستاردى پايدالانا وتىرىپ، ونداعى قازاقتاردىڭ ۇلتتىق رۋحىن نىعايتاتىن جۇيەلى، نىسانالى جانە بايىپتى ساياسات جۇرگىزۋى قاجەت بولادى. اتاپ اتيقاندا شەتەلدەگى قازاقتىڭ رۋحاني الەمىنە تىكەلەي اسەر ەتەتىن - كىتاپ، گازەت-جۋرنال سىندى ءتۇرلى باسىلىمدار، كينو، راديو-تەلەۆيزيا، ءان-كۇي، بي، سۋرەت سەكىلدى ونەر تۋىنىدارى، ءار ءتۇرلى مادەنيەت الماسۋلار، ونەر ادامدارى مەن ستۋدەنت-وقۋشىلاردىڭ ءبىر-بىرىنە بارىس-كەلىسى ارقىلى وتەتىن ءىس-شارالارى، سپورتتىق باسەكە، جارمەنكە، ت.ب-لار.
ەندەشە ءبىزدىڭ رۋحاني كومەگىمىزگە ءزارۋ بولىپ وتىرعان الىستاعى اعايىننىڭ بارىن اسىرىپ، جوعىن جاسىرىپ بابالار وسيەتتەگەن باعزى جولمەن ولاردى باۋىرىمىزعا تارتۋىمىز ءبىزدىڭ ۇلتتىق ۇجدانىمىزعا سىن دەگەن ءسوز. قازاق كوشىنىڭ قامى قارا قازاق بالاسىنىڭ قايعى-مۇڭى بولعاندىقتان قازاقتىڭ جىرتىعى جامالىپ، كوز جاسى تيىلمايىنشا ءبىزدىڭ دە ۇيقىمىز كەلمەيدى.
- اڭگىمەڭىزگە راحمەت!
سۇحاباتتاسقان ۇلاربەك دالەيۇلى
ABAI.KZ
