Tәuelsizdik jyldarynda elimiz birneshe qiyn sәtti bastan ótkizdi. Sonyng eng qasirettisi – jyl basyndaghy kóptegen jazyqsyz jandar qaza tapqan «qantar qandy oqighasy» boldy. El taghdyry talqygha týsken kezde Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev jedel әri batyl sheshim qabyldap, auyr synaq enserildi. Aldymyzda batyr babalarymyz ghasyrlar boyy qorghap, býgingi azat úrpaqqa amanattaghan El birligi men Jer býtindigin saqtap, Últ bolyp úiysu arqyly Jana Qazaqstandy qúru mindeti túr!

Qazir «Eski kadrlarmen  Jana Qazaqstandy qalay qúramyz?» degen syny pikirler de estilip qalyp jatyr. Búl túrghyda bir nәrseni úmytpauymyz kerek. Kadr birden tәrbiyelenbeydi. Preziydent Qasym-Jomart Toqaev kadrlyq taghayyndaular jasauda asyghystyq bolmauy kerektigin, múnyng bәri oilanyp baryp istelui qajettigin, onyng ýstine últtyq kadr dayyndauda tapshylyq baryn da atap ótti.

«Men mamandardy qysqartyp, kereksiz etip tastaugha qarsymyn, olardy da kәsibiyligine qarap baghalau kerek», – dedi Preziydent.

Biraq biz últtyq kadrlardy qalay dayyndaymyz, myqty, quatty el qúru ýshin ne isteu qajet?» degen súraqtarmen birneshe belgili azamattyng pikirin súraghan edik.

Eng aldymen jýie ózgerui tiyis

Orazaly SÁBDEN, «Ghalymdar ýii» qoghamdyq birlestigining preziydenti, ekonomika ghylymdarynyng doktory, akademiyk:

– Qazir biz túiyqqa tirelgen jaghdayda túrmyz. 30 jyl qalyptasqan jýieni bir mezette ózgertu onay emes. Kezinde Karl Marks, eger adam 50 payyz payda kóretin bolsa, ol senimen kelisedi. 100 payyz payda kóretin bolsa, onda býkil zannyng bәrin búzady. Al eger kóretin paydasy 200 payyzdan asyp ketse, onda ol ótpeytin kedergi joq, tipti dargha asugha deyin barady degen. Bizdegi jaghday dәl sonday. Múny sheshu ýshin ýlken bir sypyrghysh alyp, 30 jyl boyy qordalanghan shan-tozannyng bәrin sypyryp tastau kerek. Biraq, onda kim basqarady degen súraq tuady. Sebebi, biylik baspaldaqtaryndaghy kóptegen jandar bylyqqa batqan. Dúrys memleket bolu ýshin bay men kedeyding arasyndaghy alshaqtyq 5-6 eseden aspauy tiyis. Al bizde búl kóretkish 30 eseden asyp ketti. Búl degeniniz – bәri bitti degen sóz! Qysqasy jýie ózgermey eshtene ózgermeydi.

Al jýieni ózgertu ýshin tez arada parlamentti taratyp, saylau turaly jana zang qabyldau kerek! Sebebi, Qazaqstan – unitarly (birtekti) memleket, qazaq últynyng ýles salmaghy 70 payyzdan asyp ketti. Sondyqtan endi eki palataly parlament degen bolmauy kerek. Álemdegi unitarly memleketterding bәrinde bir palataly parlament. Biz deputattardyng teng jartysyn bir mandatty saylau okrugterinen saylaytyn majoritarly saylau jýiesin engizuimiz kerek. Sóitip el ishindegi myqty-myqty azamattardy halyq ózi tikeley saylaytyn bolady. Qalghan jartysy partiyalyq tizimmen saylansa, búl – sayasy partiyalardyng belsendiligin arttyryp, preziydentimiz aityp jýrgen parlamenttik oppozisiyanyng qalyptasuyna, sóitip «aqiqat – aitysta tuady» degendey әdil bәsekelestik arqyly qoghamnyng demokratiyalanuyna danghyl jol ashar edi.

Qarap otyrsanyz, 12-13 jyl bolypty, әli bir jana partiya tirkelmegen. Sonda Jana Qazaqstandy qúratyn jalyndy, jas, jan-jaqty, ary men qoly taza jana kadrlardy qaydan alamyz?! Sondyqtan, jana partiyalardyng tirkeluine qolayly jaghday tughyzyluy qajet. Meyli, belgili bir qogham mýsheleri ózderining zandy qúqyqtaryn paydalanyp, ekologiyalyq nemese jasyldar partiyasyn, taghy bireuleri әleumettik,  ýshinshileri últtyq demokratiyalyq partiya qúrsyn, sonda jana oi, jana bastama, jana kóshbasshylar payda bolady da qoghamda pikirlerding әraluandyghyn qamtamasyz etedi. Saylaushylar qazirgidey «men barmasam da saylau ótedi, «Núr Otan» jenedi, mening dausym eshtene sheshpeydi» degen oidan,  azamattyq paryzyn oryndau, konstitusiyalyq qúqyghyn paydalanudaghy salghyrttyqtan arylyp, óz kandidatynyn, ózi tandaghan partiyanyng jenip shyghuy ýshin sanaly týrde saylaugha qatysatyn bolady. Al Ýkimet partiyalardyng saylauda alghan dauystarynyng mólsherine  qaray jasaqtalatyn bolady. Sóitip, biylikting qaynar kózi retinde, bir mandatty saylau okrugterinen de, partiyadan saylanatyn deputattardy da azamattardyng ózi sanaly týrde saylap, halyq óz taghdyryn ózi qolyna alady. Parlament te, Ýkimet te halyqtyng aldynda esep beruge mindetti bolady. Sóitip, bәri tómennen bastalady. Qazir biz týgeldey jogharydan taghayyndap otyrmyz.

Kadr mәselesi osylay sheshiledi. Áytpese, eshtene shyqpaydy. Múnyng bәri týptep kelgende – jýieni ózgertu degen sóz.

Mening oiymsha, búl qansha erte qolgha alynsa, jaghymdy ózgerister sonsha tez nәtiyeje bere bastaydy. Al, keshiktire beru – biylikti kóp qiyndyqtarmen betpe-bet qoyady. Óitkeni, qoghamnyng qazirgi betalysy basqasha.

Toyymsyzdyq tragediyasy

Súltanәli BALGhABAEV, Qazaqstannyng enbek sinirgen qayratkeri, jazushy, professor:

– Men Memleket basshysy  Qasym-Jomart Toqaevtyng 11 qantar kýni Parlament Mәjilisining otyrysynda jәne 1 aqpan kýni Sybaylas jemqorlyqqa qarsy is-qimyl mәseleleri jónindegi keneste sóilegen sózderin múqiyat tyndadym.

Preziydent qayghyly jaghdaydyng oryn alu sebebin óte terennen qozghap, onyng әleumettik-ekonomikalyq negizderine ýnile otyryp, dәl osylay aqiqatty aqtaryp aitady dep kýtpep edim. Mine, osylay bayypty, baysaldy, sauatty  sóileu kerek. Búl – kerek deseniz – zayyrly, qúqyqtyq qogham men mәdeniyettin, erkin pikir aitudyng talaby, basty sharttary emes pe?! Nesin aitayyq, «shyndyq – kóp, aqiqat – jalqy» degendey, әrkim ózining aitqanyn shyndyq dep esepteydi.  Rasyn aitsaq, kópshilik kóp jaghdayda aitylghan sózdi dúrys baghalay bermeydi, negizinde qúry dauryghyp, aighaygha sala beruding qajeti joq, ataly sózge toqtay bilu kerek.

Al endi «Jana Qazaqstandy qalay qúramyz?» degen súraqqa kelsek, әriyne kóp nәrse kadrge baylanysty. Búl túrghyda biraz adam qazir eski kadrlardyng bәrin qúrtu kerek degen jeke oilaryn algha tartady. Mening oiymsha, búl – dúrys emes. Óitkeni, olardyng arasynda auyl, audan, oblys basqarghan kóptegen tәjiriybeli, bilim-biligi jeterlik mamandar bar. Bir auyldy basqarudyng ózi onay emes, men teatrda kóp jyl istedim. Aynaldyrghan 30-40 adamnan túratyn újymdy basqarudyng ózi qiyn is ekenine bayaghyda-aq kózim jetken. Eger eski kadr ataulynyng bәrin quyp jibersek, jaghday búdan da qiyn bolady. Men múny halyq týsinsin dep aityp otyrmyn. Olardyng kóbisining tәjiriybesi bar. Sondyqtan qolynan is keletin, abyroyyn tókpegen, elding qamy ýshin ayanyp qalmaytyn halyqshyl azamattardy alastay beruding qajeti joq!

Biraq, bizding qoghamdy iritip bara jatqan eng qauipti indet – jemqorlyq! Keshegi qantarda bolghan qandy oqighany «Toyymsyzdyq tragediyasy» dep atar edim. Óitkeni, bәlening bәri toyymsyzdyqtan shyghyp túr ghoy! Mysaly, súiytylghan gazdyng baghasyn eki eseden artyq qymbattatyp jiberdi. Sony istegen adamdardyng balasynyng balasynyng balasyna jetetin baylyghy bar! Sodan keyin әlgi jana tehnikadan alynatyn alym-salyq... Sondyqtan eski kadrlardy iriktegende jemqorlyqtan taza ma, tabysy adal ma, el-halqyma qyzmet etem degen niyeti bar ma, birinshi kezekte osy talaptar túrghysynan irikteu kerek.

Preziydent nege bayypty, baysaldy túrghyda otyr? Óitkeni ol kisi diplomat, shetelmen kóp júmys istegen. Bizding ýkimettegi biraz shendiler, oblys, audan әkimderi shetke shyqpaghan, әlemning damyghan elderi ekonomikany qalay jýrgizip jatyr, qanday tehnika, tehnologiya, úiymdastyrushylyq júmystardyng nәtiyjesinde jetistikterge jetip jatyr, sony kóbisi bilmeydi. Men ony talay jazdym. Bizde aqshany ondy-soldy shashu, kók tiyn paydasy joq tiyimsiz jobalar bar. Biz eng bolmasa shúlyq shyghara almaymyz. Áytpese «Bolashaq» baghdarlamasymen qanshama jasty shetelderde oqyttyq. Ekonomikamyz әlgindey bolghan son, olardyng týkke keregi bolmay qaldy. Olardyng týsinigi, oi-óresi basqa ghoy, onyng ýstine әleumettik jaghday tómen, bastamalaryna qoldau joq. Olarda «ósemin, ónemin, elimning órkendeuine óz ýlesimdi qosyp, tabysty da baqytty ómir sýremin» degen senim bolghanda solar tughan jer, ósken elin tastap keter me edi?! Sondyqtan, ózimizde, shet elderde oqyghan, ekonomikany jýrgizuding batystyq ýlgilerin biletin jәne ony otandyq óndiriske engizuge qabiletti, qolynan is keletin jastardy  kóbirek tartu kerek. Jastar – qay qoghamnyng da qozghaushy kýshi. Óitkeni olardyng boyy túnyp túrghan qayrat. Qazirgi jastar onyng ýstine sauatty, elgezek, beyimdelgish. Tek osy qasiyetterdi dúrys baghyttap, ózderining jeke basyna, qogham men memleket iygiligine paydaly is isteytindey arnagha búra biluimiz kerek.

Erteden kele jatqan «halqy qanday bolsa, ýkimeti sonday bolady» degen tújyrym bar. Eng bastysy, halyqtyng ózi kózi ashyq, belsendi, talapshyl boluy, qúqyqtyq sauaty, konstitusiyalyq mәdeniyeti joghary boluy kerek. Sondyqtan sýieksiz tilge sýiene bermey, últtyq sanamyz janghyryp, últtyq yntymaghymyz artuy kerek. Últtyq baylyqty iygerip, onyng iygiligin el túrghyndary teng kóretindey  janarghan qogham – Jana Qazaqstandy býkil halyq bolyp birge qúruymyz qajet. Onyng tiregi – Otangha adal, bilimdi, bilikti, memleketshil jastar!

Últshyl degenimiz – memleketshil degen sóz

Gharifolla ÁNES, filologiya ghylymynyng doktory:

–  Mening oiymsha, búrynghy alyp imperiya – KSRO taraghannan keyin Baltyq boyyndaghy búrynghy ýsh odaqtas respublikada últtyq memleket qúryldy. Qazir Reseymen tiresip, aitysyp jatqan Ukraina últtyq memleket qúru jolyna týsti. Al Gruziya men Armeniyanyng búrynnan óz jazuy bar. Olar tipti KSRO kezinde-aq derbes memleket bolugha úmtyldy desek bolady. Biraq, Gruziya, әsirese Armeniya óz qoly óz auzyna jetken  últtyq memleket boldy dep aitu qiyn.

Eger Birikken Últtar Úiymyna (BÚÚ) Jer jýzindegi 200-dey memleket mýshe bolsa, onyng ekeui – Ontýstik jәne Soltýstik Koreya, «solardyng bir-birinen aiyrmashylyghy nede?» degen súraq tuady.  Basty aiyrmashylyghy  – olar últtyq memleketter. Eger shyndyqtyng betine tura qarap aitatyn bolsaq, býgingi Qazaq memleketin biz últtyq memleket dep aita almaymyz.

Mening tanqalghanym, Týrkiyada qartayyp qaytys bolghan, kezinde Resey imperiyasynyng aumaghynda, 1917 jyly eng birinshi Bashqúrt avtonomiyasyn qúrghan, keyin  Ózbekstanda, Týrkistanda baspashylar qozghalysyn basqarghan, odan keyin Týrkiyagha baryp, ýlken tarihshy maman, professor retinde úzaq jyldar qyzmet etken Zaky Uәlidy Toghan degen bashqúrt azamaty bar. Onyng «Hotiralar», yaghny «Estelikterin»   oqysanyz, bir nәrsege kóz jetkizesiz. Sol zamanda, Resey patshasy qúlatylghannan keyin últ-azattyq kýreske shyqqan býkil sayasy qayratkerler ekige bólingen. Olardyng bireuin federalister,  ekinshisin unitarlar dep ataghan. Yaghni, biri Reseyden mýldem bólinip shyghyp, jeke últtyq memleket qúramyz dese, endi biri ózining tili, mәdeniyeti bar, biraq Reseyding qúramynda bolatyn federativtik respublika qúramyz dep shyqqan. Alash qayratkerlerimen qoyan-qoltyq aralasqan ol unitarly memleket qúryp, jeke el bolyp shyghamyz degen birde-bir qazaq azamatynyng atyn atamaydy. 1917 jyly bizde avtonomiyanyng jariyalanbauynyng da bir sebebi osynda. «Tipti Mústafa Shoqaydyng ózi qazaq halqy jeke ómir sýre almaydy, tek federasiyanyng qúramynda ghana damyp, sodan keyin ghana birneshe ondaghan jyldardan keyin jeke el bolady» degen iydeyada boldy dep ashyq jazyp otyr.

Sondyqtan, mening oiymsha, jeke últ bolu, jeke memleket bolu degen ýlken mәsele.  Aqiqaty, parlamentimiz qazaqsha zang shygharmaydy, ýkimetimiz qazaq tilinde sóilemeydi. Jalpy, elde orys tili men qazaq tilin jarystyryp, barlyq basymdyq orys tiline berip qoyylghan. Konstitusiyalyq túrghydan, biylik tarapynan osynday jaghday bolyp túrghan kezde Últtyq memleket qúru degen arman joq. Óitkeni, men Jana Qazaqstandy últtyq memleket dep týsinemin jәne solay kórgim, úrpaghyma solay týsindirgim keledi. Eger biz shyn mәninde Jana Qazaqstan qúrghymyz kelse, ol jeke, dara  qazaq memleketi, qazaqtyng Últtyq memleketi boluy kerek! Bizding Konstitusiyamyzda jazylghan, bizge últtyq partiya qúrugha bolmaydy, bizge diny partiya qúrugha bolmaydy. Al әlemdegi alyp memlektterding ózinde, órkeniyetti elderde, mysaly Germaniyada hristiandyq partiya bar, últtyq partiya bar. Tipti, irgemizdegi Ózbekstannyng ózinde Milliy tiklanish (Últtyq janghyru) partiyasy, al Qyrghyzstanda Ata-Júrt Qyrghystan, Birtútas Qyrghyzstan, Azattyq, Ata-Meken, El ýmiti, Últtar birligi, Úly júrt, Iman núry siyaqty birneshe últtyq, diny partiyalar bar.

Sondyqtan, últtyq memleket, últshyl azamat degen sózderden qashpauymyz kerek. Últtyq degenimiz – naghyz tәuelsiz memleket, al últshyl degenimiz – memleketshil degen sóz.  Biz Jana Qazaqstandy últtyq memleket retinde qúruymyz kerek. Qarapayym ghana mysal, keshegi «qantar qasireti» kezinde  kóshege shyqqan adamdardyng arasynda birde-bir ózge últtyng ókilin kórdiniz be? Bir orys azamaty kóshege shyghyp, Qazaqstannyng tәuelsizdigi ýshin, Qazaqstannyng bolashaghy ýshin alandaytynyn bildirip nemese ózining qúqyghy taptalghanyn aitty ma?! Joq!..

Men kadr sayasaty degende bir-aq nәrseni aitayyn, últtyq memleket qúramyz deytin azamattargha jol berilse, yaghny últtyq partiya qúrylsa, aitalyq júmysshylardyn, yaghny qazaqtardyn,  ziyalylardyn-intelliygensiyanyn, kerek bolatyn bolsa dәrigerlerding últtyq partiyasy qúrylsa. Onday partiyalar jaqyn keleshekte qúrylady dep oilaymyn. Qazirshe bizde últtyq degen sóz algha shyqpay túr. Taghy da qaytalap aitayyn, últtyq degen sóz – memlekettik, al últshyl degen sóz – memleketshil degen maghynany beredi. Mәselen bizde Últtyq uniyversiytet, Últtyq bank degen mekemeler bar. Ony bizding bauyrlarymyz memlekettik, qazaqtyq dep týsinedi.  30 jylda «Memlekettik til  turaly» zang qabylday almay otyrghanymyzdyng da jalghyz  sebebi sol – әli kýnge «últtyq» degen sózden qashyp otyrmyz. Óitkeni, «últshyl» degen  sózding maghynasy shovinist, nasist, fashist degen sózdermen astasady dep qorqamyz.

Sondyqtan búl qasang pikirden aryluymyz kerek. Jana Qazaqstandy qúrudyng mening oiymsha, bir-aq joly bar. Ol – Últtyq memleket qúru!  Últshyl, yaghny memleketshil azamattar biylikke kelui  kerek. Keri jaghdayda basqalardyng kólenkesinde jýre beremiz,  sanda bolamyz, sanatta bolamyz, biraq sapamyz bolmaydy.  Áli kýnge biz tughan tilinde eki auyz ant bere almaytyn adamdardy deputat saylap, joghary  memlekettik lauazymdargha taghayyndap otyrmyz. Qazaq ýshin búdan ótken qorlyq, búdan ótken  azap joq! Eger últtyq memleket qúra almasaq, búl mәseleni kóteruding de qajeti shamaly. Últshyl, últshyldyq degen sózderden qoryqpau kerek, ol ózgelerding qúqyghyn taptaytyn ozbyrlyqty, kemshilikti tughyzu emes, el azamattarynyng boyynda memleketshildik, otanshyldyq qasiyetterin  qalyptastyru, damytu degen sóz.  Últtyq, yaghny nasionali degen sózding maghynasy – memleket degen sóz!

Toqsan sózding týiini

Kórip otyrghanynyzday, әr jeke adamnyng ózindik oiy bolatyny sekildi, sarapshylarymyzdyng da pikiri әraluan.  Biri jýieni tolyq ózgertip, búrynghy qoqystyng bәrin sypyryp tastau kerek dese, ekinshisi tәjiriybeli eski mamandardyng bәrin alastaugha bolmaytynyn aitady. Al ýshinshisi Jana Qazaqstandy qúrudyng jalghyz joly – Últtyq memleket ekenin erekshe atap otyr. Qay-qaysysynyng da payymyn qate, uәjin orynsyz dey almaymyz.

Biraq eng qiyny, bizde ótken 30 jyl ishinde, jerding asty-ýstindegi tabighy baylyqty jan basyna shaqqanda әlemdegi eng bay elde túrsaq ta, sol baylyqtyng qyzyghyn sanauly adamdar ghana kóretin, úlan-ghayyr jerde túryp, halqyn túraqty júmys, jetkilikti tabyspen qamtamasyz etuge qúlyqsyz, tereng oi, qanaghat, raqymnyng ne ekenin bilmeytin jemqor jýie qúryldy.  Sóitip ol qoghamnyng eng auyr indetine ainaldy. Al Jana Qazaqstan –  jemqorlyqtan ada el boluy tiyis!

Adam ýmitpen jasaydy. Sarapshylarymyz aitqanday, jýie janartylyp, barlyq dengeydegi biylik oryndaryna jemqorlyqqa bylghanbaghan, niyeti týzu, isi dúrys, sayasy sauatty, belsendi de últshyl   azamattardyng keluine jol ashsaq, boyyndaghy aqyl-oy, bilim-biligi men kýsh kýsh-qayraty tasyghan jastargha ekonomikanyng san-salasynda  túraqty da ónimdi enbek etip, jaqsy tabys tabatynday jaghday jaratsaq, shyn mәninde Halyq ýnine qúlaq asatyn Últtyq memleket qúrsaq,  jaqyn keleshekte bәri týbegeyli ózgeredi degen ýlken ýmit bar.

Siz ne deysiz, qúrmetti oqyrman?!

Qútmaghambet Qonysbay,

Mәdeniyet qayratkeri

Abai.kz