جاقىندا الەمنىڭ ادىلەت سۇيەر قاۋىمىن سەلت ەتكىزگەن، تاۋەلسىزدىك اڭساپ وسكەن ورەندەردى ورەكپىتكەن ەرەكشە وقيعا بولدى. ەۋروپادا. افريكادا. بۇرىنعى وتارلاۋشى گوللانديا مەن وتار گانادا. «نيدەرلاند سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى گانا ەلىنىڭ وكىلدەرىنە وسىدان تۋرا 171 جىل بۇرىن جازالانعان كوسەمدەرى بادۋ بونسۋ ءىى-ءنىڭ كەسىلىپ الىنىپ فورمالدەگيدكە ساقتالعان باسىن سالتاناتتى تۇردە قايتارىپ بەردى» دەيدى Associated Press اگەنتتىگى. بادۋ بونسۋ ءىى - ەۋروپانىڭ وتارلاۋشى مەملەكەتتەرىنىڭ ءبىرى نيدەرلاندىقتارمەن جان الىپ، جان بەرىپ شايقاسقان باتىر. كوسەم. قارا ناسىلدىلەردىڭ ءپىر تۇتارى. وتارشىل ەلدىڭ №1 جاۋى. ەلىنىڭ ارداقتى ۇلى.

جاقىندا الەمنىڭ ادىلەت سۇيەر قاۋىمىن سەلت ەتكىزگەن، تاۋەلسىزدىك اڭساپ وسكەن ورەندەردى ورەكپىتكەن ەرەكشە وقيعا بولدى. ەۋروپادا. افريكادا. بۇرىنعى وتارلاۋشى گوللانديا مەن وتار گانادا. «نيدەرلاند سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى گانا ەلىنىڭ وكىلدەرىنە وسىدان تۋرا 171 جىل بۇرىن جازالانعان كوسەمدەرى بادۋ بونسۋ ءىى-ءنىڭ كەسىلىپ الىنىپ فورمالدەگيدكە ساقتالعان باسىن سالتاناتتى تۇردە قايتارىپ بەردى» دەيدى Associated Press اگەنتتىگى. بادۋ بونسۋ ءىى - ەۋروپانىڭ وتارلاۋشى مەملەكەتتەرىنىڭ ءبىرى نيدەرلاندىقتارمەن جان الىپ، جان بەرىپ شايقاسقان باتىر. كوسەم. قارا ناسىلدىلەردىڭ ءپىر تۇتارى. وتارشىل ەلدىڭ №1 جاۋى. ەلىنىڭ ارداقتى ۇلى.

گانالىقتار كوپ ۋاقىت بويى ءوز كوسەمدەرىنىڭ باسىن ىزدەپ، كەۋدەسىنەن كەسىلىپ اكەتكەن كيەلى باستى وتانىنا ورالتۋعا كۇش سالعان بولاتىن. حح عاسىردىڭ سوڭىنا دەيىن ناسىلدىك كەمسىتۋشىلىك دەگەن حايۋاني مىنەزدەن تولىق ارىلىپ ۇلگەرمەگەن ەلدە باتىردىڭ باسىن تۋعان توپىراعىنا قايتارىپ بەرۋ مۇمكىن بولمادى. گانانىڭ باقسىلارى ءوز ەلدەرىنىڭ ەكونوميكالىق مەشەۋ ءحالىن «باسى ولجاعا اينالعان بادۋ بونسۋ ءىى-ءنىڭ ارۋاعى ريزا ەمەس» دەپ ءتۇسىندىردى. كوسەمنىڭ باسى ونىڭ تايپالارى مەكەن ەتكەن قازىرگى گانانىڭ اۋماعىندا گەنەرال يان ۆەرۆەەردىڭ بۇيرىعىمەن كەسىلىپتى. بادۋ باتىر قۇل ساۋداسىنىڭ كورىگىن قىزدىرعان گوللانديالىق ەكى ەميسساردىڭ باسىن كەسكەنى ءۇشىن ايىپتى بولىپ عازيز جانىنان باز كەشىپتى. سويتكەن باتىردىڭ باسى جاقىندا لەيدەن قالاسىنداعى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ مەديتسينا ورتالىعىنىڭ قويمالارىنان كەزدەيسوق تابىلدى.

ءبىر جارىم عاسىردان كوپ ۋاقىت فورمالداگيدكە ساقتالىپ كەلگەن كوسەمنىڭ باسىن سالتاناتتى تۇردە تابىستاعان گوللانديا سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ وكىلدەرى «الداعى ۋاقىتتا تاريح بەتىندە تاڭبالانعان وسى ءبىر ماسقارا جايتتار قايتالانباسىن دەپ تىلەيىك، ءبىز بادۋ بونسۋ ءىى-ءنىڭ حالقىنان ءيىلىپ كەشىرىم سۇرايمىز» دەستى. گانالىقتار بولسا تالاي عاسىر بويعى ەزگى ەلدى مەشەۋ كۇيگە تۇسىرگەنىن، تالاي مارعاسقا ۇلدارىنىڭ جازىقسىز وققا ۇشقانىن ەسكە الىپ، ونىڭ بارلىعىن ۇمىتۋ تاريحقا جاساعان قيانات بولارىن، سوندىقتان گوللانديانىڭ ايىپ رەتىندە گانادا مەكتەپتەر مەن اۋرۋحانالار سالىپ بەرۋىن تالاپ ەتۋدە.

            اسپان استىنداعى قارا قۇرلىقتىڭ شەرلى شەجىرەسى ءبىزدىڭ تالايسىز تاعدىرىمىزبەن قانداي ۇقساس ەدى؟.. ءبىز دە سولار سەكىلدى قۇلدىق قامىتىن كيدىك. وزەككە قۇرت ءتۇسىپ، جەرىمىزدى جاۋ الدى. ءبىزدىڭ دە تالاي ارىسىمىز دۇشپانمەن ارىستانشا الىسىپ تاۋەلسىزدىك ءۇشىن، بوستاندىق ءۇشىن جانىن پيدا ەتتى. ءتىپتى، ەكى حالىقتىڭ ازاتتىق ءۇشىن كۇرەسكەن كوسەمدەرىنىڭ باسى كەسىلگەن ۋاقىت تا شامالاس ەكەن: بادۋ بونسۋ ءىى 1838 جىلى جاۋ قولىنان قازا تاپسا، كەنەسارى قاسىمۇلىنىڭ ەش پەندەگە يىلمەگەن باسى 1847 دەنەسىنەن ءبولىنىپ رەسەيگە كەتىپتى. بىراق بادۋ بونسۋ ءىى باقىتتى ەكەن. ونىڭ ارتىندا ىزدەۋشىسى، تاباندى تىلەكشىسى، جانسەبىل جوقتاۋشىسى بار ەكەن. ەندى ونىڭ تايپاسى جوعالتقان رۋحىن قايتا تاباتىن شىعار. ال ءبىز شە؟

            كەنەسارى قاسىمۇلى 45 جاسىندا ابايسىزدا دۇشپاننىڭ قاقپانىنا ءتۇسىپ مەرت بولعان قازاقتىڭ سوڭعى حانى. ونىڭ بار عۇمىرى وتارشىل رەسەي پاتشالىعىمەن كۇرەستە وتكەنى بەلگىلى. اڭساعانى - تاۋەلسىزدىك، ارمانى - ۇلتىن ۇشپاققا شىعارۋ بولدى. 1841 جىلى ءۇش ءجۇزدىڭ جايساڭدارى ونى اق كيىزگە وتىرعىزىپ حان سايلادى. ول اتاسى ابىلايدىڭ ءىسىن جالعاستىردى. 1837-1846 جىلدارداعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستە كەنە حاننىڭ باستاۋىمەن اتقا مىنگەن ارىستار تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەستى. ول پاتشالىق رەسەيدىڭ جاۋلاپ الۋ ساياساتىن تاني ءبىلدى. سول ءۇشىن ونى وتارشىلدار جەك كوردى. قازاق جەرىنە ىشكەرىلەي ەنىپ ەلدىڭ ەگەمەندىگىن ەزىپ-جانشىعان اسكەري-اكىمشىلىك ورتالىقتار مەن فورپوستتاردى قۇرتۋدى تاۋەلسىزدىككە اپاراتىن جول دەپ تانىدى. كەنەسارى ەڭ بولماعاندا قازاق ەلىنىڭ رەسەيمەن قاتىناسى ۆاسسال مەملەكەت دەڭگەيىندە بولۋىن قالادى. ونىڭ كوتەرىلىسىن ورتا ءجۇز تۇگەلدەي، كىشى ءجۇز بەن ۇلى ءجۇزدىڭ ءبىراز رۋلارى قولدادى. 1846 جىلى پاتشا اسكەرىنىڭ قىسىمىنا شىداماي شەگىنىپ، جاعدايىن تۇزەپ العانشا قىرعىزدىڭ ىرگەسىنە بەكىندى. الايدا اجالىن دا وسىننان تاپتى. پاتشاعا جاعىنعان ماناپتار ەسىك كولىنىڭ جاعاسىندا كەنە حاندى اقىرى ءولتىرىپ تىندى. ەلى ءۇشىن قاپيادا قازا بولعان وعلاندار سەكىلدى وعان دا ولگەن سوڭ مازا بەرمەدى. ولتىرگەندەرى ازداي ونىڭ باسىن كەسىپ پاتشاعا تارتۋ ەتتى. ورتا ازيادان كەلگەن ءوسىبىر سوعىس ولجاسىن (كەنەنىڭ باسىن) اق پاتشا كۋنستكامەراعا قويعىزىپ، ەلدىڭ ەسىن الدى. وزىنە قارسى شىققاننىڭ تاعدىرى وسىلاي بولارىن تانىتقىسى كەلدى.

            ۇلت تاريحىنىڭ وسى ءبىر مۇڭلى بەتتەرى ءالى جىلاۋلى كۇيدە. تاۋەلسىزدىك الىپ، وركەنيەتتى زاماندا ەركىندىككە سوعىسسىز قولىمىز جەتسە دە رۋحىمىز قايتا تىرىلگەن جوق. حان كەننىڭ باسىن قايتارىپ، ونى ارۋلاپ كومگەنشە قازاقتىڭ ۇلتتىق رۋحى تىرىلمەك ەمەس. بۇل ءبىزدىڭ ۇلتىمىزدىڭ بەتىنە تۇسكەن تاڭبا. كەنەسارى حان جالتاققويلاردىڭ، پايداكۇنەمدەردىڭ كەسىرىنەن ۇلتتىڭ باسىن قوسا الماي كەتكەن ەدى. ول اڭساعان سول بىرلىك بىزگە ءالى جەتكەن جوق سياقتى. بۇگىنگى تىرلىكتىڭ ءبارى ءبىر كۇندىك. ويتكەنى ۇلتتىق رۋحىمىز ولىك كەيپىندە. ولىك ەمەس-اۋ، كەسىلگەن باس كۇيىندە قۇمىراعا سالىنىپ ەرىككەن جۇرتتىڭ ەرمەگىنە اينالىپ مۇراجايدا تۇر. بۇل ءبىزدىڭ ايانىشتى ءحالىمىزدى ايگىلەيدى. سەبەبى، ءالى كۇنگە رەسەيگە جالتاقتاپ، ورىستارعا قۇلدىق دەيمىز. كونەكوز قاريالاردىڭ ايتۋىنشا، پراۆوسلاۆيە شىركەۋى قازاقتىڭ سوڭعى حانى تۋعان جەرىنە ارۋلاپ جەرلەنەر بولسا قازاقتىڭ ۇلتتىق رۋحى تىرىلەدى دەپ قورقادى ەكەن.

ورىستىڭ تانىمال ساياحاتشىسى پ.پ. سەمەنوۆ تيان-شانسكي كەنەسارىنى ءريمنىڭ تاياۋ شىعىسقا ەكسپانتسياسىندا باستى قارسىلاس بولعان كونە پونتتىڭ پاتشاسى ميتريداتقا تەڭەسە، پولياكتىڭ ساياحاتشىسى ءارى جاعرافياتانۋشىسى ا. يانۋكەۆيچ كەنەسارىنى فرانتسۋزدارعا قارسى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىن جۇرگىزگەن كۇرەسكەر، الجير حالقىنىڭ ارداقتى ۇلى ءابدى ءال-كادەرگە تەڭەگەن. ول دا كەنەسارى قاسىمۇلىنىڭ زامانداسى بولعان.

كەنەسارى حاننىڭ باسىن قايتارىپ الۋ تۋرالى ماسەلە از كوتەرىلمەي جۇرگەن جوق. بىراق تەك عالىمدار ءسوز قوزعاپ، عىلىمي دەڭگەيدەن اسپاي قالۋدا. مارقۇم ماناش قوزىباەۆ بۇل باعىتتا كوپ شارۋالار اتقاردى. كەنەسارى قاسىمۇلىنىڭ 200 جىلدىعىن اتاپ وتەردەن بۇرىن ونىڭ باستاماسىمەن، تاريحي-مادەني قۇندىلىقتاردى ەلگە قايتارۋ جونىندەگى ارنايى كوميسسيا قۇرۋ قولعا الىنعان. الايدا، عالىم مەزگىلسىز كوز جۇمعان سوڭ ارنايى كوميسسيا قۇرۋ ارمان بولىپ قالدى. ول ماسەلەنى اتقارۋ جۇكتەلگەن سول كەزدەگى ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى ۆلاديمير شكولنيك وعان باس اۋىرتقىسى كەلمەدى. ونى قويىپ، ءبىزدىڭ ەلىمىزدە كۇنى بۇگىنگە دەيىن تاريحي-مادەني ەسكەرتكىشتەردى باعالاۋ جانە ەلگە قايتارۋ جونىندەگى تولىققاندى نورماتيۆتىك قۇجات جوق. ونىڭ ۇستىنە رەسەي مادەني قۇندىلىقتاردى رەستيتۋتسيالاۋ جونىندەگى حالىقارالىق كەلىسىمدەردىڭ بىرىنە قول قويسا، كەلەسىسىنە قول قويماعان. سوندىقتان بىرقاتار حالىقارالىق مىندەتتەمەلەردى ورىنداۋدان اۋلاق نيەت تانىتۋدا.

كەيبىر ماماندار رەسەي ۇكىمەتىنىڭ قازاقتىڭ تاريحي قۇندىلىقتارىن، سونىڭ ىشىندە حان كەنەنىڭ باسىن قايتارعىسى كەلمەۋىن - ول جادىگەرلەردىڭ قولدى بولعانىمەن تۇسىندىرەدى. كەزىندە رەسەي عىلىم اكادەمياسى پرەزيدۋمىنىڭ وكىلى زابرودين «حرۋشەۆتىڭ تۇسىنداعى جىلىمىقتى پايدالانىپ پىسىقايلار جۇزدەگەن جادىگەرلەردى شەتەل اسىرعان» دەپ مالىمدەدى. ونداي بولعان جاعدايدا ماسەلەگە مادەني قۇندىلىقتاردى ساۋدالايتىن حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ نەگە نازارىن اۋدارماسقا؟

بىراق الەمدە مادەني-تاريحي قۇندىلىقتاردىڭ اۋىس-ءتۇيىسىن رەتتەيتىن كوپتەگەن زاڭدار، كونۆەنتسيالار مەن حاتتامالار ارەكەت ەتەدى. كوپشىلىگى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان بەرى بار. قۇندىلىقتاردى قايتارۋ ماسەلەسىن تەك ۇلتتىق قۇقىقتىق رەتتەۋمەن شەشە المايمىز. بۇل قارىم-قاتىناستار حالىقارالىق قۇقىقتىق نورمالارىمەن شەشىلەتىن ماسەلە. وكىنىشكە وراي بىزدە ونداي زاڭدار جوقتىڭ قاسى. ول ءۇشىن ساياسي ەرىك كەرەك. كەنەسارىنىڭ باسىن قايتارۋ ماسەلەسىنە تەك قانا عالىمدار ەمەس، تىكەلەي بيلىك ات سالىسۋى كەرەك.

            حان كەنەنىڭ باسىن بۇگىن قايتارىپ الماساق ەرتەڭگى ۇرپاقتىڭ بەتىنە قالاي قارايمىز؟! بۇل ماسقارالىقتى ءبىر كۇنگىنى ويلاعان ءبىز ۇمىتقانمەن ۋاقىت ۇمىتپايتىنىن ەسكەرۋىمىز كەرەك. اتا-بابامىز اق كيىزگە وراپ حان كوتەرگەن كەنەكەمنىڭ ارۋاعى ريزا بولماي قازاقتىڭ ەرلىك، ەلدىك رۋحى قايتا تىرىلمەك ەمەس! ەشقاشان!

نامازعا جىعىلىپ جاتقاندا ساتقىندار سىرتىنان پىشاق ۇرعان ماحامبەت باتىردىڭ، اقتار پەن قىزىلداردىڭ ورتا جاۋىنا اينالعان كەيكى باتىردىڭ دا باستارى دا كورمەدە ءجۇر. ال اق پاتشانىڭ سويىلىن سوققان، كەيىننەن بولشەۆيكتەردىڭ جانسىزى بولعان  ءتۇبى ويرات جا لاما دەيتىن سۇمىراي تىرىدەي سىپىرىپ العان قازاق اقىمبەتتىڭ تۇلىبى چەح رەسپۋبليكاسىنىڭ استاناسى پراگا قالاسىنداعى ۇلتتىق مۋزەيدىڭ  «جادىگەرى». جالپى، رەسەي اۋماعىندا سۇيەكتەرى شاشىلىپ، مۋزەيلەردىڭ ءار بۇرىشىندا قالعان 380 قازاقتىڭ مۇردەسى بار كورىنەدى. حان كەنەمەن بىرگە وسىلاردىڭ بارلىعىن قايتارىپ الىپ، ارۋلاپ جەرلەۋ قاجەت. بۇل ءبىزدىڭ ەلدىگىمىزگە سىن.

 «اباي-نفورم».