قادىم زامانداردان بەرى شىعىستا ءوز ءداۋىرىنىڭ زيالى ازاماتى ومىردەن كورگەن-بىلگەنىن، ۇققان-تۇيگەنىن، اقىل-كەڭەسىن، عيبراتتى ويلارىن، ءومىر ءسۇرۋدىڭ مورالدىق-ەتيكالىق جولدارىن «ناما» نەمەسە «نامە» (قازاقشا: «وسيەت، كىتاپ، حات» دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى) جانرىندا جازىپ، كەلەشەك ۇرپاققا ميراس ەتكەن. مۇنداي جانردىڭ ۇرپاقتار ءۇشىن اتقارعان قىزمەتى، قوعامدىق ءمانى اسا زور بولدى. شىعىستىق «پاند-نامە»، «سياسەت-نامە»، «شايبانيناما»، «بابىرناما» سىندى تاريحي-كوركەم شىعارمالاردىڭ دۇنيەگە كەلۋ سەبەبىن ەسكە تۇسىرسەك تە جەتكىلىكتى. بىزدىڭشە ۇلى ابايدىڭ «قارا سوزدەرىنىڭ» جازىلۋ سىرىن وسى تۇرعىدا تۇسىنگەن دۇرىس سياقتى. ول شىعىستىق «ناما» جانرىنىڭ قازاق توپىراعىنداعى قايتا جاڭعىرعان ءبىر كورىنىسى. ونى «ابايناما» دەسە دە بولارلىق. وكىنىشكە وراي «قارا سوزدەر» ءالى كۇنگە جازىلۋ جانرى جاعىنان انىقتالىپ، ءبىر ىزگە تۇسە قويعان جوق. ونى عالىمدارىمىز بىردە «ديداكتيكالىق تراكتات»، «فيلوسوفيالىق تراكتات»، كەيدە «قارا ءسوز»، «عاقليا» اتاپ جۇرگەنى سونى اڭعارتسا كەرەك.

قارا سوزدەرىن جازۋدا ابايدىڭ دەن قويعانىنىڭ ءبىرى - «قابۋسناما» بولسا كەرەك. ايتا كەتەرلىگى «قابۋسناما» - 1430 جىلى - تۇرىك تىلىنە، 1786-1787 جىلدارى - ۇيعىر تىلىنە، 1881 جىلى - نەمىس جانە تاتار تىلدەرىنە، 1886 جىلى - فرانتسۋز، ورىس تىلدەرىنە تارجىمەلەنگەن.

قادىم زامانداردان بەرى شىعىستا ءوز ءداۋىرىنىڭ زيالى ازاماتى ومىردەن كورگەن-بىلگەنىن، ۇققان-تۇيگەنىن، اقىل-كەڭەسىن، عيبراتتى ويلارىن، ءومىر ءسۇرۋدىڭ مورالدىق-ەتيكالىق جولدارىن «ناما» نەمەسە «نامە» (قازاقشا: «وسيەت، كىتاپ، حات» دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى) جانرىندا جازىپ، كەلەشەك ۇرپاققا ميراس ەتكەن. مۇنداي جانردىڭ ۇرپاقتار ءۇشىن اتقارعان قىزمەتى، قوعامدىق ءمانى اسا زور بولدى. شىعىستىق «پاند-نامە»، «سياسەت-نامە»، «شايبانيناما»، «بابىرناما» سىندى تاريحي-كوركەم شىعارمالاردىڭ دۇنيەگە كەلۋ سەبەبىن ەسكە تۇسىرسەك تە جەتكىلىكتى. بىزدىڭشە ۇلى ابايدىڭ «قارا سوزدەرىنىڭ» جازىلۋ سىرىن وسى تۇرعىدا تۇسىنگەن دۇرىس سياقتى. ول شىعىستىق «ناما» جانرىنىڭ قازاق توپىراعىنداعى قايتا جاڭعىرعان ءبىر كورىنىسى. ونى «ابايناما» دەسە دە بولارلىق. وكىنىشكە وراي «قارا سوزدەر» ءالى كۇنگە جازىلۋ جانرى جاعىنان انىقتالىپ، ءبىر ىزگە تۇسە قويعان جوق. ونى عالىمدارىمىز بىردە «ديداكتيكالىق تراكتات»، «فيلوسوفيالىق تراكتات»، كەيدە «قارا ءسوز»، «عاقليا» اتاپ جۇرگەنى سونى اڭعارتسا كەرەك.

قارا سوزدەرىن جازۋدا ابايدىڭ دەن قويعانىنىڭ ءبىرى - «قابۋسناما» بولسا كەرەك. ايتا كەتەرلىگى «قابۋسناما» - 1430 جىلى - تۇرىك تىلىنە، 1786-1787 جىلدارى - ۇيعىر تىلىنە، 1881 جىلى - نەمىس جانە تاتار تىلدەرىنە، 1886 جىلى - فرانتسۋز، ورىس تىلدەرىنە تارجىمەلەنگەن.

«قابۋسناما» - ءحى عاسىردىڭ 1021-1098 جىلدار اراسىندا ءومىر سۇرگەن ۋنسۋر ءال-ماالي ءامىر قايقابۋستىڭ (كەيدە قايقاۋىس دەپ تە اتالادى) 1082-1083 جىلدارى ءوزىنىڭ ۇلى گيلان شاحقا ارناپ جازعان وسيەت سوزدەرى، ديداكتيكالىق ريساللا-تراكتاتى. ءسوز باسىندا بۇل كىتابىنىڭ جازىلۋ ماقساتىن ول بىلايشا تۇسىندىرەدى: «ەي، پەرزەنتىم، سەن وسى ۇگىتىمدى ۇعىپ ىسكە اسىرساڭ، مەن اتالىق پارىزىمدى وتەگەنىم. بىلگەنىڭ ءجون، ەرتەدەن كەلە جاتقان ءداستۇر بويىنشا، تىرلىكتە ادامزات ەلدەن ەل، جەردەن جەر كەزىپ ءجۇرىپ، ازدى-كوپتى، جيعان-تەرگەن اسىل زاتتارىن ارتىنا قالدىرادى دا، ونى ءوزى جاقسى كورگەن ادامىنا تاپسىرىپ كەتەدى. مەنىڭ دۇنيەدەگى جيعان اسىل زاتتارىم - وسى سوزدەرىم. سوندىقتان بار اسىلىمدى وزىڭە تاپسىردىم، سەن ونى دۇرىس پايدالانىپ، قيسىق جولعا قادام باسپاعايسىڭ».

اۆتور ۇگىت-ناسيحات سوزدەرىنىڭ بايانىن قىرىق ءتورت تاراۋعا توپتاستىرا ءبولىپ قاراستىرعان. قايقابۋستىڭ ومىردەن تۇيگەن اششى شىندىقتاردى اقىل تارازىسىنا سالىپ تەبىرەنە تولعاعان وي تۇيىندەرى ۇلى كلاسسيگىمىز ابايدىڭ بۇكىل شىعارماشىلىعىمەن رۋحاني ۇندەس شىعادى. ويلارىنىڭ وزەكتەستىگى بۇل جازبا جادىگەرلىكتىڭ اباي نازارىنان تىس قالماعاندىعىنان بەلگى بەرەدى. اباي قارا سوزدەرىنىڭ «ءبىرىنشى سوزىندە»: «اقىرى ويلادىم: وسى ويىما كەلگەن نارسەلەردى قاعازعا جازا بەرەيىن، اق قاعاز بەن قارا سيانى ەرمەك قىلايىن، كىمدە-كىم ىشىنەن كەرەكتى ءسوز تاپسا، جازىپ السىن، يا وقىسىن، كەرەگى جوق دەسە، ءوز ءسوزىم وزىمدىكى دەدىم دە اقىرى وسىعان بايلادىم، ەندى مۇنان باسقا ەشبىر جۇمىسىم جوق»  دەيدى. ەكى عۇلامانىڭ الدىمەن ازاماتتىق پوزيتسيالارىن ايقىنداپ الۋى، ءبىر پىكىرلەرگە كەلۋى، بۇكىل شىعارمالارى فونىنىڭ ۇقساستىعى، «قابۋسناما» مەن «قارا سوزدەردىڭ» كوپتەگەن ءوزارا ۇندەس سارىندارى ابايدى رۋحاني دامىتقان ارنا كوزدەردىڭ ءبىرى - ورتاعاسىرلىق ورتاازيالىق جازبا ادەبيەتى ەكەندىگىنە تاعى ءبىر ايعاق بولا الادى. ابايدىڭ «بىرەر ءسوز قازاقتىڭ ءتۇبى قايدان شىققانى تۋرالى» دەيتىن ەڭبەگىندە «بابىرناماعا» سىلتەمە جاساۋى جانە مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» ەپوپەياسىندا «اباي... كەيدە بابىر، ناۋاي، اللايار سياقتىلاردى وقىپ-وقىپ كەپ، ءوزى دە سولارشا بىردەڭە جازىپ كەتەدى» دەيتىن سويلەم جولدارى جوعارىداعى ايتىلعان پىكىرىمىزگە نەگىز بەرەدى. ابايدىڭ «قارا سوزدەرىنىڭ» جازىلۋ جانرىن انىقتايتىن مەزگىل جەتكەن سياقتى. ادەبيەت، ديداكتيكا، فيلوسوفيالىق تۇرعىدان قاراستىرعان عالىمداردىڭ ونىڭ جانرىنا كەلگەندە كىبىرتىكتەپ قالاتىنى بار. بۇل ءوز الدىنا تەوريالىق ماسەلە دەسەك تە، مۇنداي ۇلى شىعارمانى بىردە «قارا ءسوز»، بىردە «عاقليا» دەپ الا-قۇلا اتاپ جۇرگەنىمىز قالاي بولار ەكەن؟

Abai.kz