كەدەن وداعىنا قاتىستى قۇجاتتار، ۋاقىت وتە كەلە، ءتىپتى قالاۋلىلار تاراپىنان دا كوپ سۇراقتار تۋعىزۋدا. «كەدەن وداعىنا مۇشە- مەم­لەكەتتەردىڭ كەدەن قىزمەتتەرىنىڭ بىرىك­كەن القاسى تۋرالى شارتتى» راتيفيكاتسيا­لايتىن زاڭ جوباسى بۇعان دەيىن تومەنگى پالاتادا دا قىزۋ پىكىرتالاستار تۋعىزعان ەدى. قايرات ءماميدىڭ توراعالىعىمەن وتكەن جو­عارى پالاتانىڭ كەشەگى جيىنىندا ەندى سە­نا­تورلار وسىنىڭ اينالاسىنداعى نارازى­لىقتارى مەن كوڭىلتولماستىقتارىن اشىق ءبىلدىردى.

كەدەن وداعىنا قاتىستى قۇجاتتار، ۋاقىت وتە كەلە، ءتىپتى قالاۋلىلار تاراپىنان دا كوپ سۇراقتار تۋعىزۋدا. «كەدەن وداعىنا مۇشە- مەم­لەكەتتەردىڭ كەدەن قىزمەتتەرىنىڭ بىرىك­كەن القاسى تۋرالى شارتتى» راتيفيكاتسيا­لايتىن زاڭ جوباسى بۇعان دەيىن تومەنگى پالاتادا دا قىزۋ پىكىرتالاستار تۋعىزعان ەدى. قايرات ءماميدىڭ توراعالىعىمەن وتكەن جو­عارى پالاتانىڭ كەشەگى جيىنىندا ەندى سە­نا­تورلار وسىنىڭ اينالاسىنداعى نارازى­لىقتارى مەن كوڭىلتولماستىقتارىن اشىق ءبىلدىردى.

يمپەريالىق قىزۋى باسىلماعان رەسەي وسى ۇيىمنىڭ دا بارلىق باسقارۋشىلىق تىزگىنىن ءوز قولىندا شوعىرلاندىرۋعا ىڭعاي تانىتىپ وتىرعانداي، ال الەمدىك كوشباسشىلىق تۇ­عىرلارعا ۇمتىلعان قازاقستان بۇعان قار­سى­لاسىپ باعۋدا. ارينە، كوك تەڭىزگە شىعار جولى جوق، قۇرلىقتا قوس وكپەدەن قىسىلعان قازاق­ستان ۇلكەن نارىقتى اشاتىن، ەركىن ساۋدا كە­ڭىستىگىن قۇراتىن مۇنداي ۇيىمنان باس تارتا المايدى.
دەمەك، پارلامەنت دەپۋتاتتارىنىڭ كوكسەگەنى دە ول ەمەس، ولار قازاقستاندىق مۇددەنىڭ جاقسىراق قورعالعاندىعىن قالايدى.
«كەدەن وداعىنا مۇشە-مەملەكەتتەر­دىڭ كەدەن قىزمەتتەرىنىڭ بىرىككەن القا­­سى تۋرالى شارتتىڭ» 10-بابىنا سايكەس، وسى القانىڭ حاتشىلىعىنىڭ فۋنكتسياسىن رەسەيدىڭ فەدەرالدىق كەدەن قىزمەتى جۇزەگە اسىرادى ەكەن. «بۇل كەلىسىمدە ءبى­رىككەن القا شەشىمدەرىنىڭ جوبالا­رىن بارلىق مۇشە ەلدەردىڭ كەلىسىمىنەن وتكى­زۋ ماسەلەسى رەگلامەنتتەلمەگەن. بۇل ءبىزدىڭ ەلىمىزگە، سونىڭ ىشىندە قازاقستاندىق كاسىپكەرلەرگە ءتيىمسىز شەشىمدەردىڭ قا­بىلدانۋىنا اكەلمەي مە؟» دەپ تۋرالاي سۇرادى سەناتور ەرلان نىعماتۋلين.
- بىرىككەن القانىڭ شەشىمدەرى تەك ۇسىنىم-رەكومەنداتسيا سيپاتىندا بو­لادى، - دەدى قۇجاتتى قورعاعان قارجى ءمينيسترى ب.جامىشەۆ. - ال شەشىمدەردىڭ تەك ىمىرا-كونسەنسۋستىق جولمەن قابىلدانۋىن تالاپ ەتەتىن ەرەجە قازاق­ستان كەلىسپەيتىن بىردە-ءبىر شەشىمنىڭ ومىرگە جولداما الۋىنا جول بەرمەيدى. وسى تۇرعىدان العاندا مەن ەشقانداي پروبلەما كورىپ وتىرعان جوقپىن. رە­سەيدىڭ كەدەن قىزمەتىنىڭ اپپاراتى ال­قالاردى ازىرلەۋگە قاتىستى تەحنيكالىق فۋنكتسيالاردى، قۇجاتتاردى جولداۋ، قۇجاتتاردى جالپىلاۋ (وبوبششەنيە) سياقتى جۇمىستاردى اتقارادى. باستا­مالاردى قاراۋ سىندى مازمۇندىق جاعى بولسا، ءاربىر ەلدىڭ ەنشىسىندە قالادى. دەمەك، قاندايدا ءبىر قاۋىپ-تاۋەكەل جوق.
تاعى ءبىر جايت: بۇل شارتقا «اتامەكەن» وداعى» ۇلتتىق ەكونوميكالىق پالاتا­سى قورىتىندى ۇسىنعان بولاتىن. كەشە ونىڭ بىردە-ءبىر ۇسىنىسى قابىلدانباعاندى­عى جاريالاندى. ەل ۇكىمەتى ولاردىڭ نەگە قابىلدانباعاندىعىن بىلاي تۇسىندىرە­دى: «كەلىسىمگە 22 ماۋسىمدا قول قويىلدى، ال ۇلتتىق ەكونوميكالىق پالاتا قورىتىن­دىسىن 12 جەلتوقساندا ۇسىندى». «قابىل­دانباۋدىڭ جالعىز سەبەبى وسىندا عانا ما؟ - دەپ ناقتىلادى ە.نىعماتۋلين. - ءويت­كەنى «اتامەكەن» وتاندىق كاسىپكەر­لەر­دىڭ مۇددەلەرىن قوزعايتىن ماسەلەلەرگە قا­تىستى وتە پايدالى ۇسىنىستار بەرىپتى. وكىنىشكە قاراي ولار ەسكەرىلمەي قالىپ وتىر».
- «اتامەكەن» ۇسىنىستارىنا كەلسەم، - دەدى بولات جامىشەۆ، - القانىڭ وتىرىستارىندا تەك قولدانىستاعى زاڭ­ناما جۇزىندە شەشىلە الاتىن ماسەلەلەر عانا تالقىنادى. القا قولدانىستاعى زاڭناما اياسىنان تىس شىعاتىن ماسەلەلەر بويىنشا ەشقانداي شەشىم قابىلداي المايدى. سول سەبەپتى ءۇش ەلدىڭ «اتامەكەن» سياقتى قوعامدىق ۇيىمدارىنىڭ وكىلدە­رىن قوسۋدىڭ قاجەتتىلىگى جوق.
كەدەن وداعىنىڭ بىرىككەن القاسى ەندىگى ەكى وتىرىس وتكىزىپ ۇلگەرىپتى، قارجى ءمينيسترىنىڭ ايتۋىنشا، ونىڭ بىرىندە - ەلەكتروندىق فورماتتا جۇرەتىن اقپا­راتتىق ءوزارا ىقپالداستىقتىڭ تەحنيكا­لىق شارتتارى تالقىلانعان. «بۇعان قوسا، قۇقىق قورعاۋ سالاسىنداعى تاجىريبەلىك ءىس-شارالار جوسپارى قارالدى. سەبەبى ءاربىر ەلدىڭ كەدەن قىزمەتى سونداي-اق قۇقىق قورعاۋ ورگانىنىڭ دا قىزمەتىن اتقارادى» دەدى ول.
ايتكەنمەن بۇل القا تەك قۇ­جاتتاردى كسەروكوپيالىق كوشىرۋ تارىزدەس تەح­نيكالىق قىزمەتتەرمەن اي­نالىسادى دەگەنگە سەناتورلار سەنبەدى. «بىرىككەن القا حاتشىلىعىنىڭ شى­عىندارى دا، قارجىلاندىرۋى دا رەسەي بيۋدجەتىنەن جۇرەدى دەلىنگەن،-دەپ نازار اۋدارتتى سەناتور قۋانىش ايتاحانوۆ. - ول حاتشىلىقتىڭ ەرەجەسىن توراعا بەكىتەدى دەيدى، ال توراعا - رەسەي وكىلى! ءۇشىنشى بابىندا ايتادى: «بىرىككەن القانىڭ جۇمىس ءتارتىبىن دە توراعا بە­كىتەدى». ەگەر ول ءۇش ەلدىڭ ورتاق بىرىككەن القاسىنىڭ جۇمىس ءتارتىبى بولسا، نەگە ونى دا بىرىك­كەن القا ءوزى بەكىتپەيدى؟ نەگە جالعىز توراعاعا بەرىلىپ قويعان؟»
- سەناتورلار، - دەدى پالاتا دەپۋ­تاتتارىنا وتىنە قاراعان قارجى ءمينيسترى، - سىزدەردىڭ القا وتىرىستارىن ۇيىم­داستىرۋ قىزمەتىن رەسەي كەدەن قىزمەتى اپپاراتىنىڭ اتقاراتىندىعىنا قاتىستى الاڭداۋشىلىقتارىڭىز تۇسىنىكتى، بىراق مەن تاعى دا نازارلارىڭىزدى اۋدارامىن! ول وسى ۇيىمنىڭ قۇجاتتاردى كسەرو­كوبەيتۋ، جالپىلاندىرىلعان انىقتا­ما­نى ازىرلەۋ، جيناۋ سياقتى تەك تەحنيكالىق فۋنكتسيالارىن ورىندايدى. وتىرىسقا شىعارىلاتىن قۇجاتتاردىڭ جانە سولار بويىنشا شەشىمدەردىڭ مازمۇنى كەدەن وداعى ەلدەرىنىڭ كەدەن كوميتەتتەرىنىڭ ەنشىسىندە.
مينيستر بولات جامىشەۆ بىرىككەن القا توراعاسىنىڭ تەك ءبىر جىلعا عانا سايلاناتىندىعىن اتاپ ءوتتى، ول مۇشە ەل­دەردىڭ ارقايسىسىنىڭ كەدەن قىزمەتىنىڭ باسشىسى ءار جىلدا وسى لاۋازىمدى يەلەنەدى دەپ ۇمىتتەنەدى: «مەن وسى قۇجات راتيفيكاتسيالانعان سوڭ، سونداي ءتاجىري­بە ەنگىزىلەدى دەگەن ويدامىن،-دەدى قار­­جى ءمينيسترى. - قالاي بولعاندا، مەنىڭ ءوزىم وسىنداي ۇستانىمدى ۇستانامىن جانە ءبىزدىڭ كەدەندىك باقىلاۋ كوميتەتىنىڭ باسشىلىعىن، وسى ماسەلە بويىنشا شە­شىم قابىلداعان كەزدە، وسىعان سايكەس داۋىس بەرۋگە مىندەتتەدىم. ال توراعاعا قاتىستى شەشىم تەك كونسەنسۋستىق نەگىز­-دە، ياعني بارلىق ءۇش ەل وكىلىنىڭ ءبىراۋىز­-دان قولداۋى بولعاندا عانا قابىلدانا­تىندىعىن ەسكەرسەك، قازاقستاندىق تا­راپتىڭ ۇستانىمى الگىندەي بولادى: جىل سايىن توراعا اۋىسىپ، ءبىزدىڭ كوميتەت ءتور­اعاسى دا بىرىككەن القا توراعاسى بو­لۋى قاجەت».
بۇعان سەناتور عاني قاسىموۆ كۇمان­مەن مىسال كەلتىردى: «ءسىز ايتاسىز: «جوق، ءبىز كەلىسپەي قويامىز، روتاتسيا بولادى، پوزيتسيامىز تەمىردەي، توراعامىز دا ءتور­اعا بولادى» دەيسىز. ءشۇبا كەلتىرۋگە رۇق­­سات ەتىڭىز! - دەدى عاني ەسەنگەلدىۇلى. - ءبىز ۇقشۇ ۇيىمىنا قاتىستى دا وسىنداي كەلىسىمدى ءبىر جولى بەكىتتىك، وسى اسكەري ۇيىمعا توراعا العاشىندا رەسەي تارا­پىنان سايلاندى. ول سودان بەرى مىزعىماي، مىنە، 15 جىل بويى وتىر! ءبىزدىڭ وكىلدەر ءتىپتى جاقىنداي دا المايدى». ونىڭ ايتۋىنشا، رەسەيلىكتەر بۇعان مۇمكىندىك بەرەتىن تەتىكتى ەندىگى ەنگىزىپ قويىپتى. راس، تالقىلاۋعا ءتۇسىپ وتىرعان قۇجاتتىڭ 3-بابىندا توراعا مەن ونىڭ ورىنبا­سار­لارىنىڭ 1 جىلعا سايلاناتىندىعى جازىلعان، بىراق ونىڭ «تىركەمەسى» بار: «بىرىككەن القانىڭ شەشىمىمەن بۇل مەر­-ءزىم ۇزارتىلۋى مۇمكىن».

ايحان ءشارىپ

"ايقىن" گازەتى