ابدىۋاقاپ قارا. بىشكەك ءسامميتى: تاۋەلسىز تۇركى ەلدەرىنىڭ تۋى ومىرگە كەلدى
قىرعىز ەلىنىڭ استاناسى بىشكەك قالاسىندا 2012 جىلى، 22-23 تامىز كۇندەرى وتكەن تۇركىتىلدەس مەملەكەتتەردىڭ ىنتىماقتاستىق كەڭەسىنىڭ ءىى سامميتىندە ءبىر قاتار ماڭىزدى كەلىسىمدەرگە قول قويىلدى. وسى كەلىسىمدەر اياسىندا تۇركىتىلدەس مەملەكەتتەر ىنتىماقتاستىق كەڭەسى تۋىنىڭ قابىلدانۋى اسا زور ماڭىزعا يە بولدى. ويتكەنى بۇل تۋ بۇدان بىلاي تاۋەلسىز تۇركىتىلدەس مەملەكەتتەردىڭ ورتاق تۋى رەتىندە دە قابىلدانادى. اتاپ ايتقاندا، كەڭەسكە مۇشە ءتورت تۇركىتىلدەس مەملەكەتتىڭ تۋلارىنداعى باستى بەلگىلەر ورتاق تۋدان كورىنىس تاپتى.
سامميتە سونىمەن قاتار جالپى تۇركى تاريحى مەن مادەنيەتىن زەرتتەپ بۇكىل الەمگە ناسيحاتتايتىن جانە قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ 2009 جىلى ناحچىۆان سامميتىندە جاساعان ۇسىنىسىمەن قۇرىلىپ، ەكى جىل بۇرىن قازاق¬ستاننىڭ باسقالاسى استانادا تۇساۋى كەسىلگەن تۇركى اكادەمياسى حا¬لىقارالىق ستاتۋسقا يە بولدى.
تۇركىتىلدەس مەملەكەتتەر ىنتىماقتاستىعى كەڭەسىنىڭ ءىى- سامميتىنە قاتىسقان مەملەكەت باسشىلارى تۇركىتىلدەس مەملەكەتتەر ىنتىماقتاستىعى كەڭەسىنىڭ قار¬جى¬لىق ەرەجەلەرى تۋرالى، تۇركى اكادەمياسىن قۇرۋ تۋرالى، تۇركى مادەنيەتى مەن تۇركى مۇراسىنا قولداۋ كورسەتۋ قو¬رىن قۇرۋ تۋرالى كەلىسىمدەردى قامتىعان بىشكەك دەكلاراتسياسىنا دا قول قويدى.
وتكەن جىلى الماتى سامميتىنەن بەرى قازاقستاندا بولعان تۇركىتىلدەس مەملەكەتتەر ىنتىماقتاستىعى كەڭەسىنىڭ توراعالىعى قىرعىزستانعا ءوتتى.
قىرعىز ەلىنىڭ استاناسى بىشكەك قالاسىندا 2012 جىلى، 22-23 تامىز كۇندەرى وتكەن تۇركىتىلدەس مەملەكەتتەردىڭ ىنتىماقتاستىق كەڭەسىنىڭ ءىى سامميتىندە ءبىر قاتار ماڭىزدى كەلىسىمدەرگە قول قويىلدى. وسى كەلىسىمدەر اياسىندا تۇركىتىلدەس مەملەكەتتەر ىنتىماقتاستىق كەڭەسى تۋىنىڭ قابىلدانۋى اسا زور ماڭىزعا يە بولدى. ويتكەنى بۇل تۋ بۇدان بىلاي تاۋەلسىز تۇركىتىلدەس مەملەكەتتەردىڭ ورتاق تۋى رەتىندە دە قابىلدانادى. اتاپ ايتقاندا، كەڭەسكە مۇشە ءتورت تۇركىتىلدەس مەملەكەتتىڭ تۋلارىنداعى باستى بەلگىلەر ورتاق تۋدان كورىنىس تاپتى.
سامميتە سونىمەن قاتار جالپى تۇركى تاريحى مەن مادەنيەتىن زەرتتەپ بۇكىل الەمگە ناسيحاتتايتىن جانە قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ 2009 جىلى ناحچىۆان سامميتىندە جاساعان ۇسىنىسىمەن قۇرىلىپ، ەكى جىل بۇرىن قازاق¬ستاننىڭ باسقالاسى استانادا تۇساۋى كەسىلگەن تۇركى اكادەمياسى حا¬لىقارالىق ستاتۋسقا يە بولدى.
تۇركىتىلدەس مەملەكەتتەر ىنتىماقتاستىعى كەڭەسىنىڭ ءىى- سامميتىنە قاتىسقان مەملەكەت باسشىلارى تۇركىتىلدەس مەملەكەتتەر ىنتىماقتاستىعى كەڭەسىنىڭ قار¬جى¬لىق ەرەجەلەرى تۋرالى، تۇركى اكادەمياسىن قۇرۋ تۋرالى، تۇركى مادەنيەتى مەن تۇركى مۇراسىنا قولداۋ كورسەتۋ قو¬رىن قۇرۋ تۋرالى كەلىسىمدەردى قامتىعان بىشكەك دەكلاراتسياسىنا دا قول قويدى.
وتكەن جىلى الماتى سامميتىنەن بەرى قازاقستاندا بولعان تۇركىتىلدەس مەملەكەتتەر ىنتىماقتاستىعى كەڭەسىنىڭ توراعالىعى قىرعىزستانعا ءوتتى.
ءبىزدىڭ ويىمىزشا، بىشكەك ءسامميتىنىڭ ەڭ ماڭىزدى دا تاريحي شەشىمى وسى تۇركى كەڭەسىنە تۋ بەلگىلەۋ بولدى. كەڭەسكە مۇشە ءتورت ەلدىڭ جالاۋلارىنان الىنعان ءتۇس پەن بەلگىلەردەن جاسالعان وسى تۋدى سونىمەن قاتار ازەربايجان، قازاقستان، قىرعىزستان جانە تۇركيا ەلدەرىنىڭ ورتاق بايراعى رەتىندە دە كورۋ قاتەلىك بولا قويماس.
تۇركيا رەسپۋبليكاسى سىرتقى ىستەر ءمينيسترى احمەت داۋىتوعلى وسى تۋدىڭ ماقۇلدانۋىن تۇركىتىلدەس مەملەكەتتەر اراسىنداعى ىنتىماقتاستىق كەڭەسىنىڭ ينستيتۋتتانۋ بارىسىنداعى جاڭا ءبىر قادام رەتىندە باعالادى.ول، ورىندى تۇردە "بۇل جالاۋ، تۇركىتىلدەس ەلدەردى ءبىر-بىرىنە ودان ءارى جاقىنداتا تۇسەدى" دەدى.
سامميتتە قابىلدانعان ماڭىزدى شەشىمدەردىڭ تاعى ءبىرى، جوعارىدا اتاپ وتكەنىمىزدەي، تۇركى اكادەمياسىنىڭ حالىقارالىق ستاتۋس الۋى بولدى. سونىمەن ەكى جىلدان بەرى استانادا تەك قازاقستان مەملەكەتىنىڭ مۇمكىنشىلىكتەرىمەن قىزمەت اتقارىپ كەلە جاتقان اكادەميا جۇمىسىنىڭ اۋقىمىن مۇنان كەيىن ازەربايجان، قىرعىزستان جانە تۇركيا ەلدەرىنىڭ قوساتىن ۇلەستەرىمەن كەڭەيە تۇسەرى انىق.
بەلگىلى عالىم، تۇركولوگ، پروفەسسور شاكىر ىبىراەۆتىڭ باسقارۋىندا ەكى جىلدا اكادەميا تۇركى تاريحى مەن مادەنيەتىنە قاتىستى ءبىر قاتار ماڭىزدى ەڭبەكتەردى جارىققا شىعاردى. حالىقارالىق كولەمدە عالىمداردىڭ قاتىسۋىمەن، ىشىندە «تۇركى دۇنيەسى» اتتى حالىقارالىق الماناح (كولەمى - 724 بەت) جانە تۇركى الەمىندەگى كەسەك تۋىندىلاردىڭ «اسىل مۇرا» اتتى انتولوگياسى (كولەمى - 570 بەت) بار، 30-عا جۋىق ەڭبەك جاريالاندى. تۇركى حالىقتارىنىڭ تاريحى مەن مادەنيەتىنە قاتىستى زەرتتەۋلەر مەن ەڭبەكتەر ەندى ازەربايجان، قىرعىزستان جانە تۇركيا ەلدەرىنىڭ بەلسەندى قولداۋىمەن ەسەلەي كوبەيتىنى كۇمانسىز.
تۇركىتىلدەس مەملەكەتتەردىڭ ىنتىماقتاستىق كەڭەسى بىشكەك سامميتىندە قابىلداعان تۋ تۇركى حالىقتارىنىڭ ىنتىماقتاستىق تاريحىندا ماڭىزدى قۇبىلىس. ويتكەنى قازاقستان بايراعىنان ءتۇسىن، قىرعىزستان بايراعىنان كۇندى، ازەربايجان بايراعىنان جۇلدىزدى، تۇركيا بايراعىنان ايشىقتى العان بايراق مۇشە ەلدەردىڭ ورتاق تۋى ىسپەتتەس.
تۋ وسى سيپاتىمەن تۇركى كەڭەسىنە مۇشە بۇكىل ەلدەردىڭ بايراقتارىن ءبىر بايراقتا جاراسىمدى تۇردە سومداۋدا تابىستى جۇمىس اتقارعان. دەگەنمەن بۇل بايراقتى ءبىز ۋاقىتشا بايراق رەتىندە كورىپ وتىرمىز. ويتكەنى بۇل تۋدا قازىرگە دەيىن مۇشەلىككە وتپەگەن، بىراق تۇركى كەڭەسىنىڭ تابيعي مۇشەلەرى بولىپ سانالاتىن تۇركمەنستان مەن وزبەكستان تۋلارىنىڭ بەلگىلەرى جوق. سوندىقتان كەلەشەكتە وسى ەلدەردە كەڭەسكە مۇشەلىككە وتكەن جاعدايدا بايراقتىڭ ءتۇر ءتۇسىنىڭ دە وزگەرتىلۋى كۇنتارتىبىنە ەنبەك. جاڭا بايراققا وسى ەكى ەلدىڭ بايراقتارىنان دا نىشاندار بەرىلۋى قاجەت. سوندا تاريحتا العاش رەت تاۋەلسىز تۇركى مەملەكەتتەرى ءۇشىن بىرىڭعاي بايراق جاسالعان بولادى. بۇل - تۇركى حالىقتارىنىڭ ىنتىماقتاستىعى الەمنىڭ وزگە حالىقتارى اراسىنداعى ىنتىماقتاستىقپەن سالىستىرۋعا كەلمەيتىندەي تەرەڭدە جاتقاندىعىن، اتاپ ايتقاندا مىڭداعان جىلدىق ورتاق تاريح پەن مادەنيەتتەن ءنار الاتىندىعىنىڭ دالەلى.
تاريحقا كوز جۇگىرتكەنىمىزدە تۇركى مەملەكەتتەرىنىڭ بىرىڭعاي جالاۋىن جاساۋ العاش رەت 1920 جىلى سامارقاندا ىسكە اسقانىن كورەمىز. بولشەۆيك كۇشتەرىنە قارسى ۇلتتىق ازاتتىق كۇرەسىن جۇرگىزگەن تۇركىستان ۇلتتىق وداعى ۇيىمى 1920 جىلى، 5-7 قىركۇيەكتە سامارقاندا باس قوسقان ءىى قۇرىلتايىندا ءبىر تۇتاس تۇركىستاننىڭ ۇلتتىق جالاۋىنىڭ ءتۇسى مەن ءتۇرىن قابىلداعان ەدى. وسى جالاۋدى جاساعان كوميسسيانىڭ قۇرامىندا زاكي ءۋاليدي، تورەقۇل جانۇزاقوۆ جانە مۋناۋار قاري سىندى سول كەزدىڭ ماڭىزدى مەملەكەت قايراتكەرلەرى مەن زيالىلارى بار ەدى. كوميسسيا بايراقتىڭ ءتۇسى ءۇشىن سالچۇك، قاراحانيد پەن تەمىر مەملەكەتتەرىنىڭ قىزىل تۋلارىنىڭ ءتۇسىن تاڭدادى. ورتاسىندا ايشىق پەن جۇلدىز ورىن العان بايراقتا توعىز جولاق ورىن الدى. بۇل جولاقتاردىڭ بەسى قىزىل، ءتورتى اق ءتۇستى ەدى. سونداي-اق سابىندا ءبورى باسى بولعان تۋدىڭ ءتورت شەتىنە كوگىلدىر جولاق جۇرگىزىلدى. بۇل جولاقتىڭ ءتۇسى شىڭعىس حاننىڭ تۋىنان الىنعان ەدى.
تۇركىستان ۇلتتىق وداعىنىڭ نەگىزى قالانعان ءى قۇرىلتاي 1920 جىلدىڭ ماۋسىم ايىندا بۇقارادا وتكىزىلگەن ەدى. وعان باشقۇرتستان، قازاقستان جانە قۇلجادان زيالىلار مەن فەرعانا باسماشى ارەكەتىنىڭ وكىلدەرى شاقىرىلعان. جينالىسقا قاتىسقاندار اراسىندا باشقۇرتتاردان زاكي ءۋاليدي، سەيىتكەرەي ماعازوۆ، فەرعانا باسماشىلارىنان شيرمامەت بەك، ەلدەرحان مۋتين، حاريس يگليكوۆ، راحمانكۇل كورباشى، مۇستافا شاحكۋلي، تۇرىكمەندەردەن ادۆوكات كاكاجان بەرديەۆ، قازاقتاردان الاشوردا وكىلى حايرەددين بالعىنباەۆ، مۇحتار اۋەزوۆ جانە دىنشە بار ەدى. سونداي-اق بۇقارا مەن تاشكەنت زيالىلارى اتىنان مۋناۋار كاري، ابدۋلكادير مۋحيددينوۆ، فايزۋللاح حوجاەۆ جانە سادرەددين ايني سەكىلدى تۇلعالار دا جينالىسقا قاتىستى. تالقىلاۋلار ناتيجەسىندە وزبەكىستاننىڭ "جاديتتەر" پارتياسى مەن "ەرك" پارتياسى جانە قازاقستاننىڭ "الاشوردا" پارتياسىنىڭ تىزە قوسا وتىرىپ جۇمىس ىستەۋى جونىندە شەشىم قابىلداندى. بۇل ءۇشىن ءۋاليدي ۇسىنعان جەتى باپتان تۇراتىن ورتاق پلاتفورما ماقۇلداندى. بۇل پلاتفورماعا "ورتا ازيا مۇسىلمان ۇلتتىق بۇقاراسى توڭكەرىس قوعامدارىنىڭ وداعى" دەگەن ات بەرىلدى. پلاتفورمانىڭ اتى كەيىن تۇركىستان ۇلتتىق وداعى بولىپ وزگەردى. باعدارلاماعا تومەندەگى جەتى باپ ەنگىزىلدى:
1. ازاتتىق،
2. دەموكراتيالىق رەسپۋبليكا،
3. ۇلتتىق ارميا،
4. ەكونوميكالىق باسقارۋدىڭ، تەمىر جول قۇرىلىسى مەن كانالدار قۇرىلىسىنىڭ تۇركىستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىنە سايكەس جۇرگىزىلۋى.
5. اعارتۋ ءىسىن جاڭاشىلداندىرۋ جانە باتىس وركەنيەتىمەن تىكەلەي بايلانىسىپ اراداعى ورىس دانەكەرلىگىن جويۋ،
6. ۇلت ماسەلەسىنىڭ، حالىق اعارتۋ مەن تابيعي بايلىقتاردى پايدالانۋ سەكىلدى ماسەلەلەردىڭ، ەتنيكالىق توپتاردىڭ حالىق سانىنا قاراي شەشىلۋى.
7. دىنگە تولىقتاي بوستاندىق بەرىلۋى جانە ءدىن مەن مەملەكەتتىك ىستەردى ءبىر-بىرىنەن اجىراتۋ.
تۇركىستان ۇلتتىق وداعى بولشەۆيكتەردىڭ ەلدە ۇستەمدىك ورناتۋىنان كەيىن كۇرەسىن شەتەلدەردە جالعاستىردى. وسى كەزدە، ءىى قۇرىلتايدا، بەلگىلەنگەن تۋعا جاڭا ءتۇس پەن ءپىشىن بەرۋگە تۋرا كەلدى. 1927 جىلى مۇستافا شوقاي، تاحير شاعاتاي جانە مەجدەددين دالەل سىندى قايراتكەرلەر قاتىسقان جينالىستا تۇركىستان ۇلتتىق جالاۋىنىڭ ءتۇر-ءتۇسى وزگەرتىلدى. وعان بۇرىنعى تۋداعى ورنەكتەردىڭ كۇردەلى بولۋى سەبەپ بولدى. ءسويتىپ ول كۇردەلىلىكتىڭ تۋدى جاساپ الۋدى قيىنداستىرعانى اتالىپ ءوتىلدى. بۇرىنعى تۋدى جاساۋدىڭ شەتەلدەگى تۇرمىستىڭ اۋىر جاعدايىندا ودان ءارى قيىنداسىپ جاتقانى ەسكەرىلىپ، تۇركىستان ۇلتتىق تۋىنىڭ قاراپايىم بولۋى جونىندە شەشىم قابىلداندى. ءسويتىپ، تەمىر مەملەكەتىنىڭ قىزىل ءتۇسى مەن تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كوك تۇسىنەن قۇرالعان جاڭا تۋدىڭ ورتاسىنا ايشىق پەن جۇلدىزدى قويۋ ۇيعارىلدى.
تۇركى ەلدەرىنىڭ ورتاق تۋىنا قاتىستى تاريحتى ەكشەي كەلىپ ايتارىمىز، مۇمكىن، كەلەشەكتە وزبەكستان مەن تۇركمەنستان مۇشەلىككە ءوتىپ جاتسا، تۇركىتىلدەس مەملەكەتتەر كەڭەسى تۋىنىڭ سوڭعى ءتۇر-ءتۇسى سابىنىڭ ۇشىندا ءبورى باسى، ورتاسىندا ايشىق پەن جۇلدىز جانە التى تاۋەلسىز تۇركى مەملەكەتتى بەلگىلەگەن التى جولاقتى بولار دەگەن ويدامىز
سونىمەن، قورىتا ايتقاندا، تۇركىتىلدەس مەملەكەتتەردىڭ ىنتىماقتاستىق كەڭەسىنىڭ بىشكەكتەگى ءىى ءسامميتى تابىستى ءوتتى. مەملەكەت باسشىلارى تۋىسقان ەلدەردىڭ ىنتىماقتىستىعى مەن بىرلىك-بەرەكەسى تۋرالى ماڭىزدى كەلىسىمدەر مەن شەشىمدەرگە قول قويدى. ەندىگى ماسەلە ءتۇبى ءبىر تۇركى حالاقىنىڭ زيالىلارى مەن ونەرپازدارىنىڭ، عالىمدارى ىسكەر ازاماتتارىنىڭ بىرىگىپ بەلسەندى تۇردە ىسكە كىرىسۋىندە بولىپ وتىر.
«اباي-اقپارات»
