(ۇلى اقىننىڭ ۇمىت قالعان ءۇي-جايى جايىندا وي-تولعاۋ)

جەر شوقتىعى – اقشوقى! سەبەبى، ابايدىڭ سانالى عۇمىرىنىڭ ەڭ ۇزاق بولىگى وسى اۋىلدا وتكەن-ءدى. ۇلى اقىن وندا وتىز ءۇش قىستى قىستاعان! مۇنداي مەكەن كانە؟! كوشپەندى داۋىردە توبىقتى جۇرتى سىرت شىڭعىس – كەڭ جايلاۋعا اسىعاتىن (قاقاعان قىستىڭ ۇزاق كەشتەرىندە سول قىزىققا تولى ءۇش ايدى اركىم ساعىنا ەسكە الاتىن). اپتاپ ىستىق باستالماي كوشىپ، سونان، كۇزگى سالقىن لەبى ەسكەندە عانا شىڭعىستىڭ ەرتىس جاق ەتەگى – باۋىرعا قايتا ورالاتىن.  مىنە، سول باۋىرداعى كۇزەۋ، قىستاۋدىڭ ءبىرى – اقشوقى. ول ابايدىڭ اقشوقىسى، ەڭ باستىسى، پوەزيا مەككەسى! وكىنىشكە قاراي، وسى ءجايت ەسكەرۋسىز قالۋدا.

1860 جىلدىڭ كۇزىندە قۇنانبايدىڭ دارگويىمەن جاس جۇبايلار اباي-ءدىلدا اقشوقىعا يەلىك ەتكەن ەدى (وعان دەيىن بۇل ماڭ قۇلادۇز ەدى). سونان بۇل قىستاۋدا اباي ۇزاق، 1894 جىلعا دەيىن ءومىر ءسۇردى. ءسويتىپ، اباي وتىز ءۇش جىل (1860-1893 جىلدار ارالىعى) اقشوقىدا قىستاعان، بۇل ايداي اقيقات.

جىگىت اباي اقشوقى قىستاۋىندا كۇز، قىس ايلارىن قالاي وتكىزدى؟

بۇل جايىندا كوكباي: «اباي اۋىلى قىسى-جازى وتە قوناقشىل، ءدايىم كۇندىز-ءتۇنى باسىپ جاتقان نەشە الۋان كىسى بولادى. ...ەل ەلدىڭ باستى ادامدارى، ەرتەكشى، قۇسبەگى، دومبىراشى، ءانشى، نە بولماسا توعىزقۇمالاق، دويبى ويناعىش ويىنشىلارى دا جاتادى»، – دەيدى.

نەنىڭ دە بولسا تۇبىنە جەتپەي تىنبايتىن اباي ادەتى. قۇسبەگىلىكتى كوپ قىزىقتايدى. توعىزقۇمالاققا (بۇل ويىندى «ويشىلدار ويىنى» دەيدى) قۇلاي اۋەستەنىپ، اقىرى جەتە مەڭگەرەدى. تاعى كوكباي: «اباي توعىزقۇمالاقتا توبىقتى ىشىندەگى ءىرى ويىنشىلاردىڭ ەڭ ىلگەرى قاتارىندا بولدى»، – دەسە، مۇنى تۇراعۇل: «قۇمالاقتا اكەمدى جەڭگەن ادامدى كورگەنىم جوق»، – دەپ راستايدى.

اباي 1890 جىلعا شەكتى ەل جۇمىسىنا كوپ ارالاستى.  توبىقتى ەلىنىڭ توبە ءبيى بولدى. كوكباي: «بيلىككە كەلگەندە ابايداي ءادىل دە تازا، دۇرىستىعى كۇشتى ءبيدى توبىقتى ءىشى بۇرىنعى، سوڭعى زاماننىڭ قايسىسىندا بولسا دا كورگەن جوق دەپ ايتا الامىن»، – دەسە، مۇنى تۇراعۇل ءوزىنىڭ «اكەم اباي تۋرالى» دەگەن ەستەلىگىندە بەكىتە تۇسەدى: «مەنىڭ اكەمنەن باسقاعا رازى ىزدەپ جۇگىنەتۇعىن ادامدى كورگەنىم جوق» دەپ. اباي ناسيحات ولەڭدەرىنە، اۋدارماعا، ءان شىعارۋعا بەل شەشە كىرىسكەن كەزەڭدى كوركەم تىلمەن بايانداي كەلە، مۇحاڭ بىلاي دەيدى: «وسىمەن قاتار، اباي ءوزى تىلەمەسە دە، اۋىر كورىپ، بويىن الىپ قاشامىن دەسە دە، ەركىنە قويماي، بۇعان ماسىل بولىپ، اسىلا جۇرەتىن تاعى ءبىر مىندەت، بەينەت بار. ول – ەل ءىشىنىڭ داۋ-شارى». اباي ەل ءىشى جۇمىسىن كوپ تىندىرعانىنىڭ رەسمي دالەلى – 1890 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا گەنەرال-گۋبەرناتور بارون تاۋبە اڭشىلىق مىلتىقتى سىيعا تارتتى.

ابايدىڭ  1893 جىلعى ءوزى تۋرالى «ويعا ءتۇستىم، تولعاندىم» ولەڭىندە «...كورىنگەنگە قىزىقتىم» دەگەنى، سونداي-اق، ايگىلى «ولسەم ورنىم قارا جەر سىز بولماي ما؟» ولەڭىندە:

جاسىمدا البىرت ءوستىم، ويدان جىراق،
ايلاعا، اشۋعا دا جاقتىم شىراق، -

دەگەنى اقشوقىدا وتكەن ءومىرى تۋرالى جوعارىدا ايتىلعان جايتتەردى بەكىتە تۇسەدى. ارىنى باسىلماعان جاستىعى دا، حالىق قامقورى  بولىس، بي بولعان جىلدارى دا وسى قىستاۋدا ءوتتى.

سونىمەن، اقشوقى – اباي اۋەلى عىلىممەن سۋسىنداعان، ونان سوڭ اقىندىق قىزمەتىنە  بەل شەشە كىرىسكەن كەرەمەت شاقتىڭ كۋاسى، پوەزيا بەسىگى. ونداعى وتىز ءۇش جىلدا دۇنيەگە كەلگەن ولەڭدەرىنىڭ سانى – 103. وعان ەكى پوەماسى مەن اۋدارمالارىن قوسىڭىز. 1884-1890 جج. كولەمىندەگى «اباي – جاڭا جازبا ادەبيەتتىڭ اتاسى»، – دەگىزگەن كلاسسيكالىق ولەڭدەردىڭ باسىم كوپشىلىگى اقشوقىدا تۋىلعانى تالاسسىز. تۇراعۇل: «اكەم كوبىنەسە ولەڭدى قىستى كۇنى جازۋشى ەدى» دەيدى. شىنى سول، جاز، كۇز ايلارىندا ابايدا ۋاقىت بايلىعى بولماعان، ءار تاراپتان اعىلعان كەلىمدى-كەتىمدى كىسىلەردەن بوساي المايتىن. تىنىشتىقتى اباي تەك قىسقى اقشوقىدان تاباتىن. ايگىلى «اباي جولى» ەپوپەياسىنىڭ «بيىكتە» تاراۋىندا مۇحتار اۋەزوۆ  قىس ايلارى اقشوقىدا قالاي وتكەنىن بىلايشا سۋرەتتەيدى: «ىشىندە وي شىراعى جانعانداي بولىپ، سالماقپەن قاراعان كوزدەرى قارسىداعى تەرەزەگە قادالادى. كۇن ءتۇسىپ تۇرعان قارلى ادىرعا ۇزاق-ۇزاق قاراي تۇسەدى. وزىنشە ءبىر مىعىم كۇشپەن، ۇعىمسىز ءبىر مۇڭمەن جۇمىرلانا بۇگىلگەن توبە-توبەلەر. ...وزىمەن ءوزى بوپ تولعانا ويلانعان ۋاقىتتارىندا كوز الدىنا كوپتەن-كوپ ورالاتىن وسى ادىرلار». كورىپ وتىرمىز، مۇحاڭ قالامى ابايدىڭ جان دۇنيەسىن بيلەگەن سەزىم مەن شابىتتى اقشوقى تابيعاتىنان اجىراتپاي، ءبىر ءبۇتىن قىلىپ سۋرەتتەگەن.

اقيقاتى، اقشوقى تەك اباي مەن دىلداعا عانا تيەسىلى، ولاردىڭ مەنشىكتى قىستاۋى. بىلە بىلسەك، قۇنانباي قاجىنىڭ تۇراعى – ءبورىلى. بىراق سوڭعى جىلدارى قاجىنىڭ اۋىلى اقشوقى سياقتانا باستاعانىنا قاراڭىز (مۋزەيى اقشوقىدا بوي كوتەرۋى سونىڭ ايعاعى).  تاياۋدا سەمەي قالالىق تۆك-6 تەلەكومپانياسىنىڭ تاپسىرماسىمەن اتالمىش قىستاۋعا بارعاندا وسىعان كوز جەتكىزدىم. رەت-رەتىمەن بايانداپ كورەيىن.

قۇنانباي قورىمى (پانتەون) جوندەلگەن، ماڭايى دا، مۋزەيى دە جارقىراپ تۇر ەكەن. تۋريستەر لەگى وسى ارادان ات باسىن كەرى قاراي بۇرادى. ويتكەنى، اباي اۋىلى دەگەن كورسەتكىش تە، وعان قاراي اپاراتىن جول تۇگىلى سوقپاق تا جوق ەكەن. اباي تۇرعان ۇلكەن ءۇيدىڭ ورنى، سۋ ىشكەن قۇدىعى، ولەڭ شىعارعان توبە قاراۋسىز، مۇلدەم كوڭىل بولىنبەگەن حالدە ەكەن. جانىما ەرگەن وپەراتور پانتەوننان شىعىسقا قاراي نەبارى 200-300 مەتر جەردەگى قاۋعالى قۇدىقتى، قۇدىقتان 40-50 مەتر جەردەگى جەرمەن-جەكسەن بولعان ءۇيدىڭ جۇرتىن ءتۇسىرىپ الدى. بۇدان بولەك، اباي كۇندە كەشكىسىن ويعا باتقان، جاڭاعى جۇزگە تارتا ولەڭ تۋىلعان ءدوڭ توبەسىنە (ولەڭ-توبە) كوتەرىلدىك. ونىڭ «اباي جولى» ەپوپەياسىندا سۋرەتتەلگەنىن جوعارىدا ايتتىق.

وسىدان ءۇش جىل بۇرىن «اۋ، جاراندار، قۇنانباي قاجى ءومىرىنىڭ سوڭعى وتىز جىلى وتكەن جەر – ءبورىلى، مۋزەي سوندا سالىنسا ءجون، ال اقشوقىدا قارجى-قاراجات اباي اۋىلىن قالپىنا كەلتىرۋگە جۇمسالعانى يگى» دەگەن ۇنىمە وبلىس اكىمى، اۋدان اكىمى دە قۇلاق اسپادى. نە ىستەمەك كەرەك؟  ەرىكسىز ءوز قارجىما «ولەڭتوبە» دەگەن ءىرى جازۋى بار ەسكەرتكىش-كونسترۋكتسيا جاساتتىم. ونى:

كوك الا بۇلت سوگىلىپ،
كۇن جاۋادى كەي شاقتا.
ونە بويىڭ ەگىلىپ،
جاس اعادى اۋلاقتا، –

دەپ ءوزى ايتقانداي، اقىننىڭ ءىزى قالعان، كوز جاسى توگىلگەن توبەگە اپارىپ ورناتقان ەدىم. سول كونسترۋكتسيانى مالدار سۇيكەنىپ قۇلاتىپتى (سو جولى ءتورت اياعىنا بەتون قۇيىپ بەكىتۋگە ۇلگەرە المادىم). ءسويتىپ، بيلىكتىڭ نازارىن اۋدارسام دەگەن بۇل ىسىمنەن تۇك تە ونبەدى.

بىلە بىلسەك، اقشوقى جونىندا تۋىلعان ولەڭدەر توبىقتى اسىپ، كۇللى قازاق كوگىندە قالىقتاعان-دى.  مۇنى مۇحتار اۋەزوۆ: «اقشوقىدا تۋعان ولەڭ، ولەڭ مەن ءان، سان-سالالى جىرلار كوشىرىلىپ، جاتتالىپ، اۋەندەپ تولقىپ تاراپ جاتتى» دەپ كورسەتەدى (تاراۋدىڭ «بيىكتە» اتالعانى وسى سەبەپتەن). ءبىرىنشى قارا سوزىندە اباي: «ەندى مۇنان باسقا ەش جۇمىسىم جوق» دەپ اعارتۋشىلىق ارنادان دانالىق ورىسىنە قادام باسۋعا شەشىم قابىلداعان جەر دە – وسى اقشوقى بولاتىن. ولاي بولسا، كيەلى شىعارماشىلىق ورنىنىڭ كومەسكىلەنە باستاعانى نەسى دەگەن سۇراقتىڭ تۋى زاڭدى. گاپ سوندا، «مۇسىلماندا اتاقتى» (اباي) بولعان قۇنانباي قاجى 1885 جىلدىڭ تامىز ايىندا ءبورىلى اۋماعىندا دۇنيە سالدى. ءمايىتىن جيدەبايعا جەتكىزۋگە ۇيعارىلدى. ايتسە دە، توپىراق اقشوقىدان بۇيىردى. نەگە؟ اپتاپ ىستىقتا جيدەبايعا جەتكىزۋ مۇمكىن بولماعان.

قاجىنىڭ جانازاسى كەزىندە وتكىر ءتىلدى قارت اقىن بايكوكشە: «قۇنان كەتتى – الدىنان جارىلقاسىن، ارتىندا التىن قالدى ات باسىنداي»، – دەگەن ەكەن.  كورەگەن اقىن مۇنى بىلمەي ايتقان جوق، وسى كەزدەردەن-اق ابايدىڭ ەرەكشە اقىندىق قۋاتى جاقىن اينالاسىن تاڭ قالدىرعان.

رەتى كەلگەن سوڭ ايتايىق، اباي مەن ءدىلدا العاش ورنىققاندا اقشوقى توڭىرەگى ەلسىز، قارساق جورتپاس قارا ادىرلار عانا ەدى. سونىڭ جايلى قونىسقا اينالۋى – ءدىلدا حانىمنىڭ ەرەن ەڭبەگى. اقشوقى كەزىندە «ۇلكەن اۋىل» دەپ اتالۋىنا اباي عانا ەمەس، وعان كۇللى عۇمىرىن سارپ ەتكەن ءدىلدا بايبىشە دە سەبەپكەر.

«جىگىتتەر، ويىن ارزان، كۇلكى قىمبات» (1886) ولەڭىندە اباي:

جوق بولسا قاتىنىڭنىڭ جات وسەگى،
بولماسا مىنەزىنىڭ ەش كەسەگى.
...ارى بار، اقىلى بار، ۇياتى بار،
اتا-انانىڭ قىزىنان قاپىل قالما، –

دەگەندى ءوزىنىڭ وتباسىلىق تاجىريبەسىنە سۇيەنىپ ايتقان. ياعني بۇل شۋماقتا ءدىلدا بەينەسى، وعان دەگەن ريزا كوڭىلى تۇرعانى انىق سياقتى.

كوپكە ايان، «اباي جولى» ەپوپەياسىندا پوەزيا بەسىگى اقشوقىعا ءدىلدا ەمەس، ايگەرىم يەلىك ەتەدى (شىندىعىندا «كىشى اۋىل» اتانعان ايگەرىم قونىسى ءبورىلى ماڭىنداعى ارالتوبە دەگەن جەر). مۇحاڭ كوبىنە-كوپ ايگەرىم بەينەسىنە ەكپىن تۇسىرۋگە بەيىلدى. نەگە؟ بۇل كوركەم شىعارما تالابى، سونىڭ ارنالى جەلىسىنە بەيىمدەۋ بولار. ەكىنشىدەن، ءدىلدا بايدىڭ تۇقىمى، كەڭەستىك ءداۋىر سوزىمەن ايتساق، قاناۋشى تاپتىڭ وكىلى. ال ايگەرىم كەدەي تاپتان. وسى ءجايتتى دە مۇحاڭنىڭ قاپەرگە الۋعا ءماجبۇر بولعانى ءشۇباسىز سياقتى.

«اقشوقى ابايدىڭ قىستاۋى  دەپ دالەلدەپ جاتۋدىڭ قاجەت پە، ول ونسىز دا اقيقات» دەرسىز، بالكىم. تاعى ءبىر ايتايىن، اقشوقى – ابايدىڭ پوەزياسى تۋىلعان ءھام تارالعان قاسيەتتى توپىراق ەكەنى كومەسكىلەنە تۇسۋدە. وكىنىش پە، وكىنىش، گەتە، بالزاك، پۋشكين، تولستوي سىندى الەم كلاسسيكتەرى تۋعان، شابىتى شالقىعان جەردىڭ ءار تاسىنا دەيىن اسپەتتەلىپ، كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتالادى ەمەس پە. اقشوقىداي كيەلى جەرگە جان ءبىتسىن دەسەك، اباي ءۇيىنىڭ ورنىنا، ەڭ بولماعاندا، ماكەتى تۇرسا يگى. ءۇي قاسىنداعى الاڭ وسى اۋماقتىڭ حانشايىمى ءدىلدانىڭ، ال شوقىنىڭ ءۇستى ابايدىڭ مۇسىنىمەن كوركەيىپ تۇرسا نەسى ايىپ. ءدوڭ ۇستىنەن الار اسەرىڭ كەرەمەت. ارقانىڭ سامالى كەۋدەنى كەرەدى. «ءبىز ابايدى كورگەنبىز» دەگەندەي توڭكەرىلىپ قويتاستار جاتىر. سونىڭ بىرىندە شاپانىن جەلبەگەي جامىلىپ وتىرعان ابايدى كوزگە ەلەستەپ، ەرەكشە سەزىمگە بولەنەسىز. اپىراي، كەز كەلگەن تۋريستكە كەرەگى دە وسى ءساتتى سەزىنۋ ەمەس پە. «اباي جولى» ەپوپەياسىندا تاعى مۇحاڭ: «اۋىلدا جۇرگەندە قىسى-جازى ءدوڭ باسىندا وتەتىن كەش، قازىر تاعى دا ءبىر وزگەشە بوپ سەرپىلتىپ، ءوز قۋاتىن ايرىقشا ءبىلدىرىپ، ابايعا قاتتى اسەر ەتەدى...»، – دەپ بىلمەسە جازار ما ەدى.

كەشەگى كەڭەستىك كەزەڭدە كەتكەن جاڭساقتىقتى تۇزەتەتىن كەز كەلدى.  ايگىلى جيدەباي ستاتۋسى اقشوقىدان تومەن ەمەس. بىراق جيدەباي – 1894-1902 جج. ۇلى اباي حاكىم شىڭىن باعىندىرعان، الەم ويى الىبىنا  اينالعان جەر. ونىڭ ستاتۋسى – دانالىق مەككەسى، دانالىق قاعباسى. ال، اقشوقى «پوەزيا مەككەسى» ەكەنىنە اباي كىتابى ارقىلى كوز جەتكىزۋ قيىنعا سوقپايدى.

ءسويتىپ، اقشوقى قىستاۋىن تەك پانتەون اۋماعى دەپ ءبىلۋ جەتكىلىكسىز. ابايدىڭ ءۇيى، ولەڭ-توبەسى تۋريستەر كورۋگە اسىعاتىن نىسانعا اينالۋى كەرەك!  ابايداي وتكىر سەزىم يەسىنىڭ جان دۇنيەسى ورلەۋىنە قىستاۋدىڭ توپىراعى ءھام تابيعاتى وزگەشە اسەرىن تيگىزگەنى، شىعارماشىلىعىندا تەرەڭ ءىز قالدىرعانى ءشۇباسىز اقيقات. سوندىقتان ماقالادا كوتەرىلگەن ماسەلەگە اباي اتىن يەلەنگەن وبلىس باسشىلىعى نازار اۋدارادى، حاكىم اتامىز وتىز ءۇش جىل قىستاعان ءۇيدىڭ ورنى جوعالىپ كەتۋىنە جول بەرمەيدى دەگەن سەنىمدەمىن.

اسان وماروۆ،

زەرتتەۋشى عالىم

Abai.kz