تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا ەلىمىز بىرنەشە قيىن ءساتتى باستان وتكىزدى. سونىڭ ەڭ قاسىرەتتىسى – جىل باسىنداعى كوپتەگەن جازىقسىز جاندار قازا تاپقان «قاڭتار قاندى وقيعاسى» بولدى. ەل تاعدىرى تالقىعا تۇسكەن كەزدە مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ جەدەل ءارى باتىل شەشىم قابىلداپ، اۋىر سىناق ەڭسەرىلدى. الدىمىزدا باتىر بابالارىمىز عاسىرلار بويى قورعاپ، بۇگىنگى ازات ۇرپاققا اماناتتاعان ەل بىرلىگى مەن جەر بۇتىندىگىن ساقتاپ، ۇلت بولىپ ۇيىسۋ ارقىلى جاڭا قازاقستاندى قۇرۋ مىندەتى تۇر!

قازىر «ەسكى كادرلارمەن  جاڭا قازاقستاندى قالاي قۇرامىز؟» دەگەن سىني پىكىرلەر دە ەستىلىپ قالىپ جاتىر. بۇل تۇرعىدا ءبىر نارسەنى ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. كادر بىردەن تاربيەلەنبەيدى. پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ كادرلىق تاعايىنداۋلار جاساۋدا اسىعىستىق بولماۋى كەرەكتىگىن، مۇنىڭ ءبارى ويلانىپ بارىپ ىستەلۋى قاجەتتىگىن، ونىڭ ۇستىنە ۇلتتىق كادر دايىنداۋدا تاپشىلىق بارىن دا اتاپ ءوتتى.

«مەن مامانداردى قىسقارتىپ، كەرەكسىز ەتىپ تاستاۋعا قارسىمىن، ولاردى دا كاسىبيلىگىنە قاراپ باعالاۋ كەرەك»، – دەدى پرەزيدەنت.

بىراق ءبىز ۇلتتىق كادرلاردى قالاي دايىندايمىز، مىقتى، قۋاتتى ەل قۇرۋ ءۇشىن نە ىستەۋ قاجەت؟» دەگەن سۇراقتارمەن بىرنەشە بەلگىلى ازاماتتىڭ پىكىرىن سۇراعان ەدىك.

ەڭ الدىمەن جۇيە وزگەرۋى ءتيىس

ورازالى سابدەن، «عالىمدار ءۇيى» قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ پرەزيدەنتى، ەكونوميكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، اكادەميك:

– قازىر ءبىز تۇيىققا تىرەلگەن جاعدايدا تۇرمىز. 30 جىل قالىپتاسقان جۇيەنى ءبىر مەزەتتە وزگەرتۋ وڭاي ەمەس. كەزىندە كارل ماركس، ەگەر ادام 50 پايىز پايدا كورەتىن بولسا، ول سەنىمەن كەلىسەدى. 100 پايىز پايدا كورەتىن بولسا، وندا بۇكىل زاڭنىڭ ءبارىن بۇزادى. ال ەگەر كورەتىن پايداسى 200 پايىزدان اسىپ كەتسە، وندا ول وتپەيتىن كەدەرگى جوق، ءتىپتى دارعا اسۋعا دەيىن بارادى دەگەن. بىزدەگى جاعداي ءدال سونداي. مۇنى شەشۋ ءۇشىن ۇلكەن ءبىر سىپىرعىش الىپ، 30 جىل بويى قوردالانعان شاڭ-توزاڭنىڭ ءبارىن سىپىرىپ تاستاۋ كەرەك. بىراق، وندا كىم باسقارادى دەگەن سۇراق تۋادى. سەبەبى، بيلىك باسپالداقتارىنداعى كوپتەگەن جاندار بىلىققا باتقان. دۇرىس مەملەكەت بولۋ ءۇشىن باي مەن كەدەيدىڭ اراسىنداعى الشاقتىق 5-6 ەسەدەن اسپاۋى ءتيىس. ال بىزدە بۇل كورەتكىش 30 ەسەدەن اسىپ كەتتى. بۇل دەگەنىڭىز – ءبارى ءبىتتى دەگەن ءسوز! قىسقاسى جۇيە وزگەرمەي ەشتەڭە وزگەرمەيدى.

ال جۇيەنى وزگەرتۋ ءۇشىن تەز ارادا پارلامەنتتى تاراتىپ، سايلاۋ تۋرالى جاڭا زاڭ قابىلداۋ كەرەك! سەبەبى، قازاقستان – ۋنيتارلى (بىرتەكتى) مەملەكەت، قازاق ۇلتىنىڭ ۇلەس سالماعى 70 پايىزدان اسىپ كەتتى. سوندىقتان ەندى ەكى پالاتالى پارلامەنت دەگەن بولماۋى كەرەك. الەمدەگى ۋنيتارلى مەملەكەتتەردىڭ بارىندە ءبىر پالاتالى پارلامەنت. ءبىز دەپۋتاتتاردىڭ تەڭ جارتىسىن ءبىر مانداتتى سايلاۋ وكرۋگتەرىنەن سايلايتىن ماجوريتارلى سايلاۋ جۇيەسىن ەنگىزۋىمىز كەرەك. ءسويتىپ ەل ىشىندەگى مىقتى-مىقتى ازاماتتاردى حالىق ءوزى تىكەلەي سايلايتىن بولادى. قالعان جارتىسى پارتيالىق تىزىممەن سايلانسا، بۇل – ساياسي پارتيالاردىڭ بەلسەندىلىگىن ارتتىرىپ، پرەزيدەنتىمىز ايتىپ جۇرگەن پارلامەنتتىك وپپوزيتسيانىڭ قالىپتاسۋىنا، ءسويتىپ «اقيقات – ايتىستا تۋادى» دەگەندەي ءادىل باسەكەلەستىك ارقىلى قوعامنىڭ دەموكراتيالانۋىنا داڭعىل جول اشار ەدى.

قاراپ وتىرساڭىز، 12-13 جىل بولىپتى، ءالى ءبىر جاڭا پارتيا تىركەلمەگەن. سوندا جاڭا قازاقستاندى قۇراتىن جالىندى، جاس، جان-جاقتى، ارى مەن قولى تازا جاڭا كادرلاردى قايدان الامىز؟! سوندىقتان، جاڭا پارتيالاردىڭ تىركەلۋىنە قولايلى جاعداي تۋعىزىلۋى قاجەت. مەيلى، بەلگىلى ءبىر قوعام مۇشەلەرى وزدەرىنىڭ زاڭدى قۇقىقتارىن پايدالانىپ، ەكولوگيالىق نەمەسە جاسىلدار پارتياسىن، تاعى بىرەۋلەرى الەۋمەتتىك،  ۇشىنشىلەرى ۇلتتىق دەموكراتيالىق پارتيا قۇرسىن، سوندا جاڭا وي، جاڭا باستاما، جاڭا كوشباسشىلار پايدا بولادى دا قوعامدا پىكىرلەردىڭ ارالۋاندىعىن قامتاماسىز ەتەدى. سايلاۋشىلار قازىرگىدەي «مەن بارماسام دا سايلاۋ وتەدى، «نۇر وتان» جەڭەدى، مەنىڭ داۋسىم ەشتەڭە شەشپەيدى» دەگەن ويدان،  ازاماتتىق پارىزىن ورىنداۋ، كونستيتۋتسيالىق قۇقىعىن پايدالانۋداعى سالعىرتتىقتان ارىلىپ، ءوز كانديداتىنىڭ، ءوزى تاڭداعان پارتيانىڭ جەڭىپ شىعۋى ءۇشىن سانالى تۇردە سايلاۋعا قاتىساتىن بولادى. ال ۇكىمەت پارتيالاردىڭ سايلاۋدا العان داۋىستارىنىڭ مولشەرىنە  قاراي جاساقتالاتىن بولادى. ءسويتىپ، بيلىكتىڭ قاينار كوزى رەتىندە، ءبىر مانداتتى سايلاۋ وكرۋگتەرىنەن دە، پارتيادان سايلاناتىن دەپۋتاتتاردى دا ازاماتتاردىڭ ءوزى سانالى تۇردە سايلاپ، حالىق ءوز تاعدىرىن ءوزى قولىنا الادى. پارلامەنت تە، ۇكىمەت تە حالىقتىڭ الدىندا ەسەپ بەرۋگە مىندەتتى بولادى. ءسويتىپ، ءبارى تومەننەن باستالادى. قازىر ءبىز تۇگەلدەي جوعارىدان تاعايىنداپ وتىرمىز.

كادر ماسەلەسى وسىلاي شەشىلەدى. ايتپەسە، ەشتەڭە شىقپايدى. مۇنىڭ ءبارى تۇپتەپ كەلگەندە – جۇيەنى وزگەرتۋ دەگەن ءسوز.

مەنىڭ ويىمشا، بۇل قانشا ەرتە قولعا الىنسا، جاعىمدى وزگەرىستەر سونشا تەز ناتيەجە بەرە باستايدى. ال، كەشىكتىرە بەرۋ – بيلىكتى كوپ قيىندىقتارمەن بەتپە-بەت قويادى. ويتكەنى، قوعامنىڭ قازىرگى بەتالىسى باسقاشا.

تويىمسىزدىق تراگەدياسى

ءسۇلتانالى بالعاباەۆ، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، جازۋشى، پروفەسسور:

– مەن مەملەكەت باسشىسى  قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ 11 قاڭتار كۇنى پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ وتىرىسىندا جانە 1 اقپان كۇنى سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى ءىس-قيمىل ماسەلەلەرى جونىندەگى كەڭەستە سويلەگەن سوزدەرىن مۇقيات تىڭدادىم.

پرەزيدەنت قايعىلى جاعدايدىڭ ورىن الۋ سەبەبىن وتە تەرەڭنەن قوزعاپ، ونىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق نەگىزدەرىنە ۇڭىلە وتىرىپ، ءدال وسىلاي اقيقاتتى اقتارىپ ايتادى دەپ كۇتپەپ ەدىم. مىنە، وسىلاي بايىپتى، بايسالدى، ساۋاتتى  سويلەۋ كەرەك. بۇل – كەرەك دەسەڭىز – زايىرلى، قۇقىقتىق قوعام مەن مادەنيەتتىڭ، ەركىن پىكىر ايتۋدىڭ تالابى، باستى شارتتارى ەمەس پە؟! نەسىن ايتايىق، «شىندىق – كوپ، اقيقات – جالقى» دەگەندەي، اركىم ءوزىنىڭ ايتقانىن شىندىق دەپ ەسەپتەيدى.  راسىن ايتساق، كوپشىلىك كوپ جاعدايدا ايتىلعان ءسوزدى دۇرىس باعالاي بەرمەيدى، نەگىزىندە قۇرى داۋرىعىپ، ايعايعا سالا بەرۋدىڭ قاجەتى جوق، اتالى سوزگە توقتاي ءبىلۋ كەرەك.

ال ەندى «جاڭا قازاقستاندى قالاي قۇرامىز؟» دەگەن سۇراققا كەلسەك، ارينە كوپ نارسە كادرگە بايلانىستى. بۇل تۇرعىدا ءبىراز ادام قازىر ەسكى كادرلاردىڭ ءبارىن قۇرتۋ كەرەك دەگەن جەكە ويلارىن العا تارتادى. مەنىڭ ويىمشا، بۇل – دۇرىس ەمەس. ويتكەنى، ولاردىڭ اراسىندا اۋىل، اۋدان، وبلىس باسقارعان كوپتەگەن تاجىريبەلى، ءبىلىم-بىلىگى جەتەرلىك ماماندار بار. ءبىر اۋىلدى باسقارۋدىڭ ءوزى وڭاي ەمەس، مەن تەاتردا كوپ جىل ىستەدىم. اينالدىرعان 30-40 ادامنان تۇراتىن ۇجىمدى باسقارۋدىڭ ءوزى قيىن ءىس ەكەنىنە باياعىدا-اق كوزىم جەتكەن. ەگەر ەسكى كادر اتاۋلىنىڭ ءبارىن قۋىپ جىبەرسەك، جاعداي بۇدان دا قيىن بولادى. مەن مۇنى حالىق ءتۇسىنسىن دەپ ايتىپ وتىرمىن. ولاردىڭ كوبىسىنىڭ تاجىريبەسى بار. سوندىقتان قولىنان ءىس كەلەتىن، ابىرويىن توكپەگەن، ەلدىڭ قامى ءۇشىن ايانىپ قالمايتىن حالىقشىل ازاماتتاردى الاستاي بەرۋدىڭ قاجەتى جوق!

بىراق، ءبىزدىڭ قوعامدى ءىرىتىپ بارا جاتقان ەڭ قاۋىپتى ىندەت – جەمقورلىق! كەشەگى قاڭتاردا بولعان قاندى وقيعانى «تويىمسىزدىق تراگەدياسى» دەپ اتار ەدىم. ويتكەنى، بالەنىڭ ءبارى تويىمسىزدىقتان شىعىپ تۇر عوي! مىسالى، سۇيىتىلعان گازدىڭ باعاسىن ەكى ەسەدەن ارتىق قىمباتتاتىپ جىبەردى. سونى ىستەگەن ادامداردىڭ بالاسىنىڭ بالاسىنىڭ بالاسىنا جەتەتىن بايلىعى بار! سودان كەيىن الگى جاڭا تەحنيكادان الىناتىن الىم-سالىق... سوندىقتان ەسكى كادرلاردى ىرىكتەگەندە جەمقورلىقتان تازا ما، تابىسى ادال ما، ەل-حالقىما قىزمەت ەتەم دەگەن نيەتى بار ما، ءبىرىنشى كەزەكتە وسى تالاپتار تۇرعىسىنان ىرىكتەۋ كەرەك.

پرەزيدەنت نەگە بايىپتى، بايسالدى تۇرعىدا وتىر؟ ويتكەنى ول كىسى ديپلومات، شەتەلمەن كوپ جۇمىس ىستەگەن. ءبىزدىڭ ۇكىمەتتەگى ءبىراز شەندىلەر، وبلىس، اۋدان اكىمدەرى شەتكە شىقپاعان، الەمنىڭ دامىعان ەلدەرى ەكونوميكانى قالاي جۇرگىزىپ جاتىر، قانداي تەحنيكا، تەحنولوگيا، ۇيىمداستىرۋشىلىق جۇمىستاردىڭ ناتيجەسىندە جەتىستىكتەرگە جەتىپ جاتىر، سونى كوبىسى بىلمەيدى. مەن ونى تالاي جازدىم. بىزدە اقشانى وڭدى-سولدى شاشۋ، كوك تيىن پايداسى جوق ءتيىمسىز جوبالار بار. ءبىز ەڭ بولماسا شۇلىق شىعارا المايمىز. ايتپەسە «بولاشاق» باعدارلاماسىمەن قانشاما جاستى شەتەلدەردە وقىتتىق. ەكونوميكامىز الگىندەي بولعان سوڭ، ولاردىڭ تۇككە كەرەگى بولماي قالدى. ولاردىڭ تۇسىنىگى، وي-ورەسى باسقا عوي، ونىڭ ۇستىنە الەۋمەتتىك جاعداي تومەن، باستامالارىنا قولداۋ جوق. ولاردا «وسەمىن، ونەمىن، ەلىمنىڭ وركەندەۋىنە ءوز ۇلەسىمدى قوسىپ، تابىستى دا باقىتتى ءومىر سۇرەمىن» دەگەن سەنىم بولعاندا سولار تۋعان جەر، وسكەن ەلىن تاستاپ كەتەر مە ەدى؟! سوندىقتان، وزىمىزدە، شەت ەلدەردە وقىعان، ەكونوميكانى جۇرگىزۋدىڭ باتىستىق ۇلگىلەرىن بىلەتىن جانە ونى وتاندىق وندىرىسكە ەنگىزۋگە قابىلەتتى، قولىنان ءىس كەلەتىن جاستاردى  كوبىرەك تارتۋ كەرەك. جاستار – قاي قوعامنىڭ دا قوزعاۋشى كۇشى. ويتكەنى ولاردىڭ بويى تۇنىپ تۇرعان قايرات. قازىرگى جاستار ونىڭ ۇستىنە ساۋاتتى، ەلگەزەك، بەيىمدەلگىش. تەك وسى قاسيەتتەردى دۇرىس باعىتتاپ، وزدەرىنىڭ جەكە باسىنا، قوعام مەن مەملەكەت يگىلىگىنە پايدالى ءىس ىستەيتىندەي ارناعا بۇرا ءبىلۋىمىز كەرەك.

ەرتەدەن كەلە جاتقان «حالقى قانداي بولسا، ۇكىمەتى سونداي بولادى» دەگەن تۇجىرىم بار. ەڭ باستىسى، حالىقتىڭ ءوزى كوزى اشىق، بەلسەندى، تالاپشىل بولۋى، قۇقىقتىق ساۋاتى، كونستيتۋتسيالىق مادەنيەتى جوعارى بولۋى كەرەك. سوندىقتان سۇيەكسىز تىلگە سۇيەنە بەرمەي، ۇلتتىق سانامىز جاڭعىرىپ، ۇلتتىق ىنتىماعىمىز ارتۋى كەرەك. ۇلتتىق بايلىقتى يگەرىپ، ونىڭ يگىلىگىن ەل تۇرعىندارى تەڭ كورەتىندەي  جاڭارعان قوعام – جاڭا قازاقستاندى بۇكىل حالىق بولىپ بىرگە قۇرۋىمىز قاجەت. ونىڭ تىرەگى – وتانعا ادال، ءبىلىمدى، بىلىكتى، مەملەكەتشىل جاستار!

ۇلتشىل دەگەنىمىز – مەملەكەتشىل دەگەن ءسوز

عاريفوللا انەس، فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى:

–  مەنىڭ ويىمشا، بۇرىنعى الىپ يمپەريا – كسرو تاراعاننان كەيىن بالتىق بويىنداعى بۇرىنعى ءۇش وداقتاس رەسپۋبليكادا ۇلتتىق مەملەكەت قۇرىلدى. قازىر رەسەيمەن تىرەسىپ، ايتىسىپ جاتقان ۋكراينا ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋ جولىنا ءتۇستى. ال گرۋزيا مەن ارمەنيانىڭ بۇرىننان ءوز جازۋى بار. ولار ءتىپتى كسرو كەزىندە-اق دەربەس مەملەكەت بولۋعا ۇمتىلدى دەسەك بولادى. بىراق، گرۋزيا، اسىرەسە ارمەنيا ءوز قولى ءوز اۋزىنا جەتكەن  ۇلتتىق مەملەكەت بولدى دەپ ايتۋ قيىن.

ەگەر بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنا (بۇۇ) جەر جۇزىندەگى 200-دەي مەملەكەت مۇشە بولسا، ونىڭ ەكەۋى – وڭتۇستىك جانە سولتۇستىك كورەيا، «سولاردىڭ ءبىر-بىرىنەن ايىرماشىلىعى نەدە؟» دەگەن سۇراق تۋادى.  باستى ايىرماشىلىعى  – ولار ۇلتتىق مەملەكەتتەر. ەگەر شىندىقتىڭ بەتىنە تۋرا قاراپ ايتاتىن بولساق، بۇگىنگى قازاق مەملەكەتىن ءبىز ۇلتتىق مەملەكەت دەپ ايتا المايمىز.

مەنىڭ تاڭقالعانىم، تۇركيادا قارتايىپ قايتىس بولعان، كەزىندە رەسەي يمپەرياسىنىڭ اۋماعىندا، 1917 جىلى ەڭ ءبىرىنشى باشقۇرت اۆتونومياسىن قۇرعان، كەيىن  وزبەكستاندا، تۇركىستاندا باسپاشىلار قوزعالىسىن باسقارعان، ودان كەيىن تۇركياعا بارىپ، ۇلكەن تاريحشى مامان، پروفەسسور رەتىندە ۇزاق جىلدار قىزمەت ەتكەن زاكي ءۋاليدي توعان دەگەن باشقۇرت ازاماتى بار. ونىڭ «حوتيرالار»، ياعني «ەستەلىكتەرىن»   وقىساڭىز، ءبىر نارسەگە كوز جەتكىزەسىز. سول زاماندا، رەسەي پاتشاسى قۇلاتىلعاننان كەيىن ۇلت-ازاتتىق كۇرەسكە شىققان بۇكىل ساياسي قايراتكەرلەر ەكىگە بولىنگەن. ولاردىڭ بىرەۋىن فەدەراليستەر،  ەكىنشىسىن ۋنيتارلار دەپ اتاعان. ياعني، ءبىرى رەسەيدەن مۇلدەم ءبولىنىپ شىعىپ، جەكە ۇلتتىق مەملەكەت قۇرامىز دەسە، ەندى ءبىرى ءوزىنىڭ ءتىلى، مادەنيەتى بار، بىراق رەسەيدىڭ قۇرامىندا بولاتىن فەدەراتيۆتىك رەسپۋبليكا قۇرامىز دەپ شىققان. الاش قايراتكەرلەرىمەن قويان-قولتىق ارالاسقان ول ۋنيتارلى مەملەكەت قۇرىپ، جەكە ەل بولىپ شىعامىز دەگەن بىردە-ءبىر قازاق ازاماتىنىڭ اتىن اتامايدى. 1917 جىلى بىزدە اۆتونوميانىڭ جاريالانباۋىنىڭ دا ءبىر سەبەبى وسىندا. «ءتىپتى مۇستافا شوقايدىڭ ءوزى قازاق حالقى جەكە ءومىر سۇرە المايدى، تەك فەدەراتسيانىڭ قۇرامىندا عانا دامىپ، سودان كەيىن عانا بىرنەشە ونداعان جىلداردان كەيىن جەكە ەل بولادى» دەگەن يدەيادا بولدى دەپ اشىق جازىپ وتىر.

سوندىقتان، مەنىڭ ويىمشا، جەكە ۇلت بولۋ، جەكە مەملەكەت بولۋ دەگەن ۇلكەن ماسەلە.  اقيقاتى، پارلامەنتىمىز قازاقشا زاڭ شىعارمايدى، ۇكىمەتىمىز قازاق تىلىندە سويلەمەيدى. جالپى، ەلدە ورىس ءتىلى مەن قازاق ءتىلىن جارىستىرىپ، بارلىق باسىمدىق ورىس تىلىنە بەرىپ قويىلعان. كونستيتۋتسيالىق تۇرعىدان، بيلىك تاراپىنان وسىنداي جاعداي بولىپ تۇرعان كەزدە ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋ دەگەن ارمان جوق. ويتكەنى، مەن جاڭا قازاقستاندى ۇلتتىق مەملەكەت دەپ تۇسىنەمىن جانە سولاي كورگىم، ۇرپاعىما سولاي تۇسىندىرگىم كەلەدى. ەگەر ءبىز شىن مانىندە جاڭا قازاقستان قۇرعىمىز كەلسە، ول جەكە، دارا  قازاق مەملەكەتى، قازاقتىڭ ۇلتتىق مەملەكەتى بولۋى كەرەك! ءبىزدىڭ كونستيتۋتسيامىزدا جازىلعان، بىزگە ۇلتتىق پارتيا قۇرۋعا بولمايدى، بىزگە ءدىني پارتيا قۇرۋعا بولمايدى. ال الەمدەگى الىپ مەملەكتتەردىڭ وزىندە، وركەنيەتتى ەلدەردە، مىسالى گەرمانيادا حريستياندىق پارتيا بار، ۇلتتىق پارتيا بار. ءتىپتى، ىرگەمىزدەگى وزبەكستاننىڭ وزىندە ميللي تيكلانيش (ۇلتتىق جاڭعىرۋ) پارتياسى، ال قىرعىزستاندا اتا-جۇرت قىرعىستان، ءبىرتۇتاس قىرعىزستان، ازاتتىق، اتا-مەكەن، ەل ءۇمىتى، ۇلتتار بىرلىگى، ۇلى جۇرت، يمان نۇرى سياقتى بىرنەشە ۇلتتىق، ءدىني پارتيالار بار.

سوندىقتان، ۇلتتىق مەملەكەت، ۇلتشىل ازامات دەگەن سوزدەردەن قاشپاۋىمىز كەرەك. ۇلتتىق دەگەنىمىز – ناعىز تاۋەلسىز مەملەكەت، ال ۇلتشىل دەگەنىمىز – مەملەكەتشىل دەگەن ءسوز.  ءبىز جاڭا قازاقستاندى ۇلتتىق مەملەكەت رەتىندە قۇرۋىمىز كەرەك. قاراپايىم عانا مىسال، كەشەگى «قاڭتار قاسىرەتى» كەزىندە  كوشەگە شىققان ادامداردىڭ اراسىندا بىردە-ءبىر وزگە ۇلتتىڭ وكىلىن كوردىڭىز بە؟ ءبىر ورىس ازاماتى كوشەگە شىعىپ، قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن، قازاقستاننىڭ بولاشاعى ءۇشىن الاڭدايتىنىن ءبىلدىرىپ نەمەسە ءوزىنىڭ قۇقىعى تاپتالعانىن ايتتى ما؟! جوق!..

مەن كادر ساياساتى دەگەندە ءبىر-اق نارسەنى ايتايىن، ۇلتتىق مەملەكەت قۇرامىز دەيتىن ازاماتتارعا جول بەرىلسە، ياعني ۇلتتىق پارتيا قۇرىلسا، ايتالىق جۇمىسشىلاردىڭ، ياعني قازاقتاردىڭ،  زيالىلاردىڭ-ينتەلليگەنتسيانىڭ، كەرەك بولاتىن بولسا دارىگەرلەردىڭ ۇلتتىق پارتياسى قۇرىلسا. ونداي پارتيالار جاقىن كەلەشەكتە قۇرىلادى دەپ ويلايمىن. قازىرشە بىزدە ۇلتتىق دەگەن ءسوز العا شىقپاي تۇر. تاعى دا قايتالاپ ايتايىن، ۇلتتىق دەگەن ءسوز – مەملەكەتتىك، ال ۇلتشىل دەگەن ءسوز – مەملەكەتشىل دەگەن ماعىنانى بەرەدى. ماسەلەن بىزدە ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەت، ۇلتتىق بانك دەگەن مەكەمەلەر بار. ونى ءبىزدىڭ باۋىرلارىمىز مەملەكەتتىك، قازاقتىق دەپ تۇسىنەدى.  30 جىلدا «مەملەكەتتىك ءتىل  تۋرالى» زاڭ قابىلداي الماي وتىرعانىمىزدىڭ دا جالعىز  سەبەبى سول – ءالى كۇنگە «ۇلتتىق» دەگەن سوزدەن قاشىپ وتىرمىز. ويتكەنى، «ۇلتشىل» دەگەن  ءسوزدىڭ ماعىناسى شوۆينيست، ناتسيست، فاشيست دەگەن سوزدەرمەن استاسادى دەپ قورقامىز.

سوندىقتان بۇل قاساڭ پىكىردەن ارىلۋىمىز كەرەك. جاڭا قازاقستاندى قۇرۋدىڭ مەنىڭ ويىمشا، ءبىر-اق جولى بار. ول – ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋ!  ۇلتشىل، ياعني مەملەكەتشىل ازاماتتار بيلىككە كەلۋى  كەرەك. كەرى جاعدايدا باسقالاردىڭ كولەڭكەسىندە جۇرە بەرەمىز،  ساندا بولامىز، ساناتتا بولامىز، بىراق ساپامىز بولمايدى.  ءالى كۇنگە ءبىز تۋعان تىلىندە ەكى اۋىز انت بەرە المايتىن ادامداردى دەپۋتات سايلاپ، جوعارى  مەملەكەتتىك لاۋازىمدارعا تاعايىنداپ وتىرمىز. قازاق ءۇشىن بۇدان وتكەن قورلىق، بۇدان وتكەن  ازاپ جوق! ەگەر ۇلتتىق مەملەكەت قۇرا الماساق، بۇل ماسەلەنى كوتەرۋدىڭ دە قاجەتى شامالى. ۇلتشىل، ۇلتشىلدىق دەگەن سوزدەردەن قورىقپاۋ كەرەك، ول وزگەلەردىڭ قۇقىعىن تاپتايتىن وزبىرلىقتى، كەمشىلىكتى تۋعىزۋ ەمەس، ەل ازاماتتارىنىڭ بويىندا مەملەكەتشىلدىك، وتانشىلدىق قاسيەتتەرىن  قالىپتاستىرۋ، دامىتۋ دەگەن ءسوز.  ۇلتتىق، ياعني ناتسيونال دەگەن ءسوزدىڭ ماعىناسى – مەملەكەت دەگەن ءسوز!

توقسان ءسوزدىڭ ءتۇيىنى

كورىپ وتىرعانىڭىزداي، ءار جەكە ادامنىڭ وزىندىك ويى بولاتىنى سەكىلدى، ساراپشىلارىمىزدىڭ دا پىكىرى ءارالۋان.  ءبىرى جۇيەنى تولىق وزگەرتىپ، بۇرىنعى قوقىستىڭ ءبارىن سىپىرىپ تاستاۋ كەرەك دەسە، ەكىنشىسى تاجىريبەلى ەسكى مامانداردىڭ ءبارىن الاستاۋعا بولمايتىنىن ايتادى. ال ءۇشىنشىسى جاڭا قازاقستاندى قۇرۋدىڭ جالعىز جولى – ۇلتتىق مەملەكەت ەكەنىن ەرەكشە اتاپ وتىر. قاي-قايسىسىنىڭ دا پايىمىن قاتە، ءۋاجىن ورىنسىز دەي المايمىز.

بىراق ەڭ قيىنى، بىزدە وتكەن 30 جىل ىشىندە، جەردىڭ استى-ۇستىندەگى تابيعي بايلىقتى جان باسىنا شاققاندا الەمدەگى ەڭ باي ەلدە تۇرساق تا، سول بايلىقتىڭ قىزىعىن ساناۋلى ادامدار عانا كورەتىن، ۇلان-عايىر جەردە تۇرىپ، حالقىن تۇراقتى جۇمىس، جەتكىلىكتى تابىسپەن قامتاماسىز ەتۋگە قۇلىقسىز، تەرەڭ وي، قاناعات، راقىمنىڭ نە ەكەنىن بىلمەيتىن جەمقور جۇيە قۇرىلدى.  سويتىپ ول قوعامنىڭ ەڭ اۋىر ىندەتىنە اينالدى. ال جاڭا قازاقستان –  جەمقورلىقتان ادا ەل بولۋى ءتيىس!

ادام ۇمىتپەن جاسايدى. ساراپشىلارىمىز ايتقانداي، جۇيە جاڭارتىلىپ، بارلىق دەڭگەيدەگى بيلىك ورىندارىنا جەمقورلىققا بىلعانباعان، نيەتى ءتۇزۋ، ءىسى دۇرىس، ساياسي ساۋاتتى، بەلسەندى دە ۇلتشىل   ازاماتتاردىڭ كەلۋىنە جول اشساق، بويىنداعى اقىل-وي، ءبىلىم-بىلىگى مەن كۇش كۇش-قايراتى تاسىعان جاستارعا ەكونوميكانىڭ سان-سالاسىندا  تۇراقتى دا ءونىمدى ەڭبەك ەتىپ، جاقسى تابىس تاباتىنداي جاعداي جاراتساق، شىن مانىندە حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن ۇلتتىق مەملەكەت قۇرساق،  جاقىن كەلەشەكتە ءبارى تۇبەگەيلى وزگەرەدى دەگەن ۇلكەن ءۇمىت بار.

ءسىز نە دەيسىز، قۇرمەتتى وقىرمان؟!

قۇتماعامبەت قونىسباي،

مادەنيەت قايراتكەرى

Abai.kz