سەنبى, 27 ءساۋىر 2024
بىلگەنگە مارجان 4056 4 پىكىر 21 شىلدە, 2022 ساعات 14:05

شىڭعىس حان كىم جانە قانداي بولعان؟

 «...يستوريۋ ۆ بەلىح پەرچاتكاح نيكتو ەششە نە دەلال.»
            وتتو فون بيسمارك
پەرۆىي كانتسلەر گەرمانسكوي يمپەري،
وسۋششەستۆيۆشي پلان وبەدينەنيا
گەرماني پو مالوگەرمانسكومۋ پۋتي.

«ۆسە پريحوديت، ي ەتو پرويدەت...»
تسار سولومون.

كەزىندە قىتاي عالىمدارىنىڭ قايسىبىرى كۇنىن كورۋ ءۇشىن، ء(ىشىنارا بولماسا) تاريحي دەرەكتەردىڭ ماعىناسىن ءوز قالاۋىنشا وزگەرتىپ، ءتۇرلى ارناعا ءتۇسىرىپ، ولاردى كوبەيتىپ، تالاپ ەتكەن كەرەكتى ورىندارعا تابىس تابۋ ءۇشىن ۇزاق جىلدار بەرىپ وتىرعان جانە ولاردى قامتاماسىز ەتكەن. بۇل الەمنىڭ جارتى بولىگىن وزىنە باعىندىرعان شىڭعىس حان تاقىرىبىنا دا قاتىستى دەۋگە بولادى.

شارتاراپ  عالىمدارى ۇلى قاعانعا بايلانىستى دەرەكتەردىڭ كوبىن وسى قىتاي عالىمدارىنىڭ جازعاندارىنا جانە بەرگەن مالىمەتتەرىنە وراي، عىلىمي ەڭبەكتەرىن جازعان جانە كىتاپ قىلىپ شىعارعان. ەندى، وسى عالىمداردىڭ شىعارمالارىن وقىعان قالىڭ كوپشىلىك ارينە، شىندىق پەن اقيقاتتان الىس كەتىپ، ناقتى دەرەكتەرگە سۋسىنداي المايدى. ولار ۇزاق جىلدار وتىرىك پەن جالعان مالىمەتتەردى مالدانىپ، شىندىققا جاقىنداي الماي جۇرەدى. سونداي ءبىر ناقتى بولعان وقيعانى ورىستىڭ تانىمال جازۋشىسى جانە عالىمى الەكساندر بۋشكوۆ بىلاي دەپ جازادى:

... پوروي دوۆەريە ك «درەۆنيم رۋكوپيسيام» يگراەت س ۋچەنىمي زلىە شۋتكي. ۆوت، سكاجەم، ۆزيات حوتيا بى نەداۆني كامەرنىي سكاندالچيك ۆ بريتانسكوم مۋزەە. بولەە شەستيسوت «درەۆنەكيتايسكيح رۋكوپيسەي» وكازاليس فالشيۆكامي چيستەيشەي ۆودى. وكازالوس، جيل ۆ كيتاە، ەششە ۆ پەرۆوي ترەتي دۆادتساتوگو ستولەتيا، نەكي جادنىي نا دەنگي ي ۆەسما سمىشلەنىي ابوريگەن، كوتورىي زا پريليچنۋيۋ پلاتۋ دەسياتيلەتيامي سنابجال پوچتەننىح پوسلانتسەۆ بريتانسكوگو مۋزەيا ەتيمي «درەۆنەيشيمي» مانۋسكريپتامي، كوتورىە يزگوتاۆليۆال سوبستۆەننوي رۋكوي. ون پو ستاحانوۆسكي شتامپوۆال  «درەۆنيە رۋكوپيسي» دو 1949 گودا، پوكا ۆ پەكين نە ۆوشلي چاستي  ماو تسزە – دۋنا.  ەتو يستوريچەسكوە سوبىتيە ليش نەنادولگو پرەرۆالو ۋدارنۋيۋ رابوتۋ نا بلاگو ۆەليكوبريتانسكوي يستوريچەسكوي ناۋكي. سلينيايا ۆ گونكونگ، گدە ەششە نە ودين گود پرودولجال رادوۆات دوستوپوچتەننىح مۋزەيششيكوۆ راريتەتامي ودين درۋگوگو كراشە، كوتورىە «س ريسكوم دليا جيزني ۆىۆەزەنى يز كراسنوگو كيتايا». ۆسكرىلاس ەتا يستوريا ليش ۆ پروشلوم گودۋ. ي ۆسە بى نيچەگو، نو ۆى پرەدستاۆلياەتە، سكولكو ۋجە ديسسەرتاتسي زاششيششەنو نا وسنوۆە ەتوي زالەپۋحي، سكولكو ۋچەنىح ترۋدوۆ ۆىشلو ۆ سۆەت، سكولكو ناۋچنىح كارەر راستسۆەلو پىشنىم تسۆەتوم? ي ەسلي ۆى پولاگاەتە، چتو ۆ رەزۋلتاتە سيح شوكيرۋيۋششيح رازوبلاچەني حوت كتو – تو يز يستوريكوۆ پۋبليچنو وتكاجەتسيا وت ناۋچنوگو زۆانيا، پولۋچەننوگو زا يزۋچەنيە «راريتەتوۆ» كۋحوننوگو پرويزۆودستۆا، ليبو ۆەرنەت گونورار زا كنيگي ي ستاتي، تو ۆى پلوحو زناەتە يستوريكوۆ...، - دەيدى الەكساندر الەكساندروۆيچ. وسى ورايدا، ەلىمىزدىڭ وسى كەزەڭگە  دەيىنگى، سونداي-اق، قازىرگى كەيبىر عالىمدارىمىزدىڭ (بىرەن-سارانى عانا بولماسا)   شىڭعىس حان جانە ونىڭ ۇرپاقتارىنا بايلانىستى، اشىعىن ايتقاندا، موڭعولدار  (بۋرياتتار) تاقىرىبىنا جازعان ەڭبەكتەرى  تەرەڭ زەرتتەلمەي، ات ءۇستى جازىلعان دەۋگە كەيدە نەگىز بار. كوبى ەسكى يدەولوگيالىق سارىمەن جازىلعان. بىراق، ايتارىمىز،  تىرناق استىنان كىر ىزدەگەندىك ەمەس. ايىپ ەتپەسىن!

ناستوياششيە، ا نە سكازوچنىە مونگولى ۆ XIII ۆەكۋ يمەلي ەششە مەنشە ۆوزموجنوستەي ك تومۋ، چتوبى سوزدات تۋ ۆەليكۋيۋ يمپەريۋ، كوتورۋيۋ يم سكلوننى پرەپيسىۆات . پوتومۋ چتو، گلياديا پراۆدە ۆ گلازا، پرەدستاۆليالي سوبوي نە بولەە چەم رىحلوە سكوپيششە پلەمەن (لەسنىح وحوتنيكوۆ). لەگكو سوچينيات كراسيۆىە سكازكي: پرو تو، كاك ەتي كلاسسيچەسكيە كوچەۆنيكي ودناجدى، نەۆەدومو س كاكوگو پەرەپۋگۋ، رەشيلي زاۆوەۆات ي وگرابيت ۆەس وكرۋجايۋششي مير دو «پوسلەدنەگو موريا».

قازاق عالىمى و. يسماعۇلوۆ (1977 جىل.): «ۋ يستوكوۆ درەۆنەگو ناسەلەنيا كازاحستانا ...ناحوديتسيا حوروشو وتليچاەمىي، ياركو ۆىراجەننىي ەۆروپەويدنىي تيپ بەز كاكوي – ليبو مونگولويدنوي پريمەسي».

ا مەج تەم درەنيە يستوچنيكي ريسۋيۋت چينگيسحانا ۆىسوكيم، دليننوبورودىم، س «رىسيمي» زەلەنو – جەلتىمي گلازامي! سوۆرەمەننيك چينگيسا، پەرسيدسكي يستوريك راشيد اد – دين پيسال، چتو ۆ رودۋ چينگيسحانا دەتي «روجداليس بولشەي چاستيۋ س سەرىمي گلازامي ي بەلوكۋرىە». سوگلاسنو لەگەندە، بودۋانچار، پرەدوك چينگيسحانا ۆ دەۆياتوم كولەنە – بەلوكۋرىي ي گولۋبوگلازىي. ك چەمۋ توت جە راشيد اد – دين دوباۆلياەت: رودوۆوە يميا «بوردجيگين» (بورىجەگەن رۋى), كوتوروە نوسيلي پوتومكي بودۋانچارا، كاك راز ي وزناچاەت «سەروگلازىي».

پەرەد نامي، تاكيم وبرازوم، نيكاكوي نە مونگول (ياعني، قىسىق كوزدى موڭعول ەمەس), ا وبىچنىي تيۋرك (قازاق  دالاسىن مەكەندەگەن ەۋروپالىق كەلبەتتى  تۇركى – قىپشاق).  ا تاك جە،   نارود پودچينياۆشيسيا چينگيسحانۋ توجە ياۆليايۋتسيا تيۋركامي.

نازۆات چينگيسحانا ي ەگو پودچەنەننىح ليۋدەي  مونگولامي ابسوليۋتنو نە ۆەرنو. ناپيسات تاكوە موگ  تولكو سوۆەرشەننو نە زنايۋششي درەۆنيح تراديتسي ۆەليكيح ستەپەي. تام كاك راز پرينياتو بىلو سكرۋپۋلەزنو دويسكيۆاتسيا دو كورنەي.  ۆسەم، ناۆەرنوە، پومنيتسيا يسۆەچنىي ۆوپروس، س كاكيم وبراششايۋتسيا ك گەرويۋ ۆ رۋسسكيح سكازكاح: «وي تى، گوي ەسي، دوبرىي مولودەتس! تى كاكوگو بۋدەش رودۋ – پلەمەني؟».

تاك ۆوت، ەتوت ۆوپروس پوزايمستۆوۆان يز ستاروي تيۋركسكوي تراديتسي، گدە ەگو سلەدوۆالو پونيمات ۆ بۋكۆالنوم سمىسلە: پۋتنيك، كاكوگو تى رودا، كاكوگو پلەمەني؟ ۆ ستەپي نە بىۆاەت كاكيح – تو ابستراكتنىح «كازاحوۆ» - ەست ۋ نيح  جالاير، كيات، نايمان، مەركيت ي تاك دالەە.

سرەدنەۆەكوۆىە پرادەدى  كيرگيزوۆ، كازاحوۆ پروستو – ناپروستو نە ۆيدەلي پوبليزوستي وت سەبيا نيكاكيح تاكيح سيلنىح، موگۋچيح، پرەدستاۆليايۋششيح رەالنۋيۋ وپاسنوست، مونگولوۆ، ۆوت ي ۆسە… توگداشني نارود مونگولوۆ (لەسنىە بۋرياتى)   – سليشكوم بىلا مالەنكوي  ي دوحلەنكوي. وتكۋدا وني سوزدادۋت  تاكۋيۋ ۆەليكۋيۋ يمپەريۋ. ەتو سمەشنو.

كستاتي، «كيات» ( تەگى، قۇراق - دەگەن ءسوز-اۋ)  (وبەدەنەننىي), «جالاير»، «نايمان»، «كەرەي»، «مەركيت»،  «ارگىن»، «كونىرات»  - رودى، ۋپومينايۋششيەسيا پري پەرەچيسليني «مونگولسكيح» رودوۆ چينگيسحانا، - ەتو سوۆرەمەننىە كازاحسكيە رودى! ك مونگولام نيكاكوگو وتنوشەنيا نە يمەيۋششيە.  وبىچاي يزبرانيە نوۆوگو حانا، ەتو توجە كازاحسكايا تراديتسيا. ۋ مونگولوۆ يزبرانيە حانا نيكوگدا نە بىلو ي سلوۆو «حان» ۆ يح وبىچاياح  نە ۆسترەتيش.

ازيۋ - پوراديۆشۋيۋ چينگيسحانا ي تەميرلانا موجنو نازۆات ۆەليكيم كونتينەنتوم.

… ي پو ستەپيام ۆنوۆ پوسكاچۋت باتىرى، ي بۋدۋت كراسيۆىە پەسني ي ۋكراشەنيا، ي بۋدۋت ليۋبيت دەۆۋشەك، ي مەريتسيا سيلوي، ي سوبليۋدات ستەپنىە زاكونى، سوبراننىە ۆەليكيم تيۋركوم چينگيسحانوم ۆ «ياسە».  

قۇرمەتتى، وقىرماندارىم! وسى كەلتىرىلگەن سويلەمدەر، ءاردايىم ەستەرىڭىزدە ءجۇرسىن!

الەكساندر بۋشكوۆ،

ودين يز سامىح ساموبىتنىح ي چيتاەمىح ۆ روسسي يسسلەدوۆاتەلەي، ا تاك جە پيساتەلەي.

بەيسەنعازى ۇلىقبەك،

قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz

4 پىكىر