ازىرەت باربول. ارعا تارتپاي – ارمان تۇل، نامىس قۋماي – ماقسات تۇل
نەمەسە قازىرگى جازارماندار جايى تۋرالى
مەن جاتتىم بۇقتىم،
سەن جاتتىڭ بۇقتىڭ،
كىم ىستەيدى قىزمەت.
سوزبەنەن ايتىپ،
ىستەردە قايتىپ
جولاماساق نە مىندەت.
ا.بايتۇرسىنۇلى
اقىننىڭ قاسيەتى - زامانعا جاڭعىرىق،
الەۋمەت تۇرمىسىنداعى زور وقيعالارعا
اينا بولىپ، تاريحي ءىز، تاريحي ماتەريال
(دەرەك) قالدىرىپ وتىرۋىندا.
جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ
نەمەسە قازىرگى جازارماندار جايى تۋرالى
مەن جاتتىم بۇقتىم،
سەن جاتتىڭ بۇقتىڭ،
كىم ىستەيدى قىزمەت.
سوزبەنەن ايتىپ،
ىستەردە قايتىپ
جولاماساق نە مىندەت.
ا.بايتۇرسىنۇلى
اقىننىڭ قاسيەتى - زامانعا جاڭعىرىق،
الەۋمەت تۇرمىسىنداعى زور وقيعالارعا
اينا بولىپ، تاريحي ءىز، تاريحي ماتەريال
(دەرەك) قالدىرىپ وتىرۋىندا.
جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ
ماعجان جۇمابايۇلى: «ەلدىڭ ەلدىگىن ساقتايتىن - ادەبيەتى، تاريحى، جول-جوراسى» دەسە، عابيت مۇسىرەپوۆ: «ادەبيەتى ۇلى بولماي، ۇلت ۇلى بولمايدى» دەيدى. ال ورىس جازۋشىسى ۆ.بەلينسكي: «... روسسيانىڭ قاۋىپسىزدىگى مەن ەكونوميكالىق تۇرمىسى ءۇشىن ەڭ ءبىرىنشى جاۋاپ بەرەتىن ادام پاتشا اعزام بولسا، ال روسسيا انامىزدىڭ رۋحاني قۇلدىراپ، مورالدىق جاعىنان ازعىنداۋىنا مىنا سەنى مەن مەن بىزدەر بۇ دۇنيەدە عانا ەمەس، ماھشاردا دا ازاماتتىق ايىبىمىزدى جۋا المايمىز...» دەيدى. ياعني، بۇل - قالامىن قارۋ ەتىپ، ۇلتتىڭ ۇلى مۇراتى، ارمان-ماقساتى ءۇشىن اتان كوتەرە الماس اۋىر جۇكتى موينىنا مىندەت قىلىپ، ۇلتىنىڭ زارىن زارلاپ، ارىن ارلايتىن زيالى قاۋىم - اقىن، جازۋشىلاردىڭ ۇلى مىندەتىن، دارەجە-دەڭگەيىن، رۋحاني بولمىسىن، سول قالامگەرلەر قالامىنان تۋعان تۋىندىلاردىڭ ۇلت رۋحانياتىنداعى ايرىقشا ورنىن كورسەتسە كەرەك.
قازىرگى ۋاقىتتا قازاق ادبيەتى تاريحتا بۇرىن-سوڭدى بولماعان ەڭ ءبىر قۇلدىراۋ ءداۋىرىن باستان كەشىپ وتىر. ادەبيەت جوق، ادەبي سىن جوق. قازىرگى قالامگەرلەردىڭ قالامىنان تۋىپ وتىرعان كەز-كەلگەن جانرداعى - پوەزيا، پروزا جانە دراماتۋرگيادا ۇلتتىق رۋح جوق، رۋحاني ءنار جوق. سوندىقتان دا ونداي رۋحسىز، ءسولى جوق ادەبيەتىمىز قازاقتىڭ مۇڭىن، مۇڭداپ، ارىن ارلاپ، زارىن زارلاۋعا دارمەنسىز بولىپ تۇر. قازىرگى كەز-كەلگەن ادەبيەتتەن قوعامنىڭ شىنايى بەت-بەينەسىن، شىنايى بولمىسىن، ۇلت تاعدىرىن، شىندىقتى بۇكپەسىز كورە المايسىز. اقىندىق پوەزيادان «باس كەسپەك بولسا دا ءتىل كەسپەك جوق» دەگەن قاعيداعا نەگىزدەلگەن حالىقتىق مۇددەنى، اياققا تاپتالعان ۇلتتىق نامىستى، جاھاندانۋ جالىنىنا شارپىلعان ۇلتتىق رۋحتىڭ ايانىشتى ءھالىن كەزدەستىرە المايسىڭ. ال وسىنداي بەينەتى كوپ اۋىر جۇكتى، ۇلى مىندەتتى، ۇلت جۇمىسىن موينىنا جۇكتەپ، ۇلت پايداسىن ويلاپ، شىندىقتى جازاتىن - جازۋشىلار مەن، اقيقاتتى جىرلايتىن اقىندار قازىر جوق. «قينامايدى دارعا اسقانى، اتقانى» دەپ ەل بولاشاعى ءۇشىن، ۇلت تاعدىرى جولىندا باسىن بايگەگە تىككەن احاڭدار، مىرجاقىپتار، ماعجانداردىڭ رۋحى سەزىلمەيدى قازىرگى قالامگەرلەردىڭ بويىنان. سوندىقتان دا ادەبيەتشىلىگىمىز دە ساۋاتسىزدانىپ بارادى...
ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ 25 ماۋسىمىندا ادەبيەتشىلەر ۇيىندە قازاقستان جازۋشىلار وداعى باسقارماسىنىڭ كەزەكتى پلەنۋمى ءوتتى. وندا قازاقستان جازۋشىلار باسقارماسىنىڭ توراعاسى نۇرلان ورازالين «كەڭىستىك. قوعام. قالامگەر» اتتى تاقىرىپتا جازۋشىلار ءۇيىنىڭ وتكەنى مەن بۇگىنى، بولاشاعى تۋرالى جانە سول وداقتىڭ ماڭىنا توپتاسقان جازۋشىلار قاۋىمنىڭ قازىرگى احۋالى تۋرالى بايانداما جاساسا، سول پلەنۋمعا قاتىسىپ وتىرعان قالامگەرلەر قاۋىمى بۇگىنگى ادەبيەت تۋرالى ءوز ويلارىن ايتتى.
نۇرلان ورازالين «كەڭىستىك. قوعام. قالامگەر» اتتى بايانداماسىندا: «ونەر الدى - قىزىل ءتىل»، «باس كەسپەك بولسا دا، ءتىل كەسپەك جوق»، «ولەڭ - ءسوزدىڭ پاتشاسى، ءسوز ساراسى»، دەپ ۇققان ۇلت بۇل قاسيەتىنەن التىن وردا زامانىندا دا، اق وردا كەزەڭىندە دە، قازاق حاندىعىنىڭ تۇسىندا دا، نار زامان، زار زامان كەزىندە دە، اباي - ماحامبەت - جامبىل عاسىرىندا دا، ارىستار مەن الىپتار تاعدىرىنا كۋا بولعان كەشەگى كەڭەس كەزىندە دە ايرىلا قويعان جوق» - دەپ، اتاپ ءوتتى. دەگەنمەن باس جازۋشىمىز اتاپ كورسەتكەندەي «قازاقتىڭ نار زامانى، زار زامانىندا دا ايىرىلا قويماعان» بۇل قاسيەتىمىزدەن قازىرگى بوستان ەلگە اينالعان قالپىمىزدا ايرىلىپ وتىرعانىمىز قالاي؟! نەگە سول اسقاق رۋح ءسوندى، اقيقات جاسىدى قازىر؟!
<!--pagebreak--><!--pagebreak-->
سىنشى، ادەبيەتتانۋشى قۇلبەك ەرگوبەك: «...مەن قازاق پوەزياسىندا، قازاق پروزاسىندا، قازاق دراماتۋرگياسىندا ادەبي قۇبىلىس بولارلىق شىعارما جوق دەپ ەسەپتەيمىن. سىننىڭ ورىستەمەۋىنە ءبىرىنشى سەبەپ وسى... جەلكىلدەپ ءوسىپ كەلە جاتقان دارىندى اقىندى، نە ءبىر دارىندى پروزاشىنى كورگەنىم جوق..» دەسە، جوعارىدا اتالعان ادەبيەتشىلەردىڭ كەزەكتى پلەنۋمىندا قاليحان ىسقاق: «ءسوزىمىز كەسەك، سۋرەتىمىز جوق، كىتابىمىز قالىڭ، ىشىندە ءنار جوق. تۇپتەپ كەلگەندە، وسى ۋاقىتقا دەيىن ءبىزدىڭ ادەبيەتىمىزدىڭ التىن قورىنا قوسىلىپ وتىرعان شىعارمالارمەن جارىساتىن قولتۋما جوق دەپ ويلايمىن. ويتكەنى ءبىز الدىمەن سوزگە ءمان بەرۋدەن قالدىق، ويدان قالدىق... قازىر سانىمىز ءوسىپ كەلە جاتقانىمەن، سانامىز ارتتا قالىپ قويدى. ەندىگى جەردە ادەبيەتىمىزگە دە، مادەنيەتىمىزگە دە، كۇندەلىكتى تىرشىلىگىمىزگە دە سانا كەرەك... ادەبيەت ساۋاتسىزدانىپ كەتتى. ادەبيەت ەمەس-اۋ، ادەبيەتشىلىگىمىز ساۋاتسىزدانىپ كەتتى... ءبىر نارسەنى وقيسىڭ، ونىڭ نە ەكەنىن ءوزىڭ بىلمەيسىڭ. ولەڭ وقىساڭ - مونتاج، پروزانى وقىساڭ - اۋىزعا كەلگەن كوشەدەگى ءسوز، بازارداعى داۋ. ەندىگى سەزدە ءبىز مىقتاپ وسى ادەبيەتتىڭ ساپاسىن قاراۋىمىز كەرەك. «ءۇي كەرەك، كۇي كەرەك، قالاماقى كەرەك»، - دەپ ايقايلاعانمەنەن، ونى بەرىپ جاتقان ەشكىم جوق. ازىرگە بەرە دە قويمايدى. سوندىقتان الدىمەن ءوزىمىزدى-ءوزىمىز تاربيەلەپ الايىق» - دەدى. ساناسىزدانعان، رۋحى سونگەن، ساۋاتسىزدانعان قازىرگى ادەبي احۋالىمىزعا ءبىراز قىنجىلدى. سول سەكىلدى سول جيىندا ءسوز العان قابدەش ءجۇمادىلوۆ اعامىز: «...جازۋشىلار وداعىنىڭ قىزمەتىنە كوڭىلىم تولمايتىنىن ايتتىم. سونى جازۋشىلار وداعىنا وي تۇسە مە دەپ ايتسام، ولار قورعانىپ، شابۋىلدارعا ءوتتى. مەنى ءبىر ەكىجۇزدى ادام ەتىپ كورسەتكىسى كەلدى.... «الاش سىيلىعى دەيتىن حالىقارالىق سىيلىق بار. سونى بيىل كوكتەمدە بىردەن 42 ادامعا ۇلەستىرىپتى. ادەبيەتتىڭ، قالامگەردىڭ بەدەلىن كوتەرەيىك دەپ ايتىپ جاتىرسىزدار عوي، بەدەلىن كوتەرۋ ءۇشىن ادەبيەتتى قۇلدىراتپاۋ كەرەك. تالعامدى كوتەرۋ كەرەك. 42 ادامنىڭ ءتىزىمىن وقىدىم، سونىڭ ونشاقتىسىن عانا تانيدى ەكەنمىن. ءبىرازىنا ادەبيەتتى ناسيحاتتاۋ ءۇشىن «الاش» سىيلىعى بەرىلدى دەپتى. قانداي ادەبيەتتى، كىمگە ناسيحاتتاپ جۇرگەنىن تۇسىنبەدىم. مۇنى ەشنارسەمەن اقتاۋعا بولمايدى. مويىنداۋ كەرەك، بۇل - ۇلكەن قاتەلىك. ەتيكاعا دا، بۇكىل ادەبي نورماعا دا جاتپايتىن نارسە... وقيتىن كىتاپ جوق. شىعارماشىلىق ۇيىندە كەزىندە تالاي شىعارمالارىمدى جازىپ ەدىم. الدىڭعى جىلى سۇراپ، سودان جيىرما كۇنگە ءبىر بولمە الا المادىم» - دەپ، جازۋشىلار وداعىنىڭ قازىرگى باعىتىنا كوڭىلى تولمايتىندىعىن ايتىپ، قاتتى رەنىشىن ءبىلدىردى.
قازىق بوپ جۇرتقا،
قورعان بوپ سىرتقا،
كىم ويلايدى نامىستى! دەپ، «قازاقتىڭ الدىنا ءتۇسىپ، جول سىلتەپ، باسشىلىق ەتۋدى» وزىنە ومىرلىك ماقسات تۇتپاپ پا ەدى احاڭدار، مىرجاقىپتار، ماعجاندار ت.ب. الاشتىڭ ارىستان - جۇرەكتى، جولبارىس - بىلەكتى، ەرلەرى؟ سول مىنەز، سول قاسيەت قايدا قازىر؟ تىپتەن احاڭ ايتپاقشى «قازىق بوپ جۇرتقا، نامىستى ويلاماق» تۇگىلى ۇلت مۇددەسى ەمەس، ءوز مۇددەلەرىنەن اسا الماعانى قالاي؟! ءويتىپ «حالىق جازۋشىسى»، «الاش» سىيلىعىنىڭ يەگەرى اتانىپ وتىرعان «مەنى قارعىس اتسىن!» دەمەدى مە ۇلى ۇلدارى ۇلتىمنىڭ. احمەتشە ايتساق:
«ادامنان تۋىپ، ادام ءىسىن ەتپەي،
ۇيالماي نە بەتىممەن كورگە بارام؟!»
ەندى سوزىمىزگە ايعاق رەتىندە كەزەكتى پلەنۋمدەگى جازارمانداردىڭ سوزدەرىنەن مىسال بەرەيىك.
اۋەلى باس جازۋشىمىزدىڭ سوزىنەن مىسال. ن.ورازالين: «ادەبيەتتىڭ بەدەلى - قالامگەردىڭ عانا بەدەلى ەمەس، قارا ورمان قازاق جۇرتىنىڭ دا ورتاق ابىروي-بەدەلى ەكەنىن ۇمىتپاۋ. قالامگەردىڭ ءار ءسوزى مەن ءار جازعانى، ءجۇرىسى مەن تۇرىسى قوعامدى ويلانتا بىلەتىندەي قابىلەتىنەن ايىرىلماۋى ءتيىس» دەي كەلىپ: «قوياننىڭ تىرلىگىن كەشىپ، مىنەزىن كورسەتىپ، ارىستاننىڭ ءسوزىن ايتۋعا ۇمتىلۋ - كۇلكىلى. سوندىقتان قازىرگىدەي قۇندىلىقتار ۇلكەن تاريحي سۇرىپتاۋدان ءوتىپ جاتقان كەزەڭدە جازۋشى بەدەلىن ءوز بيىگىنە كوتەرۋ، ەڭ اۋەلى وزىمىزگە تىكەلەي بايلانىستى ەكەنىن، ءارى ونىڭ ءوز كاسىبىمىزدىڭ ابىرويى ءۇشىن اۋاداي قاجەت ەكەنىن ەسكەرۋ ءوز بەدەلىمىزدى ءوزىمىز كوزدىڭ قاراشىعىنداي كورىپ، قورعاۋدى جادىمىزدان شىعارماساق ەكەن» دەپ سالدى سابازىڭ! باسقا باسقا باس جازۋشىنىڭ ۇلى ءىستى، ۇلى مىندەتتى، ۇلت الدىنا ءتۇسىپ جول سىلتەيتىن جۇرت جۇمىسىن «ءوز كاسىبىمىزدىڭ ابىرويى ءۇشىن» دەپ، «كاسىپكە» تەڭەگەنى قاي ساسقاندىق؟! احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ: «باسقادان كەم بولماس ءۇشىن ءبىز ءبىلىمدى، باي ءھام كۇشتى بولۋىمىز كەرەك. ءبىلىمدى بولۋعا وقۋ كەرەك. باي بولۋعا كاسىپ كەرەك. كۇشتى بولۋعا بىرلىك كەرەك. وسى كەرەكتەردىڭ جولىندا جۇمىس ىستەۋ كەرەك» - دەگەنىندەگى باي بولۋعا قاجەتتى كاسىپتى ايتىپ وتىر ما سوندا؟! نۇرلان اعا موينىڭىزعا جۇكتەلگەن ۇلى مىندەتتى وسىناۋ عالامدانۋ زامانىندا «كاسىپ» دەپ بىلسەڭىز، وندا ءسىزدى سول ورىندا وتىرۋعا قانداي كۇش يتەرمەلەدى؟! اقيقاتىندا ۇلتتىڭ ارى دا، بارى دا، جانى دا، قانى دا، رۋحى دا، وزەگى دە، نامىسى دا، جۇرەگى دە قازىرگى ۋاقىتتا ءسىز باسقارىپ وتىرعان وداقپەن بىرگە جاساۋى كەرەك ەدى عوي. عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ: «ادەبيەتى ۇلى بولماي، ۇلت ۇلى بولمايدى» دەۋى وسىنى اڭعارتسا كەرەك. ەندى وسىنداي ۇلى ءىستى، ۇلى مىندەتتى «كاسىپ» ەتكەنىڭىزدى قاي ۋاقىتتا، كىمنىڭ الدىندا، قالاي ءتۇسىندىرىپ بەرەر ەدىڭىز؟! اعا وزىڭىزگە ىنىلىك ىزەت، قازاقى مىنەزبەن شىن سۇراعىمدى قويىپ وتىرمىن وسى ارادا. وسىعان قالاي جاۋاپ بەرمەكسىز بۇگىن ارلى ۇرپاق الدىندا؟! ەرتەڭ بولاشاق الدىندا؟!
بالىق باسىنان ءشىرىپ جاتسا وزگەسىنەن نە قايىر؟! نە ءۇمىت؟!
<!--pagebreak--><!--pagebreak-->
اقۇشتاپ باقتىگەرەەۆا: «ەدەن جۋعان ايەل ايلىق الدى، كۇزەتشى دە ايلىق الدى. مەن بولسام ەل شىرقايتىن انگە ءسوز جازدىم، قانشا ماقالا، ولەڭ جازدىم، اقىرى كوك تيىن الماي، زەينەتاقىم 43 مىڭ تەڭگەگە قاراپ قالدىم...» دەسە، قاجىعالي مۇحانبەتقاليەۆ: «وسى وتىرعان بارشامىزدى تولعاندىراتىن نارسە كوپ قوي، سونىڭ ىشىندەگى ەڭ ماڭىزدىسى قالاماقى ماسەلەسى... ەدەن سىپىرۋشى دا، ءۇي تازالاۋشى دا ىستەگەن ەڭبەگىنە وراي جالاقى الادى. ال سەن جيىرما جىل وتىرىپ كىتاپ جازاسىڭ، وعان كوك تيىن المايسىڭ. وسىدان كەيىن ۇيىڭدەگى قاتىن-بالاسىنىڭ الدىندا قادىرى قاشقان جازۋشىنىڭ، حالىقتىڭ الدىندا قايدان قادىرى بولسىن. سوندىقتان قالاماقى ماسەلەسى قالاي دا تياناعىن تابۋى كەرەك دەپ ويلايمىن» دەپ، ءوزى اتاپ كورسەتكەن «كوپ ماسەلەنىڭ ەڭ ماڭىزدىسى - ول «قالاماقى» ەكەن. (؟!) سوندا قالتاسىنا تۇسەتىن ءبىرلى-جارىم جىرتىعىن جامايتىن «كوك تيىنى» ۇلت مۇددەسىنەن، ۇلت نامىسىنان دا ماڭىزدى بولعانىما؟! دەسەك، سول جيىندا تاعى ءبىر جازارمانىمىز ماعيرا قوجاحمەتوۆا: «جازۋشىنىڭ ستاتۋسىن قورعاۋ كەرەك. ونسىز ەشتەڭەگە قول جەتكىزە المايمىز. زاڭ جۇزىندە ءار جازۋشىعا بەرىلگەن اتاق پەن ونىڭ جەڭىلدىگىن ىسكە اسىرۋىمىز قاجەت» دەپ، تىپتەن «ونسىز ەشتەڭەگە قول جەتكىزە المايتىندىعىن» اشىق ايتتى.
شاكارىم قۇدايبەردىۇلى:
الەمدى تۇگەل مەن كورىپ.
ەشكىم مەنى بىلمەسە.
مۇقتاجىم، ءناپسىم جوق بولىپ
زيانىم جانعا تيمەسە - دەيدى، سول سەكىلدى
مىرجاقىپ دۋلاتۇلى:
مەن بىتكەن ويپاڭ جەرگە الاسا اعاش
ەمەسپىن جەمىسى كوپ تاماشا اعاش
قالعانشا جالعىز جاڭقام مەن سەنىكى
پايدالان شارۋاڭا جاراسا الاش - دەپ، ءوز مۇددەسىن، ءوز ستاتۋسىن كوتەرۋدى، زاڭ جۇزىندە وزىنە اتاق ابىروي الۋدى ماقسۇت تۇتپاعان، ءبارى دە ۇلى اباي ايتقانداي: «مەنى بىلمە، مەنىكىن ءبىل» دەدى. ال قازىرگى جازارماندار «مەنىكىن» ەمەس، «مەنى» ءبىل، ايتپەسە، «ەشنارسەگە قول جەتكىزە المايمىز» دەپ وتىر.
ال سول داۋىردە الاششىل اقىن-جازۋشىلارىمىز ۇلتقا قالاي قىزمەت ەتتى؟ نە ىستەدى؟! نەسىمەن تاريحتا قالدى؟ اۋەلى ۇلتىنىڭ رۋحىن وياتىپ، نامىسىن جىرتپاپ پا ەدى؟!. ۇلتىن قىناداي قىرىپ وتىرعان قىزىل يمپەريانىڭ قىلىشىنان قانى تامعان قاھارلى كۇندەرىندە «جازۋشىلىق ستاتۋس» سۇراعان جوق، ءبىرى - «ماسا» بولىپ، قالىڭ ۇيقىداعى، ءولىم ۇيقىسىنداعى قازاقتى وياتتى، (ا.بايتۇرسىنۇلى) ءبىرى - زاماناسى ەرىك بەرمەسە دە «قازاق» دەپ ۇرانداۋ ەمەس، «ويلانۋ» قورقىنىشتى بولىپ تۇرعان ۋاقىتتا «ويان قازاق!» (م.دۋلاتۇلى) دەپ اقىرىپ تەڭدىكتى، ەلدىكتى سۇرادى، ۇلتىنا ۇران تاستاپ، الىپ يمپەرياعا قالامىن قارۋ ەتىپ قارسى تۇردى. ول ءداۋىر، ياعني، «تار جول، تايعاق كەشۋ» داۋىرىندە - «ادامنان تۋىپ ادام ءىسىن ەتپەي، ۇيالماي نە بەتىممەن كورگە بارام؟!» نەمەسە، «ەل ءبىر كۇنشىل، مەنىكى ەرتەڭگى ءۇشىن»، «جۇرت ىسىنە جانى اشىپ، جۇرت نامىسىنا قانى قىزاتىن» (ا.بايتۇرسىنوۆ) ازاماتتىق، پەرزەنتتىك نامىسىمەن جازىلعان كەز-كەلگەن تۋىندىلارى ءۇشىن «قالاماقى سۇراپ»، «ستاتۋسىن زاڭداستىرماق» تۇگىلى، قۋدالاۋعا، قاماۋعا الىنىپ وتىرسا دا، م.اۋەزوۆ ايتقانداي «جاي ءسۇيۋ ەمەس، جار ءسۇيۋ ەمەس، جانىنان ارتىق كورىپ جۇرتىن ءسۇيۋ، حالقىن ءسۇيۋ سەزىمىن» جوعالتقان جوق!
وعان ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ:
قينامايدى اباقتىعا جاپقانى،
قيىن ەمەس دارعا اسقانى اتقانى
وسىلاردىڭ اۋىر ەكەن بارىنەن
ءوز اۋلىمنىڭ يتتەرى ءۇرىپ قاپقانى - دەگەنى دالەل. «ۇلتىم» دەگەن ۇلدى «قيناعان جوق، اباقتىسى، دارعا اسقانى، اتقانى» ال قازىرگىلەردىڭ «ونسىز، ياعني «قالاماقى، جازۋشىلىق ستاتۋسسىز» ەشنارسەگە قول جەتكىزە الماۋىن» قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟! تىپتەن احاڭداردىڭ باسىنا تۇسكەن جاعداي قازىر جوق قوي. ال سول ءداۋىر قازىر بولسا شە؟! وندا قازىرگىلەردى كوز الدىڭا ەلەستەتۋدىڭ ءوزى قورقىنىشتى! قاۋىپتى! كۇلكىلى!
اقىن، جازۋشى م.دۋلاتۇلى:
اللا جاققان كەۋدەدە وتى بولسا،
سۋ بۇرىككەنگە باندەنىڭ قايتىپ سونەر
نەمەسە،
ءتاڭىر جاققان شام-شىراق،
سۋ قۇيساڭ قايتىپ سونەدى! - دەپ، ۇلى مىندەت، ۇلت جۇمىسى، جۇرت جۇمىسى جولىندا ەشقانداي كەدەرگىلەرگە مويىعان جوق، رۋحىن سوندىرمەدى، جەرى، ەلى وتارلانسا دا ساناسى، ءدىلى، ءتىلى وتارسىز، تاۋەلسىز بولدى. بابالار اماناتىنا ادال بولدى، ۇلت الدىندا پەرزەنتتىك پارىزىن، بورىشىن وتەپ كەتتى. كەلەر ۇرپاققا ماڭگى رۋحاني ازىق قالدىردى.
<!--pagebreak--><!--pagebreak-->
شوقان ءۋاليحانوۆ: «شەكسپير مەن گەتەنى الەيىم حالىق ۇلى اقىن سانايدى، بىراق ولاردىڭ ۇلىلىعى تۋرالى پىكىر ۇكىمەتتىڭ دەكرەتىمەن نەمەسە حالىقتىڭ سايلاۋىنا سايكەس نەگىزدەلمەگەن» (ش.ءۋاليحانوۆ تاڭدامالى الماتى «جازۋشى» 1985. 139-ب). -دەيدى. مىنە، الەمدىك، وركەنيەتتى ەلدەردە دە اتتارى جاھان جۇرتىنا ءماشھۇر اقىن-جازۋشىنى ەلى ۇلى ساناعانىمەن، ول ۇكىمەتتىڭ دەكرەتىمەن زاڭ جۇزىندە بەكىتىلمەگەن.
ول ول ما تاناكوز تولقىنقىزىنىڭ: «... بيلىكتى دە، پرەزيدەنتتى دە، قوعامدى دا وزگەرتۋ ءبىزدىڭ قولىمىزدان كەلمەيدى ەكەن. قازىر قوعامدى ۇلى دارمەنسىزدىك، ديپرەسسيا بيلەپ تۇر. بۇگىن ءاربىر جاستى «ءبىزدىڭ قولىمىزدا نە تۇر؟» دەگەن سۇراق مازالايدى. مەنىڭ ءبىر تۇيگەنىم، ءبىز تەك ءوزىمىزدى عانا وزگەرتە الادى ەكەنبىز. سوندىقتان وسى جەردە وتىرعان ارقايسىمىز ءوزىمىزدى وزگەرتۋدەن باستاساق، اركىم ءوزىنىڭ كىشى مەملەكەتى - وتباسىن وزگەرتۋدەن باستاسا دەيمىن. جەتى ءجۇز جازۋشىنىڭ وتباسى جەمقور ەمەس، پرينتسيپىندە تۇرا الاتىن، ۇلت دەسە جۇرەگىن جۇلىپ بەرە الاتىن ازاماتتار تاربيەلەسە، بۇل ءبىزدىڭ قوعامدى تۇزەۋگە قوسقان از دا بولسا ۇلەسىمىز بولار ەدى» - دەۋىنەن قانداي ازاماتتىق پوزيتسيا، اقىن-جازۋشىلىققا ءتان ۇلى بولمىس، ۇلى قاسيەت كۇتەمىز؟! تاناكوز ايتپاقشى: «جەتى ءجۇز جازۋشى» (؟!) ول قانداي جەتى ءجۇز جازۋشى ەكەنىن وزدەرى عانا بىلەتىن بولار، ءبارى تەك، «قولىمىزدان ەشتەڭە كەلمەيدى ەكەن» دەپ، ءوز قايعىسى، ءوز مۇددەسى، قاتىن-بالا قامىمەن كەتسە، وندا احمەتتەر ايتقان «جۇرت جۇمىسىمەن كىم اينالىسپاق؟»، «كىم ۇلت نامىسىن جىرتىپ، ءسوزىن سويلەپ، پايداسىن قورعاپ، الدىنا ءتۇسىپ جول سىلتەمەك؟!» دانا قازاق ايتقان: «اكەڭنىڭ بالاسى بولما، ەلدىىڭ بالاسى بول!» دەگەن ۇلىلارعا ءتان ۇلى قاسيەت قايدا قالادى سوندا؟! نەمەسە: «ۇل تۋىپ، ۇلى جولدا قىزمەت ەتسە، ونان زور ۇلتقا بار ما ىرىس؟» دەگەن احاڭداردىڭ ۇندەۋى قايدا قالادى؟! وزىپ تۋدىم دەپ، توزىق ەلدى وزىق ەتەتىن (م.قوزىباەۆ) زيالىلارىمىزدىڭ سيقى مىناۋ بولىپ وتىرعاندا،
مەن بۇقتىم، جاتتىم،
سەن بۇقتىڭ، جاتتىڭ،
كىم ىستەيدى قىزمەت - دەپ، احاڭشا ۇران تاستاپ، ۇلتقا قىزمەت ىستەيتىن ۇلدى قايدان ىزدەمەكپىز؟! زيالىمىز - زياسىز، اقىنىمىز - اقيقاتتى جىرلاماسا؟! نەمەسە، ا.بايتۇرسىنوۆ ايتقانداي: «ەلۋ-الپىس بالاعا ارناپ بەرگەن ساباقتان التى ميلليون قازاقتى الالاماي ىستەپ وتىرعان ءىسىمدى ارتىق كورەمىن» دەيتىن الاشتىڭ باعىنا تۋعان، ۇل بار ما؟ دەگەن سۇراق كەلەدى كوكەيىڭە وسىنداي كەزدە.
بىزدىڭشە قازىرگى جازۋشىلار وداعىنىڭ جۇرت اراسىندا بەدەلىنىڭ ءتۇسىپ، حالىقتىڭ كوزىن اشىپ، الدىنا ءتۇسىپ جول سىلتەي الماي وتىرۋىنىڭ نەگىزگى سەبەپتەرى كوپ. سونىڭ ءبىرى - ءسوز بەن ءىستىڭ الشاقتىعىندا.
<!--pagebreak--><!--pagebreak-->
ن.ءورازاليننىڭ: «قالامگەردىڭ ءار ءسوزى مەن ءار جازعانى، ءجۇرىسى مەن تۇرىسى قوعامدى ويلانتا بىلەتىندەي قابىلەتىنەن ايىرىلماۋى ءتيىس» دەۋى تەك ءسوز جۇزىندەگى عانا اڭگىمە. ناقتىلاي ءىس جۇزىندە ورىندالىپ وتىرعان جوق. وعان اسقار التايدىڭ پلەنۋمداعى: «شىندىقتىڭ جولىندا ولەمىز دەپ قانشا جازساق تا، شىندىققا كەلگەندە تايقىپ شىعا كەلەمىز» - دەگەن ءسوزى ناقتى دالەل بولا الادى. ونى دانا قازاق: «ىسپەن دالەلدەنبەسە، ۇلىق ءسوز دە ىنجىق ءسوز» دەيدى.
تۇرماحانبەت ىزتىلەۋۇلى:
ىزىڭە ەل ەرمەيدى،
تازارتىپ الماي ءىشىڭدى!
قويدىرىپ الىپ قور بولما:
«ارام» دەگەن ەسىمدى!
ويدىڭ ءۇيىن تۇزەمەي،
نە قاجەت، باعۋ ءجىسىمدى؟! دەسە،
شاكارىم قۇدايبەردىۇلىنىڭ:
ايتقان ءسوزىڭ شىن بولسا،
ءىشىڭ تولعان جىن بولسا،
جۇرەگىڭدە ءمىن بولسا
ايتقان ءسوزىڭ ەم ەمەس - دەۋى وسى جاعدايدى اڭعارتسا كەرەك.
سوندىقتان دا ا.بايتۇرسىنۇلى:
سوزبەنەن ايتىپ،
ىستەردە قايتىپ،
جولاماساق نە مىندەت - دەپ كورسەتەدى.
مىنە بار بالەنىڭ باسى قايدان وربىگەنىن بىلگىڭىز كەلسە. شاكارىمشە ايتساق: «ايتقان ءسوزى شىن»، بىراق، «ءىشى تولعان جىن»، ياعني ءوز ايتقاندارىن وزدەرى وزگەگە ۇلگى عىپ ىستەپ وتىرعان جوق. سوندىقتاندا «ونداي ءسوزىڭ حالىققا ەم بولمايدى»، «ىزىڭە ەل ەرمەيدى»، «سوزبەنەن ايتىپ ىستەردە قايتقان» سوڭ!
<!--pagebreak--><!--pagebreak-->
حح عاسىرداعى ۇلتتىق رەنەسسانس ءداۋىرىن تۋدىرعان - ۇلتتىق ينتەلليگەنتسيا شوعىرى - الاش قايراتكەرلەرىنىڭ دەنى - اقىن، جازۋشى، قالامگەر، ادەبيەتشى، تاريحشى ەكەندىگى، ولاردىڭ قالامىنان تۋعان ۇلت رۋحانياتىنىڭ التىن قورىنا قوسىلعان كەز-كەلگەن جانرداعى - پوەزيا، پروزا، دراماتۋرگيا سالاسىنىڭ بارلىعىنىڭ تۇپكى ماقساتى، نەگىزگى مازمۇنى - وتارلانىپ تارىلىپ كەتكەن جەر قامى، قولىنا كىسەن، اياعىنا تۇساۋ، وتارلانعان سانا، موينىنا ماڭگۇرتتىك قامىتى ىلىنگەن قازاعىنا قورعان، ۇلتتىق مۇددە، بودان ەلدى بوستان ەتۋ عانا بولمادى ما؟!
ايتايىن دەگەنىم ەشقايسىسى - قالاماقىنى، جازۋشىلىق بەدەلدى، ستاتۋستى كوتەرۋدى ماقسۇت تۇتقان جوق. ءبارىنىڭ الدىن بىراق-اق ماقسات تۇردى ول - ەل تاعدىرى، جەر تاعدىرى، وتان الدىنداعى ۇلى بورىش. ەكىنشىدەن تاناكوز ايتقانداي «ءبىزدىڭ قولىمىزدان ەشتەڭە كەلمەيدى» دەپ، «ءوز وتباسى وشاق قاسىنىڭ قامىمەن كەتكەن جوق».
سول ۋاقىتتا قازاق رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتىنىڭ توراعاسىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتىن اتقارعان ا.بايتۇرسىنۇلى چەليابى گۋبەرنياسىنا ەنىپ كەتكەن قوستاناي ۋەزىن قايتارۋ ءۇشىن م.سەرالينمەن بىرگە ۆ.ي.لەنينگە حات جازىپ قانا قويماي، ەنىپ كەتكەن قازاق جەرىن قايتارۋ ءۇشىن بارىن سالىپ كۇرەسەدى. سوۆەتتەردىڭ بۇكىلوداقتىق اتقارۋ كوميتەتىندە وسى ماسەلەنى كوتەردى، ناتيجەسىندە 1920 جىلى 26 تامىزدا قوستاناي ۋەزى ەسكى شەكاراسى شەڭبەرىندە قازاق اۆتونومياسىنىڭ تورعاي وبلىسىنىڭ قۇرامىنا ەنگىزىلەدى. ج.ايماۋىتوۆ، ب.مايلين، س.سەيفۋلين، م.جۇماباەۆ، ا.بايتۇرسىنۇلى، م.دۋلاتۇلى ت.ب. كوپتەگەن الاشتىڭ نار تۇلعالارىنىڭ ءبارى دە تاريحتىڭ باعىتىن وزگەرتتى. تاريح تۇلعالارمەن جازىلادى دەگەن وسى بولسا كەرەك. تىپتەن كوبىمىز كوزىن كورگەن كەشەگى م.اۋەزوۆتىڭ ءوزى سول الاشوردانىڭ سوڭعى تۇياعىنىڭ ءبىرى ەمەس پە؟! الاشوردانىڭ رۋحاني كوسەمى احمەت بايتۇرسىنۇلى 50 جاسقا تولعاندا مۇحتار اۋەزوۆ: «قازاقتىڭ ەڭكەيگەن كارى، ەڭبەكتەگەن جاسىنا تۇگەلىمەن وي ءتۇسىرىپ، ءولىم ۇيقىسىنان وياتىپ، جانسىز دەنەسىنە قان جۇگىرتىپ، كۇزگى تاڭنىڭ سالقىن جەلىندەي شيرىقتىرعان، ەتەك-جەڭىن جيعىزعان «قازاق» گازەتى بولاتىن. ول گازەتتىڭ جانى كىم ەدى؟ ىشىندەگى قاجىمايتىن قايرات، كەمىمەيتىن ەكپىن كىمنىڭ ەكپىنى ەدى؟ ول ەكپىن ۇيىقتاعان قازاقتى ايقايلاپ وياتۋعا زامان ەرىك بەرمەگەن سوڭ، ماسا بولىپ قالاي ىزىڭداپ وياتامىن دەپ، ۇزاق بەينەتتى موينىنا مىندەت قىلىپ العان اقاڭنىڭ ەكپىنى بولاتىن...» دەپ جازدى. سول ۋاقىتتا جيىرما التى جاستاعى بولاشاق ۇلى جازۋشىمىز، احاڭنىڭ شاكىرتى مۇحتار اۋەزوۆ: «احاڭ اشقان قازاق مەكتەبى، احاڭ تۇرلەگەن قازاق انا ءتىلى، احاڭ سالعان ادەبيەتتەگى ەلشىلدىك ۇران»، «قىرىق مىسال»، «ماسا»، «قازاق» گازەتىنىڭ 1916 جىلداعى قان جىلاعان قازاق بالاسىنا ىستەگەن ەڭبەگى، ونەر - ءبىلىم، ساياسات جولىنداعى قاجىماعان قايراتى ءبىز ۇمىتساق تا، تاريح ۇمىتپايتىن ىستەر بولاتىن!» - دەپ باعا بەرگەن. ۇلى جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆشە ايتساق: ءبىز ۇمىتساق تا تاريح ۇمىتپايتىن «احاڭ سالعان ادەبيەتتەگى ەلشىلدىك ۇران» قايدا قازىر؟!
الاش قايراتكەرى، جازۋشى جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ «ماعجاننىڭ اقىندىعى تۋرالى» اتتى 1923 جىلى «لەنينشىل جاستىڭ» №5 سانىنداعى ماقالاسىندا: «ماعجاننىڭ اقىندىعىن سىناۋعا ءبىلىمىمىز، كۇشىمىز كامىل جەتەدى دەپ ايتا المايمىز... اقىننىڭ قاسيەتى - زامانعا جاڭعىرىق، الەۋمەت تۇرمىسىنداعى زور وقيعالارعا اينا بولىپ، تاريحي ءىز، تاريحي ماتەريال (دەرەك) قالدىرىپ وتىرۋىندا. بۇ جاعىنان ماعجاننىڭ كەمشىلىك جەرلەرى بار: ۇلتشىل اقىننىڭ مۇنداي كەمشىلىگىن ايتىپ وتپەسكە بولمايدى.
16-جىل - قازاقتىڭ باسىنا قارا كۇن تۋعان تاريحي اۋىرتپالىق جىل ەدى. پاتشا وكىمەتىنىڭ 25 ماۋسىمدا شىعارعان جارلىعى بويىنشا قازاق سىقىلدى بۇراتانا حالىقتار سوعىس مايدانىنداعى قارا جۇمىسقا ايدالدى. قازاق شاڭىراعى تەڭسەلدى، قازاق دالاسى قان جىلاپ كۇڭىرەندى. ەلدىڭ كەلەسىنە كەلگەن مۇنداي زور سەلەبەنى، اۋىر قايعىنى اقىن تەرەڭ سەزىپ، ايقىن سۋرەتتەۋى كەرەك ەدى. بۇل تۋرالى ماعجاننىڭ بىزگە «ورامالدان» باسقا بەرگەن ەڭبەگى كورىنبەيدى. ۇلتتىڭ ىستىعىنا كۇيىپ، سۋىعىنا توڭام دەپ جۇرگەن اقىنعا 16-جىلعى تاريحي وقيعانى جالعىز كەستەلى ورامالمەن جەلپىپ وتكەنىنە كوڭىلىمىز جارىمايدى» - دەي كەلىپ، «بىراق... ماعجان كورىنە ءتۇسىپ جوق بولىپ بارا جاتقان بوستاندىقتى جىرلادى. «جارالى جان» قازاقتىڭ باسىنا تۇسكەن اۋىر كۇندەردى سۋرەتتەدى. سوندا دا ماعجان ۇلتشىلدىق بەتىنەن تانعان جوق. «ازامات، اناۋ قازاق قانىم دەسەڭ» دەپ ازاماتتى ەلىن قورعاۋعا شاقىردى...» - دەپ جازدى.
مىنە، ماعجان اقىن ءبىر عانا تاريحي وقيعا - 1916-جىلدىڭ ويرانىن تەرەڭ سەزىنىپ، ايقىن سۋرەتتەمەگەنى ءۇشىن سىنالعان بولاتىن. بىراق بۇل جاعداي ماعجاننىڭ قازاق تاريحىنداعى، ۇلت رۋحانياتىنداعى بەدەلىنە نۇقسان كەلتىرىپ، اقىندىق دارەجەسىن تۇسىرمەسە كەرەك. سوندىقتان دا جۇسىپپەك ايماۋىتوۆ: «كورىنە ءتۇسىپ جوق بولىپ بارا جاتقان بوستاندىقتى جىرلاعان، قازاقتىڭ باسىنا تۇسكەن اۋىر كۇندەردى سۋرەتتەگەن ۇلتشىلدىق بەتىنەن تانباعان» - دەپ، زامانعا جاڭعىرىق، الەۋمەت تۇرمىسىنداعى زور وقيعالارعا اينا بولا بىلگەن ماعجانعا، ونىڭ اقىندىعىنا زور باعا بەرگەن ەدى. سوندىقتان دا الاش قوزعالىسىنىڭ كوسەمى ءاليحان بوكەيحان: «ماعجانداي اقىنى بار، ءبىر جەردە تىزە قوسىپ وتىرعان 5 ميلليون قازاقتىڭ ءتىلى قالاي جوق بولادى؟!» - دەۋى تەگىن ەمەس!
باتىر جازۋشىمىز ب.مومىشۇلى 1944 جىلى سوعىس جاراقاتىنان الماتىعا كەلىپ كەسەلحانادا ەمدەلىپ جاتقاندا قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ حاتشىسى ابدىحالىقوۆقا «قازاق ءتىلى تۋرالى پىكىر» دەگەن تاقىرىپپەن حات جولدايدى. وندا مىناداي باتىل ويىن ايتادى:
«...وسى كەزدە ازداپ ورىسشا بىلگەنىنە ءماز بولىپ، توبەسى كوككە جەتكەن، انا تىلىنە كوڭىل بولمەي، ونى الىنە قاراماي مەنسىنبەي، نە ورىسشانى، نە قازاقشانى دۇرىس سويلەي الماي شالدىر-باتپاققا بولەنىپ جۇرگەن، كەلبەتسىز ءتىل ازعىنى ماسقارالاردى الماتىنىڭ جاۋاپتى دەگەن قازاق قىزمەتكەرلەرىنىڭ اراسىنان دا كەزدەستىرۋگە بولادى
...1935-36 جىلدان باستاپ قازاق انا ءتىلى، بۇرمالانا، بۇلدىرىلە، بۇزىلا باستاعانىن ءسوزسىز، ايقىن دالەلدەي وتىرىپ، وعان ايىپكەر، كىنالى، باستى گازەت، راديو، جازۋشى، كەڭسە قىزمەتكەرلەرىنە تاريحي قارعىس ايتىلىپ، بەتتەرىنە قارا كۇيە جاعىلىپ ايىپتالعانى ءجون». مىنە سول ءداۋىردىڭ وزىندە باۋكەڭدەر قالامىن قارۋ ەتە وتىرىپ، ۇلت مۇددەسى جولىندا وسىلاي كۇرەستى توقتاتقان جوق. قازىرگى جازارمان قاۋىمشا «قولىمىزدان نە كەلەدى» دەپ قول قۋسىرىپ وتىرماعان.
<!--pagebreak--><!--pagebreak-->
ال پرولەتاريات ءداۋىرى سالتانات قۇرعان، نەنەسە «قۇدايسىزدار قوعامى» داۋىرلەپ تۇرعان كەزدىڭ وزىندە-اق ازاماتتىق پوزيتسياسى ايقىن - ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ ءوزى قانداي ەرلىك جاساپ كەتتى. نەلىكتەن سول ۋاقىتتا «قازىرگى وقىلمايتىن كىتاپتار» قاتارىنا «كوشپەندىلەر» ەنىپ كەتكەن جوق؟!
نە ءۇشىن ءى.ەسەنبەرلين سوڭعى كىتابىن، ياعني تاۋەلسىزدىك جولىندا كۇرەسىپ قۇربان بولعان قازاقتىڭ سوڭعى حانى حان كەنەگە ارنالعان ءۇشىنشى كىتابىن ءبىرىنشى شىعارىپ جىبەردى؟! ويتكەنى جازۋشىنى ۇلتتىق نامىسى، قازاقى رۋحى سوعان يتەرمەلەپ، سونى ىستەتتىردى ەمەس پە؟! دۇلەي، ءارى توپاس يمپەريانىڭ قابىرعاسىن سوگىپ، ۇلتتىڭ ۇلت ەكەنىن، قازاقتىڭ قازاق ەكەندىگىن الەمگە مويىنداتقان قازاق جاستارىنىڭ جەلتوقسان كوتەرىلىسىندەگى ەرلىگىنە رۋحاني ءنار بەرگەن وسى «كوشپەندىلەر» ەكەندىگى ايتىلىپ ءجۇر عوي وسى كۇنى.
مۇنىڭ ءبارىن مىسال ەتكەن سەبەبىم، قازىرگى اقىن-جازۋشىلارىمىزدىڭ قازىرگى ۇلت ادەبيەتىنىڭ ورىستەۋىنە باستى كەدەرگىلەرگە: «قالاماقىنى»، «جازۋشىلىق ستاتۋستى» قوسىپ، تىپتەن كەيبىرى: «قولىمىزدان ەشنارسە كەلمەيدى» دەپ اسا جاۋاپتى مىندەتتى مويىندارىنا جۇكتەپ الىپ، قول قۋسىرىپ، بەي-قام وتىرعان بەيشارا حالدەرىنە جاۋاپ رەتىندە وتكەن تاريحىمىزدا اقىن-جازۋشىلار، ۇلى تۇلعالاردىڭ ۇلى رەنەسسانس ءداۋىرىن تۋدىرعانى، كەز-كەلگەن جۇيەنى، باعىتتى وزگەرتۋگە قاۋقارلى ەكەندىكتەرى، تىپتەن تاريح باعىتىن وزگەرتكەندىكتەرىنەن ميلليوننان، مىڭنان ءبىرىن عانا مىسال ەتتىم. ونى دا ۇعاتىن قۇلاق، سەزىنەتىن سانا بولسا ەگەر. ءابىش كەكىلبايشا ايتساق: «ارعا تارتپاي - ارمان تۇل، نامىس قۋماي - ماقسات تۇل».
قورىتىندى ءسوز
اكادەميك، ادەبيەتشى اعامىز تۇرسىنبەك كاكىشەۆتىڭ: «قازىرگى كۇننىڭ زيالىلارى قۇلدىق پسيحولوگيادان قۇتىلا الماي ءجۇر... شىن مانىندەگى زيالىلار - اق پەن قارانى، بار مەن جوقتى تەكسەرىپ، ويىن ايتىپ وتىرۋعا ءتيىستى» دەگەنىنەن قازىرگى جازارماندارىمىزدىڭ بەتى-بەينەسى اشىلعانداي بولىپ وتىر. نەمەسە ادەبيەت سىنشىسى ساعات اشىمباەۆتىڭ سوزىمەن ايتساق: «ازاماتتىق پوزيتسياسى جوق ادام - جازۋشى ەمەس!». بۇل قازىرگى جازۋشىلار وداعىنا، ونىڭ ماڭىنا توپتاسقان جازارماندارعا ءدوپ ايتىلىپ وتىرعان ءسوز دەپ ۇققان ابزال. ويتكەنى جازۋشىلىقتى «قالاماقى» ماسەلەسىنە اكەپ تىرەپ، ونى «كاسىپ» ەتكەن جازارمانداردان نە ءۇمىت؟! ۇلتىنىڭ پايداسىنان، ءوز پايداسىن، ۇلت بەدەلىنەن ءوز بەدەلىن ارتىق سانايتىنداردار نە قايىر؟! «قارنىمنىڭ اشقانىنان ەمەس، قادىرىنىڭ قاشقانىنان قورقاتىن» قازاقتىڭ قىزۋ قانى جوق، ۇلتتىق نامىسى قالاي بولسىن كوكسەگەنى - اقشا، ماقساتى - كاسىپ بولسا؟! «مالىن - جانى ءۇشىن، جانىن - ارى ءۇشىن» ەمەس، «ارىن، جانىن - مالى» ءۇشىن ساداقا ەتىپ وتىر. بۇدان باسقا نە ايتامىز. بولدى، ءبىتتى، ءسوندى، ءولدى دەگەن وسى....
م.دۋلاتۇلىنىڭ:
قورقامىن قازاق عۇرپىنان،
گۋىلدەسىپ - كۇپىلدەسىپ.
ءبىر سوزىندە ءتۇيىن جوق،
تۇرىپ كەتەر ارتىنان - دەگەنىندەي، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ ءبىز مىسال ەتكەن كەزەكتى پلەنۋمىنا وسىلاي باعا بەرەمىن!
بىراق قازاقتىڭ بيىك رۋحى ەشقاشان ولمەك، سونبەك، وشپەك ەمەس! ول رۋح، ول نامىس، ول مىنەز تەك قازىرگى جازارمانداردىڭ دەڭگەيىمەن باعالانباسا كەرەك! مۇحتار ماعاۋيندەي اعالارىم بار! جانە سول اعالارىمنىڭ قازاق رۋحانياتىندا وزىندىك تىڭنان سالعان باعىت-باعدارى، ءوز جولى بار. سول جول ولمەسىن، وشپەسىن، سونبەسىن. ماعاۋين سالعان مەكتەپتەن ءالى ۇلتىنا ۇران بولار تالاي مارعاسقا ۇلتىمنىڭ نەبىر جايساڭدارى، رۋحاني كوشباسشىلارى شىعارىنا سەنىمىم كامىل! ونى دا كورەرمىز اللا جازسا! بىراق سول مۇحتارداي اعامنىڭ شەت اسىپ، شەتەل اسىپ جۇرگەنى كوڭىلگە قاياۋ ۇيالاتادى ەكەن! ارقا جايلى بولسا، ارقار اۋىپ نەسى بار؟! ءالى تولىق تاۋەلسىزدىك العان جوق قازاق! رۋحاني الەمى ءالى وتارسىزدانعان جوق! بۇعاۋلى، كىسەندەۋلى، شىدەرلى! ودان دا قۇتىلار كۇن الىس ەمەس! ونى دا جازسا كورەرمىز!
ورىس ادەبيەتىنىڭ التىن ءداۋىرىنىڭ ۇلى جازۋشىسى گوگولشە ايتسام: «حالقىمنىڭ بولاشاعىن ويلايتىن ازاماتتىڭ «شىنىندا دا ءبىز نە بوپ بارا جاتىرمىز؟» دەپ، نامىسىن وياتىپ، جانىن كۇيزەلتكىم كەلدى».
سوندىقتان دا قازاقستان جازۋشىلار وداعى، ونىڭ ماڭىنداعىلارعا، ءوزىن «اقىنمىن»، «جازۋشىمىن» دەپ كەۋدەسىن كەرىپ جۇرگەن جازارماندارعا ۆ.بەلينسكيدىڭ سوزىمەن ايتسام: «... قازاق حالقىنىڭ رۋحاني قۇلدىراپ، مورالدىق جاعىنان ازعىنداۋىنا بۇ دۇنيەدە عانا ەمەس، ماھشاردا دا ازاماتتىق ايىپتارىڭدى جۋا المايسىڭدار!...»
سونى ۇق! الاشقا قانى تارتىپ تۋعان قازاقى مىنەز قازاق جاستارى.
«اباي-اقپارات»
