- كوبەكە، ءسىزدى ماڭعىستاۋدا شەجىرەدەن حابارى بار نەمەسە شەجىرەشى دەپ ەسەپكە الادى. شەجىرەشى دەپ كورىنگەندى ايتا بەرمەيدى عوي، سوندىقتان شەجىرە جونىندە تۇسىنىك بەرە كەتسەڭىز؟

- سۇراعىڭىزدى ءتۇسىندىم. شەجىرە دەگەنىمىز- تاريح. شەجىرە- از عانا رۋدىڭ شەجىرەسىنەن باستاپ، ءبىر تايپانىڭ نەمەسە تۇتاس ءبىر ۇلتتىڭ شىعۋ تاريحى. اداي شەجىرەسى- ءبىر تايپانىڭ شەجىرەسى، ياعني، تاريحى. شەجىرەنىڭ ءوربۋى سول ءبىر تايپانىڭ نەمەسە رۋدىڭ ىشىندەگى تۇلعاعا بايلانىستى ايتىلادى. اداي تايپاسىنىڭ ىشىندە دە بەلگىلى ءبىر تۇلعالار (باتىرلار، بيلەر) شىقپاعان رۋلار تولىپ جاتىر. كوپ جەرلەردە ونداي رۋلاردىڭ اتى اتالعانمەن، كوپ توقتاماي ات ءۇستى وتە شىعادى.

ەندى قازاق حالقىنىڭ شەجىرەسىنە كەلەيىك. بۇل ەرتە زاماننان ۇرپاقتان ۇرپاققا اۋىزەكى ايتىلىپ، جالعاسىپ كەلە جاتقان ءۇردىس. حالقىمىزدا «جەتى اتاسىن بىلمەگەن جەتەسىز» دەگەن ۇعىم قالىپتاسىپ قالعان. سوندىقتان ءاربىر ازامات ءبىرىنشى كەزەكتە ءوزىنىڭ قايدان شىققانىن جانە  رۋىن، تەگىن تانىپ ءبىلۋ پارىز دەپ سانالعان. ەل اراسىنان شىققان شەجىرەشى، قۇيماقۇلاق، سۇڭعىلا قاريالار ەل تاريحىن ءوز زامانىندا وتكەن ايتۋلى وقيعالاردى، باتىرلارىن، قايىرلى بايلارى مەن اۋليە زايىرلارىن، ەلدىكتى ويلاعان شەشەندەرى مەن حالقىنىڭ قامىن جەگەن حاندارىن دا اۋىزدارىنان تاستاماي ايتىپ وتىرعان. ەل باسىنا تۋعان قايعىلى وقيعالار مەن زوبالاڭداردى، سوعىستا جەڭگەن جەڭىستەرىن مايىن تامىزىپ ايتقاندارىن ەستىپ وستىك.

- كوبەكە، ءسىزدى ماڭعىستاۋدا شەجىرەدەن حابارى بار نەمەسە شەجىرەشى دەپ ەسەپكە الادى. شەجىرەشى دەپ كورىنگەندى ايتا بەرمەيدى عوي، سوندىقتان شەجىرە جونىندە تۇسىنىك بەرە كەتسەڭىز؟

- سۇراعىڭىزدى ءتۇسىندىم. شەجىرە دەگەنىمىز- تاريح. شەجىرە- از عانا رۋدىڭ شەجىرەسىنەن باستاپ، ءبىر تايپانىڭ نەمەسە تۇتاس ءبىر ۇلتتىڭ شىعۋ تاريحى. اداي شەجىرەسى- ءبىر تايپانىڭ شەجىرەسى، ياعني، تاريحى. شەجىرەنىڭ ءوربۋى سول ءبىر تايپانىڭ نەمەسە رۋدىڭ ىشىندەگى تۇلعاعا بايلانىستى ايتىلادى. اداي تايپاسىنىڭ ىشىندە دە بەلگىلى ءبىر تۇلعالار (باتىرلار، بيلەر) شىقپاعان رۋلار تولىپ جاتىر. كوپ جەرلەردە ونداي رۋلاردىڭ اتى اتالعانمەن، كوپ توقتاماي ات ءۇستى وتە شىعادى.

ەندى قازاق حالقىنىڭ شەجىرەسىنە كەلەيىك. بۇل ەرتە زاماننان ۇرپاقتان ۇرپاققا اۋىزەكى ايتىلىپ، جالعاسىپ كەلە جاتقان ءۇردىس. حالقىمىزدا «جەتى اتاسىن بىلمەگەن جەتەسىز» دەگەن ۇعىم قالىپتاسىپ قالعان. سوندىقتان ءاربىر ازامات ءبىرىنشى كەزەكتە ءوزىنىڭ قايدان شىققانىن جانە  رۋىن، تەگىن تانىپ ءبىلۋ پارىز دەپ سانالعان. ەل اراسىنان شىققان شەجىرەشى، قۇيماقۇلاق، سۇڭعىلا قاريالار ەل تاريحىن ءوز زامانىندا وتكەن ايتۋلى وقيعالاردى، باتىرلارىن، قايىرلى بايلارى مەن اۋليە زايىرلارىن، ەلدىكتى ويلاعان شەشەندەرى مەن حالقىنىڭ قامىن جەگەن حاندارىن دا اۋىزدارىنان تاستاماي ايتىپ وتىرعان. ەل باسىنا تۋعان قايعىلى وقيعالار مەن زوبالاڭداردى، سوعىستا جەڭگەن جەڭىستەرىن مايىن تامىزىپ ايتقاندارىن ەستىپ وستىك.

جالپى شەجىرەنى ەل ارالاعان اتقامىنەرلەر قاراپايىم حالىققا قاراعاندا كوبىرەك ءبىلىپ ايتقان. كەشەگى پاتشا زامانىندا بولىس پەن بيلەر جينالعان ورتادا شەجىرە كوبىرەك ايتىلعان. جەر داۋى، جەسىر داۋىندا مىسالداپ، ماقالداپ ايتىلعان اڭگىمەلەر ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىن جەتكەنىن بىلەمىز. شەجىرەنى جىرعا قوسقان قاشاعان،تۇمەن، ىبىرايىم سىندى اقىن-جىراۋلاردان قالعان «اداي» شەجىرەسىن بەلگىلى جىرشىلار دۇيسەنباي، ءادىل، سۇگىر، ۇزاقباي، قىرىمقۇل قايروللا، شامعۇل، مۇرات، القۋاتتار حالىققا سول كۇيىندە جەتكىزگەن.

ءحىح عاسىردىڭ باسىندا كىشى ءجۇز قازاقتارىندا شەجىرەنى جازباشا حاتقا ءتۇسىرىپ، ەلگە تاراتقان «جاڭگىر حان شەجىرەسى» (1836), ودان كەيىن ماقاش پراۆيتەل شەجىرەسى، جەتىرۋدا  ابۋباكىر شەجىرەسى، تاز ەسەنباق شەجىرەسى، ىستىباي تاق-تاق وسەرۇلىنىڭ شەجىرەسى، كەتە امانجول شەجىرەسى، قىردا قۇلامان تورتقارا بىلشىقتىڭ شەجىرەسى، سىر وڭىرىندە قاراساقال ەرىمبەت شەجىرەسى، ەڭسەپ شەجىرەسى، قايشىباي شەجىرەسى، الشىن شەجىرەسى، سۇلەيمەن ايشۋاقۇلىنىڭ شەجىرەسى، توقاباي القام شەجىرەسى، ومىرزاق قالبايۇلىنىڭ شەجىرەسى، قارجاۋ بەردەشتىڭ شەجىرەسى دەيتىن شەجىرەلەر بىزگە جەتتى. بۇل شەجىرەلەر ءار الۋان نۇسقالاردا جازىلعانىمەن، ءبىرىن-ءبىرى تولىقتىرىپ وتىرادى.

 

- ءسىز قازىرگى ايتىلىپ، جازىلىپ جۇرگەن شەجىرەلەردىڭ اداي تايپاسىنىڭ تىم بەرىدەگى تاريحى دەگەندى ۇنەمى ايتاسىز. مۇنى قالاي دالەلدەي الاسىز؟

- قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءدىني باسقارماسىنىڭ باس ءمۇفتيى ءا.دەربىسالى اقساقال ءبىر سوزىندە ءال-فارابيمەن دەڭگەيلەس مۇحاممەد اداي دەگەن عالىمنىڭ قۇلپىتاسىن كوردىم دەگەندى ايتىپ قالدى. ارينە، بۇل سوزگە قۇلاعىم ەلەڭ ەتە ءتۇستى.

اداي، بەرىش رۋلارى ون ەكى اتا بايۇلىنىڭ قۇرامىندا قاتار جۇرگەن ەل. مىسىر سۇلتانى بولعان مامۇلىكتەردىڭ كوسەمى بەيبارىستىڭ ءحىىى عاسىردا ءومىر سۇرگەنى، ونىڭ بەرىش رۋىنان شىققانى تاريحتان بەلگىلى. ال، بەرىش رۋىن تاراتىپ ايتساق، جيىرما اتاعا جەتپەي قالادى. سوندا قالاي؟ مىڭ جىل بۇرىن ءومىر سۇرگەن ادايدان شىققان مۇحاممەد كىم؟ 800 جىل بۇرىن ءومىر سۇرگەن بەيبارىس سۇلتان كىم؟ باسقا اداي، بەرىش بولعان با؟-دەپ قالاسىڭ.

«انا ءتىلى» گازەتىنە تۇسكەن قالىڭ شەجىرەلىك مالىمەتتەر نەگىزىندە جاسالىپ، 1994 جىلى «اتامۇرا» باسپاسىنان شىققان «قازاق شەجىرەسى» اتتى كىتاپتا زەرتتەۋشىلەر بايۇلىنىڭ ءىرى تارماعى اداي رۋىن كاسپي تەڭىزىنىڭ شىعىسىندا ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى ءىى عاسىردا ءومىر سۇرگەن «داي» تايپاسىنىڭ جۇرناعى بولۋى كەرەك دەگەندى ايتادى. كەيىننەن ولار كانگيۋلەردىڭ (قاڭلىلار), سونان  سوڭ وعىزداردىڭ قۇرامىنا ەنگەن سىڭايلى. وعىزدار دايلار مەكەندەگەن ماڭعىستاۋ تۇبەگىن ارال رەتىندە ۇعىنىپ، «ادا» تۇرعىندارىن اداي (ارالدىقتار) دەپ اتاپتى.

وعىز مەملەكەتى داۋىرلەپ تۇرعان ءىح- ح عاسىرلاردا ونىڭ قۇرامىنا تۇركمەندەر مەن ادايلار قاتار ەنگەن ەدى. م.قاشقاريدىڭ «ماڭعىستاۋ- وعىزدار ەلىندەگى جەر اتى» دەپ جازاتىنى دا وسى كەز بولسا كەرەك. ءحى عاسىردا ادايلار بولاشاق قازاق رۋلارىن ۇيىستىرعان قىپشاق بىرلەستىگىنىڭ قۇرامىنا ەنە باستايدى. وسى كەزدە ولار ويىل، جەم، ساعىز بويلارىن جايلايدى. ادايلار كەيىننەن التىن وردانىڭ، ول قۇلاعاسىن كوك وردانىڭ، ودان كەيىنىرەك نوعاي ۇلىسىنىڭ قۇرامىنا ەنەدى. جوشى حاننىڭ نەمەرەسى نوعاي بيلىگىنىڭ (نوعاي حان بولماعان) قۇزىرىنا كىرگەن تۇركى تىلدەس تايپالاردىڭ ورتاق اتپەن ءبىر ەتنوسقا، ياعني، نوعاي اتىنا بىرىگۋى، ولار قۇرعان مەملەكەتتەردىڭ نوعايلى اتانۋى تۋرالى (حV-XVI ع.) قازاق اۋىز ادەبيەتىندە جارقىن ىزدەر قالدى. ازاۋ مەن ارال تەڭىزدەرى ارالىعىن جايلاعان نوعايلى ۇلىسىنىڭ قۇرامىنا الشىن    رۋلارى تۇگەلگە دەرلىك ەنگەن ەدى. بۇل قازاق اتىنان گورى، نوعايلى اتىنىڭ باسىمداۋ بولعان كەزەڭى.

«الاشتان قازاق تاراعان،

نوعايلىعا قاراعان،

جاۋعا الدىرماي نوعايلار،

ءبىر-بىرىنە جاراعان.

نوعايدان قازاق ءبولىنىپ،

ءۇش ءجۇز بولىپ تاراعان»- دەي كەلىپ، سونداي-اق:

«قازاق ەمەس، سارت ەمەس،

قامباردىڭ ءتۇبى نوعايلى»  نەمەسە

«تەگىندە نوعاي-قازاق ءتۇبىمىز ءبىر،

التاي،ەرتىس، ورالدى قىلعان ءدۇبىر» دەيتىن جانە دە:

«ەي، بايتاعىم،بايتاعىم،

باستىرىپ سەنى الدىردىم.

ال امان بول مەنەن سوڭ،

بايتاعىمنىڭ ىشىندە

ون سان ەلىم، نوعايلىم.

سەنى تاعى دا الدىردىم،

ون سان نوعاي ىشىندە،

ءۇش الپىس وتاۋ قازاعىم» - دەگەن جىر جولدارى سول ءداۋىردىڭ سيپاتىن ايقىن كورسەتەدى. نوعايلى ەلىنىڭ اتىنان سويلەپ وتىراتىن قازتۋعان، دوسپامبەت، شالگەز سىندى جامپوزدار نوعايلى داۋىرىندەگى ادەبيەتتىڭ بەلسەندى وكىلدەرى. نوعايلى ءداۋىرىنىڭ جىرلارى كىشى ءجۇز وڭىرىندە ەرەكشە مول ساقتالعان. ولاردىڭ اراسىندا قازاق پەن نوعايدىڭ ءبىر حالىق بوپ قالىپتاسۋدىڭ از-اق الدىندا تۇرعان جۇرتتاردىڭ ايرىلۋىنا ارنالعان قاريا سوزدەرى دە ءبىر قىدىرۋ. نوعاي ۇلىسى ىشىندە وتكەن ۇزدىك-سوزدىق شايقاستار، ونىڭ ءبىر بولىگىنىڭ رەسەيگە تاۋەلدى بولۋى، اقىرىندا ەلدى ىدىراتىپ تىنعان» -دەپ جازعان الگى شەجىرە كىتاپتا.ماعان ءبىزدىڭ ارعى تەگىمىز اراب ەمەس، تۇركىلەر دەپ ايتقان دا وسى «قازاق شەجىرەسى». وسى كىتاپتى وقىعاننان كەيىن جازعاندارى قيسىنعا كەلەتىنىنە كوزىم جەتتى. سول ءۇشىن قالىڭ شەجىرەنى قۇراستىرىپ، «قازاق شەجىرەسى» دەگەن ايدارمەن كىتاپ قىلىپ شىعارعان جارىلقاپ بەيسەنبايۇلىنا كوپ العىسىمدى بىلدىرەمىن.

- ال، انەس ساحابادان تاراتىلىپ جازىلعان شەجىرەدە وسى نوعايدى بىردە سايىلدان، بىردە سۋحايلدان، ەندى بىردە ءتىپتى تاتاردان تۋعىزىپ قويادى. وسىعان قالاي قارايسىز؟ شىندىعىندا نوعاي دەگەنىمىز كىم؟ قارا نوعاي، كاۆكاز وڭىرىندە سارى نوعايلار دەگەنىمىز كىمدەر؟

- نوعايدى سايىلدان، سۋحايلدان،تاتاردان تۋعىزسىن، ءبارى دە سول ءبىر نوعاي. نوعاي - شىڭعىس حاننىڭ ۇلكەن ۇلى جوشىنىڭ نەمەرەسى. اتاقتى اسكەرباسى. ءبىزدىڭ قولىمىزدا انەس ساحابادان تاراتىلىپ جازىلعان شەجىرە اڭىزدىڭ ءۇش ءتۇرلى نۇسقاسى بار. اڭىز دەپ ايتۋىمىزدىڭ سەبەبى، ويدان قۇراستىرىلعان جالعان شەجىرە. ءبىزدىڭ شەجىرەشىلەرىمىز بۇكىل ءبىر تايپا ەلدى، ءبىر ۇلتتى ءبىر كىسىدەن تاراتىپ قويادى. بۇل تۇبىرىمەن قاتە.

ەندى نوعاي جانە نوعاي ۇلىسى جونىندە ايتىپ وتەلىك.نوعاي باتىر (قۇە) تۋعان جىلى بەلگىسىز. نوعاي باتىر التىن وردا اسكەرىنىڭ قولباسشىسى بولعان. جوشى حاننىڭ نەمەرەسى. ءحىىى عاسىردىڭ 60- شى جىلدارىنان باستاپ پرۋت، دنەستر وزەندەرى  ارالىعىنداعى ۇلىستاردى بيلەگەن. ول باتۋمەن بىرگە قول باستاپ، التىن وردانىڭ باس حانى تۇسىندا اسكەرباسى بولدى. نوعاي 1252-1269 جىلدار ارالىعىندا باتۋدىڭ، كەيىننەن بەركەنىڭ مىسىر سۇلتانى بەيبارىسپەن ديپلوماتيالىق قارىم- قاتىناس ورناتۋىنا، حۋلاگيگە قارسى وداق قۇرۋىنا ىقپال ەتتى. التىن بەركە ولگەننەن كەيىن دوننان دۋنايعا دەيىنگى ۇلانعايىر جەر نوعايدىڭ باقىلاۋىندا بولعان. پولشا، ۆەنگريا (حۋن ەلى), بولگاريا، سەربيا جانە كەيبىر ورىس كنيازدىكتەرىنە ءجيى-ءجيى شابۋىلدار جاسادى. نوعاي حان بولماعانىمەن، التىن وردانىڭ بەركەدەن كەيىنگى حاندارى موڭكە،تەمىر، تۋدا موڭكە، تولەبۇعاعا ءوز ىقپالىن جۇرگىزگەن. بەدەلى ارتىپ تۇرعان نوعايدان قۇتىلۋ ءۇشىن توقتى وعان قارسى سوعىس باستادى. 1300 جىلى بۋگ وزەنىنىڭ جاعاسىندا نوعايدىڭ اسكەرى جەڭىلىس تاۋىپ،ءوزى قارسىلاسىنىڭ قولىنان قازا تابادى. ورىس جازبالارىنداعى دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، وسىدان كەيىن نوعايدىڭ قول استىنداعى حالىقتىڭ كوپشىلىگى كاسپي ماڭىنا قونىس اۋدارعان.  (الشىندار،قازىرگى كىشى ءجۇز قازاقتارى) ەدىل قالماقتارى 1623 جىلى ۇلكەن نوعاي ورداسىنا باسىپ كىرەدى. 40 مىڭ نوعاي ولارعا باعىنۋعا ءماجبۇر بولادى.1632 جىلى قالماق ورداسى ەدىلدە تىگىلەدى دە،  1633-1634 جىلدارى نوعايلار قاراتەڭىز بويىنا سولتۇستىك كاۆكاز بەن قىرىمعا جاپپاي قونىس اۋدارادى.سونىمەن ۇلكەن نوعاي ورداسى تولىقتاي كۇيرەيدى.كورىپ وتىرعانىڭىزداي، ءبىر كەزدەگى نوعاي ۇلىسىنا قاراعان ەل، نوعاي اتىن يەمدەنىپ ۇلتقا اينالعان. قىرىمداعى نوعاي ۇلتى، سولتۇستىك كاۆكازداعى سارى نوعاي ۇلتى، استارحان جەرىندەگى قارا نوعاي ۇلتى مۇنىڭ بارىنەن ءبىر كەزدەگى باتۋدىڭ اسكەرباسى بولعان  نوعاي باتىردىڭ اتى ءبىر ۇلتقا اينالعانىن بايقاپ وتىرمىز. سونداي-اق، قاراساي باتىردىڭ (قاراساي- قازي داستانى) كاراچاي ۇلتىنا اينالۋى. قازىرگى وزبەك ۇلتىنىڭ دا شىعۋ تەگى وسىعان ۇقساس. وزبەك حان بيلەگەنگە دەيىن وزبەك ۇلتى بولماعان. كەيىن  وزبەك حاننىڭ قول استىنا قاراعان ەلدىڭ (تاجىك، ۇيعىر، قاراقالپاق، قازاق، تۇركمەن ت.ب.) ءبىرتۇتاس وزبەك ۇلتىنا  اينالۋى. وزبەك حان تۇسىندا يسلام ءدىنىنىڭ داۋىرلەپ، ءوز ىقپالىن حالىق ساناسىنا جاپپاي قابىلدانۋى. وگۋز حاننىڭ ەلىنىڭ وگۋز ۇلتىنا اينالىپ، قازىردە ەۋروپاداعى گوگاۋزدار ۇلتى وسى وعىزداردىڭ اتىن يەمدەنىپ قالعان ۇلت.

 

- ەدىل بويىنداعى قالماق (جوڭعارلار) دەگەن ەل قايدان شىعا كەلدى، وسى جونىندە نە بىلەسىز؟ الگى قوناي باتىر باستاپ شاباتىن قۇبا قالماقتار وسى قالماقتار ما؟

- ارينە، قوناي باتىر شاباتىن قۇبا قالماقتار- وسى قالماقتار. ءوزارا قىرعىن سوعىستىڭ ارقاسىندا ويراتتار تارباعاتايدى تاستاپ (XVIعاسىردىڭ سوڭى،   XVII عاسىردىڭ باسى) ەكىگە ءبولىنىپ، تورعاۋىت تايپاسىن باستاعان حوو ورلەگ ارتىنان ەرگەن ەلىن ءبولىپ الىپ، ەرتىس وزەنىنىڭ بويىمەن سىبىرگە كوشكەن. جەرگىلىكتى ەلدەن قاتتى قارسىلىق كورگەن ويراتتار تاعى دا ءارى قاراي ەسىل، توبىل وزەندەرىنىڭ ماڭىنا، تۇمەن قالاسىنا قونىس اۋدارادى. بۇل جەردە ولار جەرگىلىكتى حالىقتارمەن جانە ورىس اسكەرلەرىمەن قارۋلى قاقتىعىستارعا بارادى. ءسويتىپ، قالماقتار سىبىردە ورنىعىپ قالا الماي، جاڭا قونىس ىزدەۋگە ءماجبۇر بولدى. ولار باشكورتستان شەكاراسىنان ءوتىپ، جايىق، ساقمار، ەلەك، ور، قيىل، توعىزاق ت.ب. وزەندەردىڭ ماڭىنا قاراي اۋدى. بىراق، ول جەرلەردە باشقۇرتتاردىڭ تاباندى قارسىلىعىنا تاپ بولدى. قول استىنداعى باشقۇرتتاردى قولداي وتىرىپ، ورىس ۇكىمەتى قالماق تايپالارىنان كەيىن شەگىنۋدى تالاپ ەتتى. سىبىردە ورىس بەكىنىستەرى، شىعىستا حالحو ماڭعولداردى، وڭتۇستىكتە قازاقتار قىسپاققا العاننان كەيىن قالماقتار وڭتۇستىك باتىسقا قاراي جىلجىدى. ولار جەم وزەنىنە جەتىپ، ودان ءارى ەدىل-جايىق اراسىنا قونىس اۋداردى. بۇل جەردى مەكەندەگەن نوعايلار ءوزارا تارتىستاردىڭ سالدارىنان قالماقتارعا توتەپ بەرە المادى. ءسويتىپ، حوو ورلەگ باستاعان توپ قالعان ويراتتاردان ءبىرجولاتا ءبولىنىپ، ەدىل-جايىق اراسىنا كوشىپ باردى. 1628 جىلى ولار جايىقتان ءوتىپ ۇلكەن نوعاي ورداسىنا باسىپ كىردى. جەتپىس مىڭ نوعاي وعان باعىنۋعا ءماجبۇر بولدى. 1632 جىلى قالماق ورداسى ەدىلدە تىگىلدى دە، 1633-1634 جىلدارى نوعايلار جاپپاي كوشە باستادى. 1630-1640 جىلدارى قالماقتار ەدىل، جايىق،جەم، ەلەك،ىرعىز، ۇلكەن جانە كىشى وزەن سامار وزەندەرىنىڭ بويىنا تۇراقتاپ قالدى. وسى جەردە حVII عاسىردىڭ 60-شى جىلدارى رەسەي بودانىنداعى قالماق حاندىعى قۇرىلدى. 1664 جىلى جازدا سيۋزەرەن رەتىندە ونى رەسمي ءوز ۆاسسالى ساناتىندا الدى. قالماق حاندىعىنىڭ نەگىزىن دايشن تايشى ونىڭ ميراسقورى مونشاق (پينچۋك) قالاعان. 1650-1664 جىلدار ارالىعىندا قالماقتار قىرىم تاتارلارىنا، قاباردالىقتارعا،  دون، زاپوروجە كازاكتارىنا، قازاقتارعا، باشقۇرتتارعا شابۋىل جاساپ، رەسەي مەملەكەتىنىڭ وڭتۇستىك شىعىس شەكاراسىن قورعادى. وسى قىزمەتى ءۇشىن ورىس پاتشاسى ولاردىڭ قونىستارىن كەڭەيتىپ، دون بويىنداعى كەڭىستىكتى قوسىپ بەردى. رەسەي قالالارىمەن ەركىن ساۋدا جاساۋ مۇمكىندىگىن بەردى. ءار تايپا كوسەمدەر مەن بيلەۋشىلەرگە جالاقى تاعايىنداپ، ءار ءتۇرلى سىي-سياپاتتار جاساپ تۇردى. پاتشا تاراپىنان مونشاقكا مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ ەرەكشەلىك بەلگىلەرى (شوقپار تۋ) مەن قالماق حالقىنىڭ بيلەۋشىسى دەگەن اتاق بەردى. ءسويتىپ، رەسەي ۇكىمەتى رەسمي اكتىلەر ارقىلى قالماق حاندىعىنىڭ ۆاسسالدىق قۇرىلىمىن زاڭداستىردى. قالماق حاندىعىنىڭ گۇلدەنىپ وركەندەۋى ايۋكە حاننىڭ (1669-1724) بيلىگى كەزىنە ساي كەلەدى. رەسەيگە سىڭىرگەن ەرەكشە ەڭبەگى ءۇشىن پەتر ءى ونىڭ بيلىگىنە ارالاسپاي، ول سىرت كوزگە تاۋەلسىز بيلەۋشىگە اينالدى. ايۋكە ولگەننەن كەيىن ورىس پاتشالارى حانداردى وزدەرى تاعايىندادى. XVIII عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا جوڭعار مەملەكەتى جويىلدى. كىشى ءجۇز بەن ورتا ءجۇز رەسەي بوداندىعىنا ءوتتى.

سولتۇستىك كاۆكاز حالىقتارى، دون، زاپوروجە كازاكتارى تولىق باعىندىرىلدى.ءسويتىپ رەسەيگە قالماق حاندىعىنىڭ اسكەرى قىزمەتىنىڭ قاجەتى بولماي قالدى.سوندىقتان ولارعا پاتشا ۇكىمەتى تاراپىنان قىسىم كۇشەيدى.1771 جىلى ءۇبىشى حان قالماقتاردىڭ كوپشىلىك بولىگىن باستاپ،  قازاق جەرى ارقىلى جوڭعارياعا كوشتى.وسىنى پايدالانعان ەكاتەرينا II 1771 جىلى 19 قازاندا ارنايى جارلىعىمەن قالماق حاندىعىن جويدى.قازاقتار  جوڭعارلاردان اجىراتۋ ءۇشىن  قالماق حاندىعىنىڭ ادامدارىن «قۇبا قالماق» دەپ اتادى.ەكى ەل اراسىندا ، اسىرەسە XVIII  عاسىردىڭ ءبىرىنشى  جارتىسىندا، كوشى-قون ايماقتارى ءۇشىن  ءجيى-ءجيى اسكەري قاقتىعىستار بولىپ تۇردى.بۇل سوعىستاردا قالماقتار ۇنەمى  رەسەيگە سۇيەنىپ، ودان قارۋ-جاراق، (مىلتىق،زەڭبىرىك،وق-ءدارى ت.ب.) ءتىپتى، اسكەري كومەك تە الىپ تۇردى.كوپتەگەن زەرتتەۋشىلەر  1731 جىلى ءابىلحايىر حاندى  رەسەي  بوداندىعىنا وتۋگە ءماجبۇر ەتكەن سەبەپتەردىڭ ءبىرى  باتىستان تونگەن وسى «قۇبا قالماقتار قاۋپى» دەگەن پىكىر ايتادى.(ج.قۇنداقباەۆانىڭ اۋدارماسىنان ،ادەبيەتتەر:باتماەۆ م.م. «كالمىكي  ۆ XVII -XVIII ۆەكاح»،ەليستا 1993گ. كيچيكوۆ م.ل. «وبرازوۆانيە  كالمىتسكوگو حانستۆا»، ەليستا 1994 گ.          )

 

- ادايلاردىڭ قۇبا قالماقپەن قاقتىعىستارىن ايتساڭىز؟

- قۇبا قالماقپەن قاقتىعىسقان تەك ادايلار ەمەس،كىشى ءجۇز اتالاتىن رۋلاردىڭ بارلىعى دەرلىك سوعىستى.تاريح بەتىنە كوپتەگەن باتىرلاردى شىعاردى.بەرىش سەبەك سارجالا باتىر، ەسەنتەمىر سۇلتانگەلدى، كوكتاۋباي ت.ب. وسىلاردىڭ ىشىندە ەرەكشە كوزگە تۇسكەنى،ارتىندا كوپتەگەن اڭىزدار قالدىرعان  باتىر قوناي كەنجەۇلى.قوناي باتىردى 1731 جىلى تۋىپ،1805 جىلى ولگەن دەلىنەدى.قۇلىبەك سۇلەيمەنوۆتىڭ «جاڭا ءومىر» گازەتىندە  جاريالاتقان «قوناي باتىر جانە ۇرپاقتارى» دەيتىن كولەمدى ماقالاسىندا :قوناي جاستايىنان شىڭدالىپ ءوستى.قوناي 17 جاستاعى كەزىندە اداي اۋىلدارىنا شابۋىل جاساپ ، تىنىشتىق بەرمەگەن ايۋكە دەگەن حاننىڭ جاساعىمەن بولعان سوعىستا قامالدى بۇزىپ كىرىپ،ەرەكشە ەرلىك كورسەتكەنىن جازادى.ارينە، ايۋكە حان قوناي باتىر دۇنيەگە كەلمەي تۇرىپ و دۇنيەلىك بولعان.ايۋكە 1669 جىلى تۋىلىپ 1724 جىلى ولگەن.بۇل جەردە قۇلبەك سۇلەيمەنوۆ جاڭساقتىق جىبەرگەن.دەگەنمەن،وسى جەردە تاريحي تۇلعالار جونىندە اركىم بىلگەنىن، ەستىگەنىن، تۇيگەنىن جازاتىندىعىن ەسكەرگەنىمىز ءجون.باتىر جونىندە ايتىلعان اڭگىمەلەردىڭ كوبىندە،قوناي جاس كۇنىنەن-اق، ەلدىڭ كوزىنە تۇسكەن دەپ ايتىلادى.اكەسى كەنجەنىڭ اعاسى ەسەن  پەندە بولىپ قالماقتىڭ قولىنا تۇسكەندە، ەسەن ايتقان دەگەن مىناداي ءسوز بار: «قونايىم بولماسا ارتىمنان ىزدەپ كەلىپ،مەنى كىم قۇتقارار دەيسىڭ؟».قوناي جالعىز ءوزى قالماقتاردىڭ زىندانىندا كىرىپتار بولىپ جاتقان باتىر اكەسىن بوساتىپ الىپ،سول جاقتا العان ايەلى تاڭسىق ەكەۋىن الىپ قاشىپ  شىققان.قالماقتار ارتتارىنان قۋىپ جەتىپ،كەدەرگىدە قالعان ەسەندى ولتىرەدى.ەندى ءبىر نۇسقاسىندا قوناي باتىر قاسىنا 30 كىسى جوداس ەرتىپ ەسەندى ىزدەپ شىعادى.قاسىنداعى جولداستارى قالماقتاردىڭ قاقپاسىن بۇزۋعا جۇرەكسىنگەنىن بايقاعان قوناي جولداستارىن كەيىن قايىرىپ، جالعىز ءوزى قالماقتىڭ قاقپاسىن  تالقانداپ، ەسەندى بۋاز ايەلىمەن قوسا الىپ شىعادى.قونايدى ەندى ءبىر نۇسقادا كىشى ءجۇز الاتاۋدان كوشكەندە باتىرلىق كورسەتىپ، بىرنەشە ۇلت توسقاۋىلدا قالىپ، ەلدى جاۋدان امان الىپ شىققانىن ايتادى. مەن ەستىگەن نۇسقادا ەسەن قالماقتىڭ قولىنا تۇسپەيدى.قوناي ول كەزدە 14 جاسار ەسەننىڭ قاسىندا ەكى قابات ايەلى تاڭسىق  انامىز بار، كەلە جاتقاندا ارتىنان قالماقتار قۋىپ جەتىپ قالادى.ۇشەۋ ارا ءبىر ات، سوندا ەسەن اتىن قونايعا بەرىپ، «مىنا شەشەڭدى الىپ وسى اتپەن قاش، ۇشەۋمىز بىردەي ولمەلىك. سۋدان وتە الماسپىز. مىنا شەشەڭ ۇل تۋسا، اتىن وتەباي، قىز تۋسا وزدەرىڭ قويىڭدار» -دەپتى-ءمىس.قوناي باتىر وزەننەن ءوتىپ  ارتىنا قاراسا قالماقتار ەسەندى نايزاعا  شانشىپ تۇيرەپ كوتەرىپ تۇرعانىن كورەدى. تاڭسىق انامىز ەلگە كەلگەسىن  ۇل تۋادى. ونىڭ ەسىمىن وتەباي دەپ قويادى.تاڭسىقتىڭ ءوڭى سارى كىسى ەكەن، ەشكىم الا قويماعان.سەيىتتىڭ بي اتانىپ دۇركىرەپ تۇرعان كەزى.تاڭسىقتى ەشبىرەۋ « مەن الا قويايىن»- دەپ ۇمتىلماعان.ءبىر كۇنى ەسەننىڭ ءۇيىنىڭ اماندىعىن بىلەيىن دەگەن ويمەن كەنجە تاڭسىق وتىرعان ءۇيدىڭ ەسىگىنەن قاراعان .سوندا تاڭسىق انامىز قولىندا قانجارى بار، ءاي-ءشاي جوق، كەنجەنىڭ موينىنا تاقاپ تۇرىپ: «- مەنى الامىسىڭ، جوق، الدە المايمىسىڭ؟الماساڭ سەنى قانجارمەن جارىپ ولتىرەمىن»- دەگەن.قاپەلىمدە ساسىپ قالعان كەنجە، «سەيىتجان بىلەدى،سەيىتجان بىلەدى»  دەگەننەن باسقا اۋزىنا ەشتەڭە تۇسپەگەن.بۇل حابار سەيىت بيگە جەتىپ اناسى تاڭسىقتى كەنجەگە نەكەلەپ بەرگەن ەكەن.سودان جالعىز ساتىپالدى  تۋعان.ساتىپالدى شەبەر، ءارى اڭشى بولعان دەيدى.ساتىپالدى بالالارىن  سارىكەمپىر اتاعان. كەمپىرلەرى «سارى ەنەمنىڭ» بالدارى دەيتىن. ساتىپالدىدان تاۋلى، ايمۇرات، بايمۇرات، سامۇرات، قياس، ءۋايىس، بەكمۇرات، تاۋاسار، تاڭاتار، تۇرلىمۇرات  تۋعان. ايمۇرات باتىردىڭ جاۋدان اكەلگەن ەكى بالاسى كەڭشالبار مەن قۇتكەلدىنى  قوسىپ، 12 بالا قىلىپ تاراتادى شەجىرەشىلەر. قوناي باتىردى  كىشى ءجۇز (ادايلار) الاتاۋعا كوشكەندە توسقاۋىلدا قالىپ، امان الىپ شىققان دەيدى. قونايدىڭ تۋعان جىلىمەن سالىستىرعاندا ارىدەگى اڭگىمە، جاڭساق پىكىر. ەسەن سىر بويىندا قالدى دەگەندى ايتادى. بۇل دا شىندىققا جاناسپايدى. بىزدىڭشە، ەسەن باتىردىڭ ولگەن جەرىن جەم،جايىق، سامار بەتىنەن قاراعانى ءجون. سەبەبى، قوناي باتىردىڭ جاسىنا سايكەس، ەسەن «قۇبا قالماقتارمەن» شايقاستا وپات بولعان. تاعى دا شىندىققا سايكەس كەلمەيتىن جەرى ەسەننىڭ تۇتقىندا جاتىپ، قالماقتىڭ قىزىن الىپ، ونى بۋاز قىلۋى- تىم اسىرەلەپ جىبەرگەن ارەكەت پە دەپ قالاسىڭ. اسىرەلەپ جازۋ شىندىقتى وتىرىككە اينالدىرىپ جىبەرەدى؟

 

-  قوناي باتىر جارلى بولعان دەيدى. ال، ەگەر جارلى بولماسا، جاڭايۇلى قوجانازاردان نەگە جاۋعا مىنەر ات سۇراعان؟

- قوناي باتىر وتە ءىرى تۇلعالى كىسى بولعان. اناۋ-مىناۋ ات كوتەرە المايتىن، سوندىقتان جاۋعا مىنەر بەلدى ات تاڭداۋى مۇمكىن عوي. ءوزىنىڭ ءبىر-ەكى ءۇيىر جىلقىسىنان ونداي بەلدى، جۇرىسكە شىداي بىلەتىن كولىك تابىلا قويماعان. ادايدا وتە ءىرى كىسىلەر كوپ بولعان. ونداي كىسىلەر جايشىلىقتا تۇيەگە ءمىنىپ جۇرەتىن بولعان. ال، جاۋعا تۇيەمەن بارا المايسىڭ. ال، قوجانازار بايدىڭ مىڭداعان جىلقىسىنىڭ ىشىنەن قوناي باتىرعا لايىقتى ات تابىلعان. قوجانازار ۇرپاقتارى كەنجەنى ناعاشى كورىپ، وتىرىستا، جيىن- تويدا سول باياعى قوجانازاردان قوناي العان جالعىز اتتى مەنەن سۇرايدى. جاڭاي اتالاتىن رۋ سول جالعىز اتتان زيان كورگەن جوق.قونايدىڭ اكەلىپ بەرگەن بۋاز قاتىنىنان ساركەن، شوماق ەگىز تۋىپ، جاڭايدىڭ سانىن كوبەيتتى(الشىن شەجىرەسىنەن).ودان نە جاماندىق كوردى؟ شىركىن، دەيمىن مەن. ازىلگە ازىلمەن جاۋاپ بەرىپ: «باتىر اڭقاۋ، ەر كودەك» دەگەن، قوناي بابامىز سول بۋاز قاتىندى ءوزى العاندا عوي، وسى كۇندە سىزدەر مەنىڭ جاعىمدا سويلەپ وتىرعان بولار ەدىڭدەر» دەگەندى ايتامىن. ءىشى بوق، سىرتى تۇك ءبىر اتتى ءالى كۇنگە سۇراپ كەلەسىڭدەر، اڭگىمە بىلەتىن، اڭگىمەگە تۇسىنەتىن ادامنىڭ سۇراعى ەمەس. قونايدىڭ وزىندىك داۋلەتى بولعان كىسى. قونايدان ءۇش بالا: بەگەش، جانۇزاق، قالماق ايەلى بايبيكەدەن داۋىمباي. بەگەشتىڭ ءبىرىنشى ايەلىنەن وتەۋلى، بايىمبەت، شالاباي،  جاۋلى،  وردەك،  قوسقۇلاق. جانۇزاق ەرتە قايتىس بولادى. ونىڭ كەلىنشەگىن بەگەشكە اتاستىرىپ، ودان قۇلاقا، جارى، قۇرمان، شوعى تۋادى. مىنە، ون بەگەش وسىلاي اتالادى. بايبيكە قالماق ايەلىنەن داۋىمباي ۇرپاقتارى توڭكەرىس كەزىندەتاجىك جاعىنا كەتكەن. قويسارى ولگەننەن كەيىن بايبيكەنى قوناي  العان. قويسارىدان بايبيكەدەن تاپبەرگەن كوشەر ەكى بالا. بۇلار توعىز تاقتا قويسارى  بولىپ ەسەپتەلەدى. داۋىمباي، تاپبەرگەن ،كوشەر ۇشەۋى شەشەلەس.

ايۋكە حان بيلەگەن كەزدە، قالماق حاندىعىنىڭ  گۇلدەنگەن كەزى. ورىس پاتشاسى پەتر I-شىگە ارقا سۇيەگەن ايۋكەگە قازاقتاردىڭ شاپپاق تۇگىلى ىق جاعىنان جۇرە المايتىن كەزى.

ءاز تاۋكە حاننىڭ تۇسىندا بولعان وقيعانى جازۋشى قويشىعارا سالعاراۇلى ء''از تاۋكە حان جانە حاندىقتىڭ ىدىراۋى'' دەگەن ەڭبەگىندە  تاۋكە حان جولدا تسەۆان رابتانعا ايەلدىككە قارىنداسىن اكەلە جاتقان ايۋكە حاننىڭ بالاسىنىڭ قوسىنىنا شابۋىل جاسايدى. سونداي-اق، جوڭعارلاردان ەلىنە قايتىپ باراجاتقان ورىستىڭ بىرنەشە كوپەستەرىن قولعا تۇسىرگەنىن ايتادى.  بۇل وقيعا شامامەن 1700 جىلداردا بولعان دەپ ەسەپتەسەك جومارت بابامىزدىڭ ءومىر سۇرگەن كەزىنە تۇسپا تۇس كەلەدى. سوندا جومارت بابامىز سىيلىقتى ءوز تاۋكە حاننان العان عوي.

جومارت باتىردىڭ:    اقسۇقسىردى قۇشپاي بەر،

اق سۇر اتتى مىنبەي بەر،

اق ساۋىتتى كيمەي بەر،

اقبەرەندى ىلمەي بەر!- دەيتىنى وسىدان.

ءاز تاۋكە حاننىڭ سەنىمدى ادامدارىنىڭ ءبىرى بولعان جومارتتىڭ زامانىندا، وسال كىسى بولماعاندىعىن كورسەتەدى. اقسۇقسىر انامىزدى جومارت العاسىن، قوجاعۇلدا تۋادى. جومارت ولگەننەن كەيىن، الداساي تەنتەك الىپ، زەرەڭ دەگەن بالا تۋعان. اقسۇقسىردى شىلىم العاننان كەيىن، شىلىمنان ەڭ ۇلكەنى وردەك، كوشكە، اقبوتا دەگەن ءۇش بالا كورگەن. وردەك قاۋلاپ وسكەن، شەجىرەشى الشىن مەڭدالىۇلى ايتقانداي: جايىلسا جونعا سىيماعان، جابىلسا كولگە سىيماعان، كوپ ەلگە اينالدى. باتىر دا، بي دە، بالۋاندا، كورىپكەل زايىرلى كىسىلەر، قايىرلى بايلار مەن مىرزا ساحيلار دا، عالىم دا، وقىعان يمام مولدالار دا كوپتەپ شىققان ەل. اقسۇقسىر انامىز جونىندە جازىلعان اڭگىمەلەردىڭ باسپا بەتىنە كوپتەگەن نۇسقالارى جاريالاندى.  بۇل جەردە قايتالاپ ايتۋدىڭ  قاجەتى جوق دەپ تاپتىق. قازاق دەگەن ەلدىڭ تاريحىندا، وندا دا ءاز تاۋكە حاننىڭ جالپى، ادايدا قالماقتىڭ قانى ارالاسپاعان رۋلار كەمدە كەم. سىرتقا جاۋعا شاپقان باتىرلارىمىز كوپتەگەن ولجامەن بىرگە قىزداردا الىپ كەلىپ ەل جاقسىلارىنا تارتۋ ەتكەن.  سولاردىڭ ىشىندە اقسۇقسىر انامىزدىڭ ورنى بولەك. حاننىڭ قىزى. حان قولىنان العان ۇلكەن سىي، قۇرمەت، باتالاسىپ اق نەكەسىن تاۋكە حاننىڭ ءوزى قيىپ بەرگەن ارۋ انا. ۇلكەن ءبىر جيىن، وتىرىسقا جينالعان، ادايدىڭ يگى جاقسىلارى ءوزارا باتىرى مەن ءبيىن ايتىپ، ماقتانىپ جاتقانعا ۇقسايدى. كيىز ءۇيدىڭ تورىندە، توبەكەڭ دەمالىپ جاتقان جەرىنەن باسىن كوتەرىپ ء"اي ادايىم-اي، قانشا ماقتانعانىڭىزبەن، سىرتتان كەلگەن ءۇش-ءتورت قاتىننان تۋعاندار بولماسا  "كوتىڭدى"  كورەر ەدىم" دەگەندى ايتقان ەكەن.

 

- ءاز تاۋكە حاننىڭ تۇسىندا، ادايلاردىڭ سىرتقى جاۋلارمەن سوعىسۋىنان قولى بوساپ، مامىرا جاي ءومىر كەشكەن كەزى بولار. وسى كەزگە توقتالىپ وتسەڭىز؟

- تاۋكە حان تۇسىندا، تەك قانا اداي ەمەس، بۇكىل قازاق حالقىنىڭ قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاپ تىنىش ءومىر سۇرگەن كەزى بولدى. تاۋكە تۇسىندا "جەتى جارعى" جازىلىپ، حالىقتى زاڭعا باعىندىرىپ، الاۋىزدىقتى توقتاتىپ جايماشۋاق تىلسىم شاقتى ورناتتى. قازاقتى ءۇش جۇزگە ءبولۋ تاۋكەدەن باستاۋ الادى. ءۇش ءجۇزدىڭ ءبولىنۋى جونىندە زامانىمىزدىڭ ۇلى ويشىلدارىنىڭ ءبىرى جانە بىرەگەيى، عالىم سەرىكبول قوندىباي ءوزىنىڭ "ارعى قازاق ميفولوگياسى" 1-ءشى كىتابىندا (365بەت) الماتى 2004ج) «قازاقتىڭ ءۇش جۇزگە ءبولىنۋى ءارتۇرلى قيسىندار دايەكتەرمەن تاريحي ايعاقتار كەلتىرىلىپ، ۋاقىتتىق تۇرعىدان بىرەسە تاريح تۇڭعيىعىنا، بىرەسە بەرگى ۋاقىتتارعا قاراي ءارلى-بەرلى كوشىرىلىپ جۇرگەنىنە قاراماستان ناقتى زامان XVII عاسىردا جۇزەگە اسىرىلىپ، ياعني  XV-XVII عاسىرلاردا قازاقتار ءۇش جۇزگە بولىنبەگەن. ۋاقىت جاعىنان العاندا، بۇل ەسىمحاننان تاۋكە حانعا دەيىنگى ءداۋىر، ال ءجۇزدىڭ قۇرىلۋىنىڭ نەگىزگى پەيىلى-ۇلكەن تەرريتوريادا شاشىراپ جاتقان كوپ ساندى قازاق رۋ تايپالارىن باسقارۋدى بارىنشا وڭتايلى ەتۋ ەدى، ياعني ءۇش ءجۇز - تۇپكى ەتنيكالىق رۋلىق تۋىستىق بويىنشا ەمەس، تەرريتوريالىق - اكىمشىلىك قاجەتتىلىككە ساي جاسالعان قۇرىلىم بولاتىن»-دەپ كەلتىرگەن. سەرىكبول تاعىدا «ءجۇز» ءسوزىنىڭ 100 سانىنا قاتىسى جوق، ول كەڭىستىك (پروسترانستۆو) پروستور دەگەندى بىلدىرەدى دەيدى. سەرىكبول قوندىباي  جازعان جۇزگە ءبولىنۋ جونىندە ايتقانى، ءۇش ءجۇزدىڭ باس حانىنىڭ سالىق سالۋ ءۇشىن سىزىپ بەرگەن شەكارالىق اتاۋى بولىپ شىقپاي ما؟ قويشىعارا سالعاراۇلى ء"از تاۋكە حان جانە حاندىقتىڭ ىدىراۋى " دەيتىن ەڭبەگىندە، ول ءوزى بيلىك جۇرگىزىپ تۇرعان كەزدە ءالسىز رۋلاردى بىرىكتىرىپ، ولاردى كۇشتى رۋلارعا قارسى تۇرارلىق  حالگە جەتكىزدى. مىسالى، كەشەگى قۋعىن - سۇرگىنى كوپ جاۋگەرشىلىك زاماندا ءتۇرلى سەبەپتەرمەن  كىشى ءجۇز قۇرامىنا ەنگەن  تابىن، تاما، كەردەلى، كەرەيت، جاعالبايلى، تەلەۋ، رامادان، سەكىلدى ۇساق رۋلاردىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، ۇلكەن "جەتىرۋ" اتتى تايپا بىرلەستىگىن قۇرىپ، جەر سۋ ءبولىپ بەرۋشى وسى تاۋكە حان كورىنەدى. ءسويتىپ ولاردى، بايىرعى ىرگەلى تايپالار بايۇلى مەن ءالىمنىڭ جۋاندارىنىڭ قورلىق زورلىعىنان قۇتقارىپ،ولارمەن تەرەزەسىن تەڭ ەتكەن. السىزدەردى وسىلاي دەمەي وتىرىپ، ءالدى رۋلاردى جۋاسىتىپ ءتاۋباسىنا كەلتىرىپ وتىرعان. ءسويتىپ ولاردىڭ بارىنە ورتاق زاڭ  شىعارعان" دەپ جازادى.

 

-  قازاقتىڭ جۇزگە ءبولىنۋى، تاۋكە حان تۇسىندا جۇزەگە استى دەدىڭىز. بۇل قازاق شەجىرەسىندە اقارىس، بەكارىس، جانارىس دەپ بولىنگەن عوي. اقارىس-ۇلى ءجۇز، جانارىس-ورتا ءجۇز، بەكارىس-كىشى ءجۇز. سوندا كىشى جۇزدەگى "جەتىرۋ" اتالاتىن تايپالار بىرلەستىگىنىڭ  باسقا جۇزدەن كەلگەن رۋ ەكەنىن سالعاراۇلى قايدان ءبىلىپ وتىر؟ ء"ۇش ءجۇز-تۇپكى ەتنيكالىق رۋلىق، تۋىستىق بويىنشا ەمەس، تەرريتوريالىق-اكىمشىلىك قاجەتتىلىككە ساي جاسالعان قۇرىلىم بولاتىن" دەپ جازعان سەرىكبول قوندىباي.وسى اراسىن اشىپ ايتساڭىز؟

-مەنىڭ ۇستانعان تەمىرقازىعىم سەرىكبول قوندىباي. مەن كوپتەگەن شەجىرەلەردى اقتارعان كىسىمىن. وسىنىڭ ىشىندە سەرىكبول ايتقان پىكىر ويعا قونىمدى، شىندىققا جاقىن. التى اتا ءالىمدى، ون ەكى اتا بايۇلى اتالاتىن رۋلار بىرلەستىگى ءاز تاۋكە تۇسىندا بىرىگۋى جۇزەگە اسقان شارۋا. ون ەكى اتا بايۇلى التى اتا ءالىم، جەتى اتا "جەتىرۋ" جيىرما بەس اتالى كىشى ءجۇز اتالادى. مۇنى قويشىعارا سالعاراۇلى جاقسى بىلەدى. قازىر كىشى ءجۇز اتالاتىن رۋدا شومەكەي ءتورت اتا توقا، كونەك، اسپان، بوزعىل جانە نوعاي رۋى بار ءۇيسىن، قازانقۇلاق، قوياس، قوستاڭبالى بۇلار تاۋكە حاندىق قۇرعان كەزدە تاڭبا بۇيىرماعان رۋلار.  قازىردە كىشى ءجۇز رۋلارىن وتىز ءۇش تاڭبالى دەۋگە ابدەن بولادى. جۇلدىزداي شاشىراپ جۇرگەن كوشپەندى قازاقتىڭ باسىن جيناۋ وڭاي ما؟ مۇمكىن، بۇل رۋلار تاۋكە حاننىڭ رۋ بىرلەستىكتەرىن قۇرۋ كەزىندە قول جەتەر جەردە بولماعان بولار. مەنىڭ ويىما اكەلەرىمىز ايتىپ وتىراتىن ءبىر اڭگىمە تۇسەدى. ادايدىڭ جەمەنەي اتالاتىن رۋىنىڭ ىشىندە اقبوتا اتالاتىن تاقتاسى بار . «وسى اقبوتانى ءبىر ستارشىن بولسىن،  اقبوتا رۋىن ءبىر جەرگە جيناڭدار»، - دەپ كەنجە قاباقبي دەگەن بولىس، اقبوتانىڭ ءبيى مانتىقۇلى قابىلعا تاپسىرادى. ءسويتىپ اقبوتانى ءبىر سۋى مول، قۇدىقتىڭ باسىنا جيناي باستاعان. 3-4 ءۇيدى كوشىرىپ اكەلىپ ورنالاستىرىپ، ەندى اقبوتانىڭ باسقا اۋىلىن كوشىرىپ اكەلسە، كەشەگى «وسى جەردەن قوزعالماڭدار!» - دەپ كەتكەن اۋىلى ءىزىم-قايىم، الدەقاشان كوشىپ كەتىپتى. وسى شارۋا 3-4 رەت قايتالانعان. ابدەن شارشاپ دىڭكەسى قۇرىعان قابىل بي: «ويپىر-وي، اقبوتا باققانشا، تاسباقا باققان ارتىق ەكەن عوي» -دەپ ايتقان دەيدى. ۇلى ءجۇزدى اقارىس، ورتا ءجۇزدى جانارىس، كىشى ءجۇزدى بەكارىس دەپ اتاۋ - XIX عاسىردىڭ اياق جاعىندا قازاقتى انەس ساحابادان تاراتىپ جازىلعان شەجىرەنىڭ جەمىسى.

 

- انەس ساحابا ۇلتى اراب، ال بىزدەر تۇركى حالىقتارمىز عوي. سوندا بىزدەر ارابتان قالاي شىعامىز؟

- بۇعان جاۋاپتى كەيىن بەرەرمىن. وقىرمانعا تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن ءۇش نۇسقاسىن ايتايىن. ەندى قازاق شەجىرەسىنىڭ حاتقا ءتۇسۋ تاريحىنا ۇڭىلەيىك. 1876 جىلدان بۇرىن جازىلعان «جاڭگىرحان شەجىرەسى» (1836) قولىمىزدا جوق، ال 1876 جىلى جازىلعان شەجىرەدە ءىنجىل اڭىزدارىنان باستاۋ الاتىندىعى جانە قازاق شەجىرەسىن رۋح زاتىنا تاراتىپ ەمەس، الدىمەن ءالحامدۋللا-ي مۇسىلماندىعىن پاش ەتۋ ماقساتىندا جيعاندىعىن كورسەتەدى. ءسابيت سالقىنۇلىنىڭ "دوسجان حازىرەت" كىتابىندا الشىن شەجىرەسىن جيناقتاۋشى تەڭىزباي ۇسەنباەۆتىڭ بەرگەن مالىمەتىنەن  «قازاقتا ءبىرىنشى رەت مەككەگە قاجىلىققا ۋاق رۋىنان نۇركەن دەگەن باي توقال قاتىنى مەن بىرگە بارىپ، ءتورت جىل جولاۋشىلاپ ءجۇرىپ امان-ساۋ ەلگە ورالىپتى. 1858 جىلى ورتا ءجۇز ارعىننىڭ  كۇلىك تايپاسىنان ساماي سۇپى مەن نوعاي بايجان حازىرەت قاجىلىققا  بارعان. ولار سول جاقتا قوي جىلى (1859) ءولىپ، ەلگە ورالماپتى. سوندا جەرلەنىپتى. ال ءۇشىنشى رەت قاجىعا بارۋشىلار ورتا جۇزدەن توبىقتى قۇنانباي باستاعان جيىرما كىسى، كىشى ءجۇزدىڭ ىشىندە نۇرپەيىس حازرەت (نۇرپەكە) جاپپاس مىرقى موللا، دوسجان حالفە بار ءجۇز كىسى، بارلىعى 120 كىسى ەدى دەيدى. ولار 1874 جىلى مەككەگە قاجىلىققا بارىپ، 1876 جىلى ەلگە قايتىپ كەلىپتى. سول ساپاردا قاجىلىققا بارعان 120 كىسى ورتاسىنان قارجى شىعارىپ، جيناپ مەككەگە ءۇي سالدىرىپ، ونى "قازاق تاقياسى" دەپ اتاپ، قۇنانباي اتىنا جازدىرادى. «مۇنان بىلاي قازاقتان قاجىلىققا كەلگەن كىسى وسىندا تۇسەتىن بولسىن»- دەپ كەلىسىپتى. كەيىن ول ءۇي  دوسجان حالفە اتىنا جازىلىپ قالىپتى.  كىشى جۇزدەن بارعان كىسىنىڭ ءبىرى اداي كەنجە جاۋلىۇلى قالدىباي قاجىلىققا بارىپ كەلگەن. كەلگەسىن جاپپاس مىرقىعا مەككەگە تاقيا سالدىرۋ ءۇشىن ور (جامانقالا) قالاسىنا 500 جىلقى ساتقىزىپ، قاراجات بەرگەن ەكەن. ناعاشىلى جيەندى بىرەۋلەردىڭ ايتقانى بولار قالدىبايدى كەلەمەجدەپ:

جاۋشا ءتيدىڭ جىلقىعا،

جولىنا قارجى قالسىن -دەپ.

جاپپاستا مولدا مىرقىعا،

قاجىلىققا بارعاسىن.

كەرەگىن مىرقى العاسىن،

كونبەي كەتىپ جۇرمەسىن،

مىرقى ءبىر سەنىڭ ىرقىڭا، - دەپتى

نەدە بولسا قالدىباي باي تاقيا سالدىرۋعا ايتارلىقتاي قاراجات بەرگەن. ونداعى ويى سالىنعان تاقيانىڭ ءبىر جەرىنە جاۋلىۇلى قالدىباي دەپ تاريحتا اتىن قالدىرۋ بولسا كەرك.

مارات قابيجانۇلى

دوسجان   "قازاق - مۇسىلمان" دەگەن انىقتاما الۋ ءۇشىن تاشكەنت، ورىنبور، استراحان، پەتەربۋرگ شاھارلارىنا بارىپ ەشتەڭە تابا الماي، قازاننان عانا مۇمكىندىك تابادى. وسىدان كەيىن ارابتار قازاقتاردى مۇسىلمان ەلى دەپ تانىعان.  قاراساقال ەرىمبەتتىڭ جازعان شەجىرە نۇسقاسىنا ءۇڭىلۋدى ءجون كوردىك. (تولەپبەرگەن تىلەۋقابىلۇلى  "كىشى ءجۇز ءالىم اتالىعىنىڭ شەجىرەسى" الماتى قالاسى 2006ج.)

باسقا شەجىرە جازۋشىلار انەس ساحابادان باستاسا،

ەرىمبەت: «-نازاردان ءبىر ۇل تۋدى، اتى مالىك،

دۇرەگەن سول مالىكتەن قانشا حالىق.

مالىكتەن بۇل ساحابا انەس تۋدى،

نۇسقادان كورىپ جازدىم مۇنى انىق»-دەپ  باستاعان ەكەن شەجىرەسىن.

بۇل شەجىرە ادام عالايسىلامنىڭ توعىزىنشى بۋىنى نۇح پايعامباردان        18 اتادان سوڭ ارابتا ءۇش بالا بولعان. ولار ابۋباكىر، سادىق، مۇحاممەد پايعامبار. نازاردىڭ بالاسى مالىك دەگەن كىسى باسىرا شاھارىندا حان بولىپ تۇرادى. انەستىڭ 5 جاسىندا اكەسى مالىك حان قايتىس بولادى. ودان كەيىن 9 جاسىندا شەشەسى قايتىس بولىپ، پاناسىز جەتىم بولىپ قالادى. ءبىر جاقىن اعايىنى انەستى مۇحاممەد پايعامبارعا قولبالا قىلىپ بەرەدى. انەس 12 جىل مۇحاممەد پايعامباردىڭ تاربيەسىندە بولىپ، 21 جاسىندا ۇيلەنىپ ەنشىسىن الادى. مۇحاممەد پايعامبار سول كەزدە 44 جاستا ەكەن. بولەك شىققان سوڭ، انەستىڭ تۇرمىسى ناشار بولادى.

انەس مۇحاممەد پايعامبارعا كەلىپ، ءوزىنىڭ حال- احۋالىنىڭ ناشار ەكەنىن ايتادى. سوندا پايعامبار «تۇرمىسىڭ ناشار بولسا جانە ءبىر ايەل ال!»-دەيدى. ايتقانىن قىلىپ، تاعى ءبىر ايەل العان سوڭ، انەستىڭ تۇرمىسى بۇرىنعىدان دا ناشارلاپ كەتەدى. انەس پايعامبارعا جانە كەلەدى دە، تۇرمىسىنىڭ بۇرىنعىدان دا ناشارلاعانىن ايتادى. سوندا پايعامبار  «ولاي بولسا تاعى ءبىر ايەل الىڭىز، سوندا جاقسى بولارسىز» - دەيدى. انەس بۇل سوزگە قايران قالىپ، نە قىلارىن بىلمەي قايعىرىپ جۇرەدى. باسقا قاتار جۇرگەن جەرلەستەرى. «-سەن پايعامباردان جاردەم سۇراپ بارساڭ، تاعى دا ايەل ال دەپ ايتادى. جارلى ادامعا ايەل تۇرا ما؟» - دەپ  انەستى مازاق ەتەدى. ءبىر كۇنى انەس ابۋباكىرگە كەلىپ، ءوزىنىڭ ءجاي-جاعدايىن ايتىپ، پايعامباردىڭ «ءۇشىنشى ايەل ال!»- دەگەنىن دە ايتادى. سوندا ابۋباكىر: «پايعامباردىڭ ايتقانىن سىناپ كورەيىك جانە ءبىر ايەل الىڭىز!» - دەپ شامالى اقشا بەرەدى. انەس ول اقشانى مۇر اقىعا بەرىپ، كالام ءشاريپ قىلىپ، بىرەۋدىڭ جاس قىزىن الادى. سونىمەن انەستىڭ ايەلى ۇشەۋ بولادى. تورتەۋى بىرلەسىپ، دالاعا شىعىپ وتىن شاۋىپ، ۇلكەن ايەلى ارقالاپ ساتىپ، از ۋاقىتتىڭ ىشىندە تۇرمىستارى جاقسارا باستايدى. كىشى ايەلى قايراتتى كىسى بولادى. وتىن ساتقان اقشاسىنان اۋىستىرىپ، ءبىر ۇرعاشى لاق ساتىپ الادى. ول ۇرعاشى لاعى بۋاز بولىپ، ەگىز لاق تۋىپتى. ونىڭ ۋىزىنا انەس مۇحاممەد پايعامباردى شاقىرىپ، دۇعاسىن الادى. ءبىر كۇنى پايعامبار انەستى ەرتىپ جولعا شىعادى. قىس ايى كۇن سۋىقتا دالاعا تۇنەۋگە تۋرا كەلەدى، بىراق، جاعاتىن وتىن بولمايدى. پايعامبار ەرتە تۇرىپ ناماز وقۋعا دارەتىن الايىن دەپ جاتقاندا، انەس قۇمانمەن قولىنا جىلى سۋ قۇيادى. سول ۋاقىتتا پايعامبار: «سەن بۇل جىلى سۋدى قايدان الدىڭ؟» - دەيدى. سوندا انەس: «تۇندە جاتاردا قۇمانعا قاردى تولتىرىپ قوينىما الىپ جاتىپ ەدىم» -دەپ جاۋاپ بەرەدى. «شىراعىم، جاقسى بولارسىڭ، تۇقىمىڭ كوپ بولار جانە ءمادينا حالقىنىڭ  حالى ناشارى سىزدەن اۋقاتتانار»، -دەيدى. انەس «ءاۋمين» دەيدى. پايعامباردىڭ دۇعاسىنان كەيىن انەس تاعى 80 جىل ءومىر ءسۇرىپ ۇلكەن باي بولىپ، مالدارى جەرگە سىيماي، ساحاراعا كوشىپ مال جايىندا ءجۇرىپتى. ءبىر كۇنى پايعامبار ازىرەت ءالىنى شاقىرىپ الىپ، بىلاي دەيدى.  «شىراعىم، مەنىڭ جاسىم 60-تان اسىپ بارادى، ەندى قالعان ءومىرىم از بولۋى كەرەك، سوندىقتان مەن سىزگە ناسيحات ايتايىن، سونى ءسىز جاقسىلاپ تىڭداپ بالالارىڭىزعا ايتىپ، ناسيحات قىلىپ كەتەرسىز. مەن بۇل دۇنيەدەن كەتكەن سوڭ 33-جىلعا دەيىن، وسىنداي جاقسى ءداۋىر بولادى. ابۋباكىر، ومار، وسپان جانە ءوزىڭ مەنىڭ ارتىمنان وسى 33 جىلدىڭ ىشىندە ءومىر سۇرەسىزدەر. ءسىز ءوزىڭىزدىڭ كۇش قۋاتىڭىزبەن جەتەرسىز، سول 33 جىلدان كەيىن بۇل جۇرت تالان-تاراجعا ءتۇسىپ 500 جىل ءوز بەتىمەن كەتىپ، پاتشالىق قۇرىپ بىرىمەن ءبىرى سوعىسار. ءسىز بالالارىڭىزعا ناسيحات قىلىڭىز، ادام بالاسى 7 كۇنگە اشتىققا شىدايدى، 8 كۇنگە كەتسە، مەنىڭ پايعامبارلىعىما نانباسسىز. سول بۇلىنشىلىكتە جۇراعاتىڭ بوتەن ساپارعا كەتپەي ءمادينا قالاسىندا بولسىن. قىرعىن سوعىس بولىپ، احۋالى ناشار بولسا، پاتشالىق ميراس دەپ تالاسپاسىن. پاتشالىق جامانعا كوشەدى 500 جىلدان كەيىن، سەنىڭ اۋلەت، ناسىلىڭنەن اۋليەلەر، ماشايىقتار، عۇلامالار، پاتشالار جانە قايراتتى باتىرلار شىعىپ، مەنىڭ ءدىنىمدى جاريالاپ، سول زاماندا بۇل ەكى شاھاردا ارزانشىلىق بولار، مەنىڭ ءدىنىم اق بولار»، -دەپتى. ازىرەت ءالى بۇل ءسوزدى پايعامبارىمىزدىڭ تاپسىرۋى بويىنشا بالالارىنا بىرنەشە رەت وسيەت قىلىپ ايتىپ بەرەدى. پايعامبارىمىزدىڭ بۇل وسيەتى شىن بولىپ، 33 جىلدان كەيىن بۇل جۇرت پاتشالىق قۇرىپ، بىرىمەن ءبىرى سوعىسادى. سول سوعىستىڭ اياعىندا ارابتار اجامعا، ودان كەربۇلانىڭ شولىنە قاشىپ، قورلار زور بولىپ، زورلار قور بولىپ 500 جىلعا دەيىن حالىق شايقالادى. انەستىڭ تۇقىمى باسىرادان شامعا، سوسىن باعداتقا، ۇندىستانعا كەلىپ، ودان ەكى ايىرىلىپ، ءبىر سىپىراسى باتىس پەن استرحانعا، ەندى ءبىر تايپاسى اۋعانستاننىڭ بەرگى جاعىمەن ءامۋداريادان ءوتىپ، الاتاۋدىڭ سىرتقى جاعىنا ەنەدى. استرحانعا بارعاندارى ەدىل، جايىق، ورال جاعالاپ،  ورال تاۋىمەن ەرتىس وزەنى ارقىلى كەيبىرەۋى تاشكەنتكە، ءبىر تايپاسى امۋداريامەن سىردارياعا ورنالاسادى. وسى تۇقىمنىڭ ءبىرى مىنا بىزدەر قازاقتار ەكەنبىز.

سونىمەن نازاردان مالىك، مالىكتەن انەس، انەستەن جابال، جابالدان ماعاز، ماعازدان سۋحايىل، سۋحايىلدان ەستەك، نوعاي، قىرىم، اقشولپان، قاراوي 5 بالا. اقشولپاننان جايىلحان، سەيىلحان تۋادى. جايىلحاننان مايقى، مۇيتەن. مايقىدان وزبەك، جاھان. جاھاننان ايىرقالپاق، كەلمەك. كەلمەكتەن قاراقىرعىز، سارىقىرعىز. ايىرقالپاقتان قازاق، سوزاق. سوزاقتان تولاعاي، ءسۇيىر. بۇلاردان قاراقالپاق شىعىپ، قازاقتان ناۋرىز، الاش. الاشتان اقارىس، جانارىس، بەكارىستى تارقاتىپتى»-دەيدى ەرىمبەت شەجىرەسىن تارقاتۋشى قىزىلباي اقساقال. 2000 جىلى شىققان  «قازاقستان ايەلدەرى» جۋرنالىنىڭ №2-ءشى سانىندا ونى ەكى اتا بايۇلى شەجىرەسىن، زەرتتەۋشى ماقسۇت نەتاليەۆ جازعان شەجىرەسىندە ادام اتا مەن حاۋانادان باستاپتى. ادام اتادان قابىل، ابىل، شىش. شىشتان انەس. انەستەن قاينان. قايناننان مۇعايىل، يۋرات. يۋراتتان ءىدىرىس، مانۋشايحى. مانۋشايحىدان مالىك. مالىكتەن انەس. انەستەن بالشۇگىر. بالشۇگىردەن نۇح پايعامبار (نۇح پايعامبار زامانىندا الەمدە 80 عانا پەندە بولىپتى) نۇح پايعامباردان حام، سام، يافاس، ەنوس (تۇقىم جوق). حامنان ءھۇندى، سامنان، اراب، پارسى، رۋزىم.  ارابتان عاديپان، عاديپاننان مۇناد، نازار، مۇعىر. نازاردان مالىك، حالي (قۇرايىش), حاليدان عاليف، عاليفتان لاۋاي، قاعاب، مۇعىردا. مۇعىردادان كلاببەن،تاي. تايدان قوساي، ليكە. قوسايدان عابدۋلماناپ،عابدۋلماناپتان عابدول، كاشيم. عابدولدان عالي، جاناپ. كاشيمنەن عابدۋلمۋتالليف. عابدۋلمۋتالليفتەن عابۋتاليپ، عابدوللا. عابۋتاليپتەن عالي (شەرى). عالي شەرىدەن حاسان، حۋسەين، مۇحامەدحانافيا. عابدوللادان مۇحاممەد (پايعامبار). ەندى ليكەدەن تاعيب، قىزىر، ياح، عۇمار، عۇسمان، ابۋباكىر، سادىق. قىزىردان شۋرام. شۋرامنان زام. زامنان زەم. زەمنەن نازار. نازاردان مالىك (ايەلىنىڭ اتى ساليحا), مالىكتەن انەس (ساحابا). انەس ساحابادان ءتىبىراني، ءتابريزي، ۋكۋباني، جابال. جابالدان بۇكىل مۇسىلمان ءۋاللاياتى تاراعان دەيدى. جابالدان ماعاز.ماعازدان سايىل. سايىلدىڭ ۇلكەن ايەلىنەن ەستەك، نوعاي، ال، ەكىنشى ايەلىنەن اقشولپان، قۋراي دەگەن ەكى بالا. اقشولپاننان جايىلحان. جايىلحاننان مايقى، مۇيتەن. مايقىدان وزبەك، جاھان. جاھاننان ايىرقالپاق، كەلمەك.كەلمەكتەن قاراقىرعىز، سارىقىرعىز. ايىرقالپاقتان قازاق، سوزاق. سوزاقتان تولاعاي، ءسۇيىر. بۇلاردان قاراقالپاق شىققان. قازاقتان الاش، ناۋرىز (تۇقىم جوق). الاشتان  اقارىس (ۇلى ءجۇز), جانارىس (ورتا ءجۇز), بەكارىس (كىشى ءجۇز). بەكارىستان الاۋ باتىر،ارعىماق.            ارعىماقتان تەلەۋ، رامادان. الاۋ باتىردان الشىن حان،قاتىس، قۇلۋ.قاتىستان جاعالبايلى. قۇلۋدان كەرەيىت.كەرەيىتتەن دۋلات. دۋلاتتان تاڭىربەرگەن. تاڭىربەرگەننەن بيدوس،جاندوس. بيدوستان جاڭعابىل، جادىك. جاندوستان ءايدىم، جارتاي.الشىننان قۇدۋار تەنتەك، ءسادىر،ءنادىر. سادىردەن تاما، تابىن.نادىردەن كەردەرى. قۇدۋار تەنتەكتەن قىدىرقوجا (بايۇلى،بۇدان ون ەكى اتا بايۇلى تارايدى), قادىرقوجا(قاراكەسەك). قادىرقوجادان بايسارى،ءالىم، شومەن تارايدى»- دەپ جازىپتى.

ال، 1876 جىلدارى قۇنانباي، مىرقى، دوسجان حالفەلەر مەككەدەن اكەلگەن شەجىرەدە انساريدەن مالىك. مالىكتەن اناس. اناستان جابال، جابالدان ماعاز.ماعازدان قۋراي، اقشولپان،سۋحايل. قۋرايدان الامان، شەركەش، جاناپ،شەشەن،ۇڭگىش. الاماننان سەيىلحان، ودان سەگىز جۇيە تۇركمەن تاراعان. سۋحايلدىڭ بايبىشەسىنەن اتار، تاتار، ەكىنشى ايەلىنەن قىرىم. اتاردان ەستەك، باشقۇرت. تاتاردان نوعاي. اقشولپاننان جايىلحان. جايىلحاننىڭ بايبىشەسىنەن مايقى بي، مۇيتەن،توقالىنان الەۋكە، شاقشاق، ىلە، شالاق. مايقى بيەن تۇمەن. تۇمەننەن وزبەك، جاھان. جاھاننان كەلمەك، ايىرقالپاق. كەلمەكتەن قىرعىز. قىرعىزدان قاراقىرعىز، سارىقىرعىز. ايىرقالپاقتان  قازاق، سوزاق. سوزاقتان تولاعاي، ءسۇيىر. بۇلاردان قاراقالپاق شىققان. قازاقتان ناۋرىز، الاش (تاشكەنت دارياسى جاعاسىندا دۇنيە كەلگەن) الاشتان اقارىس، جانارىس، بەكارىس. اقارىستان البان، سۋان، دۋلات. جانارىستان اقتامىر، سمايىل، قاسىمقوجا، مومىنقوجا، قاراقوجا، داراقوجا. مومىنقوجادان اقجول، الاتاۋ. اقجولدان ارعىن. الاتاۋدان قوڭىرات. اقتامىردان ويباس، ودان قىپشاق، قاسىم. قوجادان جاۋباس. جاۋباستان كەرەي، ۋاق. داراقوجادان قاپتاعاي، ودان نايمان. بەكارىستان موڭكە بي. موڭكەدەن ارعىماق، الاۋ باتىر. ارعىماقتان نادىرقوجا، كەرەيت، قاراقاس. فامادان تەلەۋ. نادىرقوجادان تاما، تابىن كەردەدى. الاۋ باتىردان قۇدۋار تەنتەك. قۇدۋار تەنتەكتەن الشىن. الشىننان ءسادىر (قىدىرقوجا) قىدىرقوجا. قىدىرقوجادان 12 اتا بايۇلى تاراعان. قىدىرقوجادان كاراكەسەك تۋىپ، قاراكەسەكتەن بايسارى، ءالىم شومەندى تاراتىپتى. ال قازىرگى تاريحشىلار قازاقتىڭ شىعۋ تەگىنە بايلانىستى، ءبىر توقتامعا كەلمەسەدە زەرتتەپ، سالىستىرىپ، ەسەپتەي كەلە ادام اتا مەن حاۋا انانىڭ توعىزىنشى بۋىنى نۇحي پايعامباردان حام، سام، يافاس تۋسا، يافاستان يران، تۋران تۋىپ، تۇراننان تۇرىك تايپاسى، تۇرىك تايپاسىنان ساق، ماسساگەت، سارمات تايپالارىن شىعارعان. ساق   تايپالارىنىڭ كوپ جىلعى ارالاسۋ قوسىلۋ ناتيجەسىنەن كەيىن التى الاش تايپالارى پايدا بولعان دەيدى. ولار:

1. ءۇيسىن
2. قاڭلى
3. وعىز (نايمان، كەرەي، ۋاق)
4. قىپشاق
5. ارعىن (قارلىقتان شىققان تايپا)
6. الشىن (قاراقىرعىزدان شىققان تايپا)

شەجىرەنىڭ قاراساقال ەرىمبەت جازعان نۇسقاسىندا مۇحاممەد پايعامباردىڭ ءالي شەرىگە ايتقان وسيەتى ءدىن تاراتۋشى قوجا مولدالاردىڭ بەرىدە جازعان شاتپاعى. وسى كەزگە دەيىن وسىنداي قولدان قۇراستىرعان اڭىز شەجىرەگە قاراڭعى حالىق سەنگەن. سەبەبى اڭىزدى جازعان كىسى مۇحاممەد پايعامباردىڭ اتىنان سويلەگەن. پايعامبارىمىزدىڭ وتىرىك ايتپايتىنى بەلگىلى. پايعامبارىمىز مۇحامبەت ع.س. ايتتى دەيتىن وسيەتتىڭ ىشىندە انەس ساحابانىڭ تۇقىمى باسىرادان شامعا، سوسىن باعداتقا، ۇندىستانعا كەلىپ ودان ەكى ايىرىلىپ، ءبىر سىپىراسى باتىسپەن استرحانعا، ەندى ءبىر تايپاسى اۋعانستاننىڭ بەرگى جاعىمەن، امۋداريادان ءوتىپ، الاتاۋدىڭ سىرتقى جاعىنا ەنەدى. استراحان بارعاندارى ەدىل، جايىق، ورال جاعالاپ ورال تاۋىمەن ەرتىس وزەنى ارقىلى كەيبىرەۋى تاشكەنتكە، ءبىر تايپاسى امۋداريامەن سىردارياعا ورنالاسادى»- دەيدى.

 

- سوندا قازىرگى تۇركى حالىقتارى قونىستانعان ەۋرازيا جەرىندە انەس ساحابانىڭ ۇرپاعىنان بۇرىن ەشكىمنىڭ بولماعانى ما؟

- نەگە؟ بولعان عوي. جوعارىدا بەرىلگەن ءۇش نۇسقانىڭ ۇشەۋىدە ءدىندارلاردىڭ ويدان شىعارىپ جازعان شەجىرەسى. قالاي بولماسىن، يسلام ءدىنىن قابىلداعان حالىقتاردىڭ ارعى تەگىن ارابتاردان ءوربىتۋدى ماقسات ەتكەن. وسى كۇنگى "قازاق شەجىرەسى" دەپ قولدانىلىپ جۇرگەن شەجىرەنىڭ ياحۋدي ارابتاردان باستاۋ الىپ، انەس ساحابادان  بەرى تاراتىلۋى ءتۇپتىڭ تۇبىندە جالعان ەكەندىگى كورىنىپ تۇر. سەبەبى، بىزدەر تۇركى حالىقتارى  ارابتارمەن ون قايناعاندا سورپامىز قوسىلمايدى. ارابتار مەن تۇركىلەردىڭ ەكەۋىنىڭ ەكى ناسىلدەن تاراعانى رۋحاني تىرلىگى ءدىنى، ءتىلى مۇلدەم ەكى باسقا ەلدەر ەكەندىگى ايان. تاريحتا اراب حاليفاتى VII عاسىردا قازىرگى ەۋرازيانى مەكەندەگەن تۇركى تايپالارىن، وزىنە باعىندىرىپ يسلام ءدىنىن قابىلداتۋ ءۇشىن، تالاي كەسكىلەسكەن سوعىستار بولعانى، دىنگە باعىنعىسى كەلمەگەن تۇركى ناسىلدىلەردى  "كاپىر",  ء"دىنسىز" دەپ ايىپتاپ ، ءبىزدىڭ بابالارىمىزدى تىرىلەي وتقا جاققان. تاريحتا ءۇش ءجۇز جىل بويى، قاندى قىرعىندار مەن سۇراپىل سوعىستار بولعان. اقىرى ەر جۇرەك تۇركى تايپالارى يسلام ءدىنىن قابىلداۋعا ءماجبۇر بولعان. قازىرگى ارامىزدا جۇرگەن "قوجامىز",  "ارابپىز",  "اقسۇيەكپىز" مۇحامبەت پايعامباردىڭ اۋليەتىنەنبىز دەپ  ايتاتىن قوجالاردىڭ ارعى اتالارى، ياعني ءدىني ميسسيونەرلەر، ۋاعىزداۋ ارقىلى يسلام ءدىنىن قابىلداتقان.

 

- ال كوشپەلى قازاقتارعا يسلام ءدىنى قالاي كەلگەن؟ الدە قازاقتاردا ارابتارمەن سوعىسقان با؟

- VII عاسىردا قازاق دەگەن ۇلت بولماعان. قازىرگى قازاق حالقىن ۇيىستىرعىن ۇلى تايپالار بولعان. ءۇيسىن، قاڭلى، اداي، بەرىش، نايمان، جالايىر ت.ب. رۋ تايپالاردىڭ كەزى. اراب حاليفاتىنىڭ اسكەري جورىقتارى وتىرىقشى ەلدەرگە قاتتى اۋىر تيگەن. ارابتاردىڭ ورتا ازيا حالىقتارىن يسلام دىنىنە ەنگىزۋى ەكى عاسىرعا سوزىلعان. قازاقستان جەرىنىڭ مۇسىلمان دىنىنە ەنۋ ءۇردىسى كوپ ۋاقىت العان. ارابتار ۇستەمدىگى حاليفات قۇرامىنا ەنگەن. وڭتۇستىك قازاقستان جەرىمەن جەتىسۋدىڭ جەكەلەگەن ايماقتارىندا عانا ورناعان. كوشپەلى تايپالار، اسىرەسە كەيىن قازاق جۇرتىن قۇرعاندار، سوعىس دالاسىندا جەڭىلگەنىمەن، وزدەرىن ءتول ءدىني نانىمدارىن تاڭىرگە سەنىمىن، كۇنگە، وتقا تابىنۋدى، وزدەرىنىڭ عۇرىپ سالتتارىن ساقتاپ يسلام راسىمدەرىمەن قاتار قولداندى. كوشپەلى ادايلار وزدەرىن مۇسىلمانبىز دەپ سەزىنگەنىمەن،  تەك XVIII عاسىردا جەراستى مەشىتتەرىن اشىپ، يسلامنىڭ قاعيدالارىن وقىپ ۇيرەنگەن. اۋىل مولداسىنان ساۋات اشقان جەتكىنشەكتەر بۇحاراعا، ىستامبۋلعا بارىپ وقىعان. ادايدا العاش جەر استى مەدرەسە اشىپ بالا وقىتقان -بەكەت اتا مىرزاعۇلۇلى. ادايلارعا كورشىلەس قاراقالپاق موللالاردىڭ ساۋات اشۋعا كوپ قولعابىس تيگىزگەن. انەتۇلى قىرىمقۇل (اداي بايىمبەت رۋىنان) دەگەن كىسى قوڭىرات حوجەلىگە بازار شىعىپ، وزىمەن بىرگە اداي جەرىنە ءبىر قاراقالپاق موللانى ەرتىپ كەلگەن. قىرىمقۇل اۋىلىنىڭ بالالارىن وقىتقان، ساۋاتتارىن اشىپ ەل اراسىنا قىرىمقۇلدىڭ موللا ۇستاعانى حالىقتىڭ وقۋعا دەگەن ىنتاسى ارتىپ بۇكىل اداي ەلى قۇلاقتانعان. ادايدا بۇدان بۇرىندا تاتار مولدا ۇستاپ بالالار وقىتقان رۋلار بولعان. جارى تاستەمىردە ءۋالي، ەسەننىڭ ىشىندە سەيتىمبەتتە سارى مولدا دەگەندەر بولعان. ال قاراقالپاقتار تاتارلارعا قاراعاندا ەلى جاقىن، ءارى ادەت عۇرپى، ءتىلى قازاقتارعا وتە جاقىن ەل. الىستان تاتاردان موللا الدىرعاننان  گورى، قاراقالپاق موللا ۇستاۋ ءتيىمدى بولعان. قىرىمقۇل الىپ كەلگەن موللا كەلەسى جىلى تاعى ەكى موللا ەرتىپ كەلگەن.ءسويتىپ باس اياعى ءتورت بەس جىلدىڭ ىشىندە بايىمبەت اۋىلىندا جيىرماعا جۋىق مولدا بولعان. انەتۇلى قىرىمقۇل -ادايدىڭ بايىمبەت رۋىنان، انەتتىڭ التى بالاسىناڭ ءبىرى. قىرىمقۇل، قىدىرشا، باباقۇل، مايا، تولەپ، قوشتاي. قىرىمقۇلدىڭ ەڭ ۇلكەنى قالبى بي. قالبىدان عافۋر بي. عافۋردان قوجا، قيسىقباس ايتقىش، تاق-تاقتار وتكەن. قوجادان ءابدى احۋن مەشىت ۇستاپ بالا وقىتقان. ءابدى احۋننان قايروللا جىراۋ. قايروللا جىراۋ كەشەگى توڭكەرىس كەزىندە احۋن «مولدانىڭ ۇلى»- دەپ قۋدالانىپ قونىس اۋدارىپ، تۇركمەنتستاننىڭ اشحاباد قالاسىندا تۇردى. سول جاقتا قايتىس بولدى. قىرىمقۇل -ادايدا العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ مولدا ۇستاعان اعارتۋشىلاردىڭ ءبىرى. قىرىمقۇل ۇرپاعىنان اقىلدى ادامدار، تام سالاتىن ساۋلەتشىلەر كوپ شىقتى. "قىرىمقۇلدا قىرىق بي بار، ەڭ تومەنى توقتىلى قويعا تورەلىك بەرەدى" دەگەن. اڭگىمە اداي ىشىندە بۇگىنگە دەيىن ايتىلادى. ەل ىشىندە قىرىمقۇلدىڭ بالالارىنا ايتقان وسيەتى بار، قىرىمقۇل بالالارىن شاقىرىپ الىپ: "بالالارىم قانداي كەدەي جارلى بولساڭدار دا، بىرەۋدىڭ مالىن باقپاڭدار، بىرەۋدىڭ مالىن باقساڭدار، ەسىكتەن تورگە قاراپ وتىراسىڭدار، قولىڭىزدان كەلسە موللا بولىپ، بالا وقىتىڭدار، شەبەرلىك جاساڭدار، باسقالارمەن تەرەزەسى تەڭ، توردەن ورىن بەرەدى، توردەن ەسىككە قاراپ وتىراسىڭدار " - دەگەن ەكەن.

اۋىلىندا مولدا ۇستاپ بالالارىن وقىتقان بايلاردىڭ "شايتان ەمەسپىز، اجال كەلگەن كۇنى بارلىعىمىزدىڭ باراتىن جەرىمىز بەلگىلى عوي، مولدا بولعانىمەن ەرتەڭ ولگەندە ارتىمىزدان  قۇرانىن وقىپ، ءال-حامدۋ قۇلھۋاللاسىن ايتتىپ، مۇسىلمان جولىمەن اق جۋىپ كومەدى عوي دەگەن ءۇمىت. اداي بايلارى موللانىڭ ەڭبەكاقىسىنا بەرگەن مالدى، وزىمە بۇيىرعان مال» دەپ ەسەپتەگەن.

وسىنداي ويدا جۇرگەن ءبىر بايدىڭ اۋىلىنا، كوكتەن تىلەگەنىن جەردەن بەرىپ، ءبىر قاراقالپاقتىڭ كەلە قالعانى. ءجون سۇراسقاننان كەيىن باي، ءمىنىپ جۇرگەن ەسەگىنەن ءتۇسىرىپ قوناق قىلادى. قاراقالپاقتا اسىعار ەمەس، جول سوقتى بولىپ ابدەن شارشاعان. ءبىر ەكى كۇن تىنىعىپ دەمىن الادى. بايدىڭ قاراقالپاققا دەگەن ىقىلاسى الابوتەن.

باي قوناعىنا قوناعاسىسىن بەرىپ، قوناقتى زەرىكتىرمەي اڭگىمەلەسىپ وتىرسىن دەگەن نيەتپەن اۋىلدىڭ وسى قالاي دەگەن اقساقال، قاراساقالدارىن شاقىرىپ قىرق جىلدان بەرى كورمەگەن تۋماسىن تاپقانداي استى ۇستىنە ءتۇسىپ قىزمەت كورسەتەدى. قاراقالپاقتا اۋزىنا بەرىك كوپ سويلەي بەرمەيتىن سۇراماسا جاۋاپقا ساراڭ كىسى ەكەن. (باي ىشتەي وقىعان ءبىلىمدى ادامدى قويسايشى، اناۋ مىناۋدى ايتىپ" ءبىزدىڭ ەلدىڭ كىسىلەرىندەي جاپىرىپ كوپ سويلەي بەرمەيدى" دەپ تۇيەدى.) ابدەن دەمالىپ، تويىنعان قوناق ەندى ەلىنە كەتەتىنىن ايتىپ، رۇقسات سۇرايدى. باي قوناعىن جىبەرە المايتىنىن، كەتۋگە رۇقسات بەرمەيدى. بايدىڭ ويىنشا قاراقالپاقتىڭ ءبارى مولدا، مىنا ءۇي اراسىندا جۇگىرىپ جۇرگەن جۇگىرمەكتەردى حات تانىتىپ، وقىتىپ الۋ. قايدان ءبىلسىن، قوناعىنىڭ بەس ۋاقىت نامازدان ارى اسالمايتىن ءبىلىمى جوق، شارۋا مومىن كىسى ەكەنىن. سونىمەن قوناعى ەلىنەن شىققالى ءبىراز ۋاقىت وتكەنىن، بايدىڭ ىقىلاس نيەتىنە، قوناق جايلىلىعىنا وڭ قولىن ومىراۋىنا باسىپ تۇرىپ، ەڭكەيىپ ەلىنە جىبەرۋىن سۇرايدى. -مولدەكە- دەيدى باي. -مىنا قارادومالاقتاردى كورىپ تۇرسىڭ عوي، وسىلاردى وقىتاسىڭ، ەڭبەكاقىڭدى مولىنان تولەيمىز، ءازىر ۇيدە جاتا بەر!»- دەگەندى ايتادى. ەڭ  سوڭىندا شىدامى تاۋسىلعان قاراقالپاق: «-بايەكە مەن مولدا ەمەسپىن، بالا وقىتۋعا ساۋاتىم جەتپەيدى»- دەيدى. -سوندا قالاي؟- دەيدى باي.  -ءوزىڭ قاراقالپاق بولاسىڭ دا، مولدا بولمايسىڭ؟!»- دەپ الگى قاراقالپاقتى قامشىنىڭ استىنا العان عوي. ويبايلاعان قاراقالپاقتىڭ داۋسىنا جاقىن ماڭداعى ەلدىڭ بار ادامى جينالىپ، زورعا دەگەندە اراشالاپ العان دەيدى. اداي اراسىندا «ءوزىڭ قاراقالپاق بولاسىڭ دا،مولدا بولمايسىڭ؟!»- دەگەن ءسوز سودان قالعان.

 

- كىشى ءجۇز قازاقتارىنىڭ ىشىنەن باسقا ورتا ءجۇز، ۇلى ءجۇز رۋلارىنىڭ  شەجىرەلەرى اداي رۋىن الابوتەن ەرەكشە اتايدى.كەيبىرەۋلەر ادايدى  «بايۇلىنىڭ قىزدان نەكەسىز تۋعان اسىراندى ۇلى»- دەيدى. وسىنداي اڭگىمەلەردى ەستىپ جۇرە بەرەمىز بە، الدە ءسىزدىڭ ايتار دالەلىڭىز بارما؟

- ارينە، بار. قازىرگى ءبىز ايتىپ جۇرگەن شەجىرەدە بايۇلىنىڭ ەڭ ءبىر ءىرى تارماعى اداي. ادايلار جونىندە الىپقاشپا ءجوندى ءجونسىز اڭگىمەلەردىڭ بار ەكەنى راس. ءازىر ونى جوققا شىعارا المايمىز. مەن ءوزىم، قازاقستان ايماعىن 2-3 رەت اينالىپ شىقتىم دەسەم وتىرىك ايتپاعان شىعارمىن دەپ ويلايمىن. اللانىڭ بەرگەن ونەرىنىڭ اراقاسىندا، تالاي جاقسى- جايساندارمەن تاباقتاس دامدەس بولدىم. بىردە جامبىل قالاسىنىڭ  "كراسنايا زۆەزدا"  دەگەن اۋىلىندا بولدىم. تۇركمەن جەرىنەن 1958-60جىلدارى كوشىپ كەلىپ، قونىستانعان ادايلار كوپ ەكەن. قۇداي جولى ساداقادا وتىرمىز. ءجون سۇراسقاننان كەيىن قوناقتاردىڭ اراسىندا كىشى ءجۇز تاما دەيتىن ەلدىڭ، جاسى جەتپىستەن اسىپ سەكسەندى قاۋسارىپ قالعان،  ۇلكەن كىسىسىمەن تاباقتاس بولدىم. مەن ءوزىمدى تانىستىردىم. تانىسقاننان كەيىن «- ارۋاعىڭنان اينالايىن، اداي ەلى»- دەدى. «ءبىز وسى جامبىلعا سوزاق جاعىنان كەلگەن تامالارمىز. وسى ارانى قونىستانعانىمىزعا  ءجۇز جىلدان اسىپ كەتتى. مەن وسى جەردىڭ تۋماسىمىن. وسى قالاعا جاقىن ماڭداعى اۋىلدانبىز. سول اۋىلدا 400-500 ءۇي تاما بارمىز. ارامىزعا كوشىپ كەلگەن 3-4 ءۇي اداي اعايىندارىمىز دا بار. وسى جەردىڭ جەرگىلىكتى تۇرعىندارى، ءبىزدىڭ اۋىلدى "تامانىڭ اۋىلى"  دەۋدىڭ ورنىنا، "اداي اۋىلى» - دەيدى، دەپ كۇلدى. الماتى، جامبىلدىڭ ەلى «كىشى ءجۇز بولساڭ اداي ەكەنسىڭ عوي»- دەپ ايتقانىنىڭ ءوزىم دە كۋاسى بولدىم.

بىزدەردىڭ قازىرگە دەيىن ايتىپ جۇرگەن ون ەكى اتا بايۇلىنىڭ قۇرامىنداعى اداي، تاز، بەرىش، ەسەنتەمىر، ىسىق، شەركەش، الاشا، بايباقتى، قىزىلقۇرت، ماسقار، تانا، جاپپاس-التىن رۋلارىنىڭىڭ شىعۋ تاريحىن بەرگى بەس ءجۇز جىلدىقتان قاراماۋ كەرەك. مىڭ جىلدىقتان ءارى قاراعان ءجون. بۇلار ارىدان كەلە جاتقان تايپالار. ەسكى ءۇندى قىتاي جازبالارىن زەرتتەپ قاراعان كىسى وسى جوعارىدا ايتىلعان تايپالاردىڭ اتتارىن كەزدەستىرەدى. تەك زەرتتەۋدى كەرەك ەتەدى. رۋلاردا توپتاستىرۋدى، جۇزگە ءبولۋدى ءاز تاۋكە حان تۇسىندا(XVII)  ىسكە اسىرىلعان شارۋا ەكەنىن ايتىپ كەتتىك. كىسى اتتارىنا (ارينە ويدان شىعارىلعان)    "قوجا" دەگەن جالعامالاردى قوسىپ جازۋ بەرىدەگى (1876) تابىن دوسجان حازرەت، جاپپاس مىرقى موللا، توبىقتى قۇنانباي تۇسىندا حاتقا تۇسىرىلگەن شەجىرەنىڭ جالعاسى. جوعارىدا ايتقانىمىزداي، ءال -فارابيمەن تۇستاس مۇحاممەد اداي دەگەن عالىمنىڭ ءومىر سۇرگەن قازاقستاننىڭ باس ءمۇفتىسى ءداربىس-ءالىنىڭ قۇلپى تاسىن كورگەندىگىن ايتتىق. بۇكىل تۇركى حالىقتارىنىڭ ونىڭ ىشىندە قازاق دەگەن ەلدىڭ اتىن  شىعارعانبەرىش تايپاسىنان شىققان بەيبارىس سۇلتاندى قايدا قويامىز؟ بۇعان دا 8-9 ءجۇز جىل بولدى عوي. كىشى ءجۇز شەجىرەلەرىنىڭ بەكارىستان تاراتىپ ايتقان بىرنەشە نۇسقاسى بار. ادايلار ىشىندە ەڭسەپ تاتتىمبەتوۆ، ىستىباي تاق-تاق وسەرۇلى ايتقان دەيتىن شەجىرەلەر بۇلاردىڭ بارلىعى ماقاش پراۆيتەلدەن دەپ جازىپ الىنعان -دەيدى،  زامانىمىزدىڭ ۇلى شەجىرەلەرىنىڭ ءبىرى  الشىن مەڭدالىۇلى. وسى نۇسقانىڭ بەكارىستان تاراتىلعان  نۇسقاسىنا توقتالساق، بەكارىستان الاۋ باتىر، الاۋ باتىردان الشىن، الشىننان نادىرقوجا، قىدىرقوجا، سادىرقوجا. نادىرقوجادان قاراكەسەك، ودان ءالىم،  شومەكەي. الىمنەن اماناق، جاماناق، قاراماشاق، اينىق توقالىنان تۇمەن. تۇمەننەن بايسارى، كىشكەنە. بايسارىدان كەتە. بۇل التى اتالى ءالىم. شومەكەيدەن اسبان، توقا، كونەك، بوزعىل. سادىرقوجادان ارعىماق. ارعىماقتان تىلەۋ، رامازان (رامادان تىلەۋدىڭ قۇلى) تابىن، تاما، كەردەدى، كەرەيىت، جاعالبايلى. بۇل جەتەۋىن جەتى رۋ دەپ اتايدى. قىدىرقوجادان سۇلتانسيىق، قىدىرسيىق، باقتىسيىق. سۇلتانسيىقتان بايباقتى، الاشا، ماسقار، تانا، قىزىلقۇرت. قىدىرسيىقتان جاپپاس، بەرىش، تاز، ەسەنتەمىر.  باقتىسيىقتان ىسىق، شەركەش. اداي قىزدىڭ بالاسى بايۇلى ادايمەن 13 اتا دەيتىندە ءسوز بار»- دەپ جازادى الشىن شەجىرەشى. كىشى ءجۇز ءالىمۇلىنىڭ تىلەۋقابىلۇلى تولەپبەرگەن جازعان شەجىرەدە كىشى ءجۇز بەكارىس ودان الاۋ، ارعىماق ەكى بالا، الاۋدان الشىن. الشىننان قىدۋار تەنتەك، قىدۋار تەنتەكتەن قىدىرقوجا (بايۇلى), قادىرقوجا (قاراكەسەك) قىدىرقوجادان 1. اداي، 2. التىن-جاپپاس، 3. الاشا، 4. بايباقتى، 5. بەرىش، 6. قىزىلقۇرت، 7. تاز، 8. ەسەنتەمىر، 9. ىسىق، 10.شەركەش، 11. تانا. قادىرقوجادان بايسارى، ءالىم، شومەن. بايسارى كەتەبيكە شەشەمىزدەن 1.مايلىباي (تۇقىم جوق), 2.بوزانشار (قاراكەتە). الىمنەن 1.جاماناك (شەكتى), 2. قاراماشاق (تورتقارا), 3. اينىق (قاراساقال), 4. تەگىنبولات (قاراساقال), 5. ۇلاناق (قاراكەسەك), 6. تويقوجا (اقكەتە نەمەسە ءالىم كەتە كەتەبيكە شەشەمىزدەن). شومەننەن: 1. شومەكەي، 2. ءدويت (تۇقىم جوق), 3. تۇمەن قوجا (شومەن كەتە كەتەبيكە شەشەمىزدەن). شومەكەيدەن: 1. توقا، 2.كونەك، 3.اسپان، 4. بوعزىل ء(تورت شومەن).

ارعىماقتان 1. تەلەۋ، 2. رامادان، 3. تابىن، 4. تاما، 5. كەردەرى، 6. كەرەيت، 7. جاعالبايلى (جەتى رۋ).

ون ەكى اتا  بايۇلىنىڭ اداي تايپاسىنا كەلەيىك. ادايدان كەلىنبەردى، قۇدايكە. (اداي بالاسىنىڭ اتىن قۇداي قويىپتى-مىس، ۇيات بولار دەپ كەيىن قۇدايكە اتاعان) دەيدى.  كەلىنبەردىدەن التى بالا. 1. قۇنانورىس، 2. اقپان، 3. بۇزاۋ (ومار), 4. بالىقشى (شىبىنتاي), 5.توبىش، 6.مۇڭال.  قۇدايكەدەن ەكى بالا. 1.تازىكە، 2. قوساي.

كورىپ وتىرسىز رۋ اتتارىنا  "سيىق", "قوجا" دەگەن جالعاما تىركەلىپ جازىلعان. "سيىق" ەمەس  "سىتدىق" بولۋى كەرەك شىعار. اراب تىلىندە  "سيىق" ءسوزى جوق، ال  "سىتدىق"  ءسوزى اراب تىلىنەن اۋدارعاندا "شىنشىل" دەگەن ماعىنانى بەلدىرەدى. ال  "قوجا" ءسوزى ءبىر نارسەنىڭ  "يەسى" دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. "قوجا" ءسوزى سول اتاۋىمەن قالعانىمەن،  "سىتدىق" ءسوزى وزگەرىسكە ءتۇسىپ، قازاقتىڭ سويلەۋ ورامىنا قاراي "سيىق" بولىپ وزگەرتىلىپ جالعانعان. بۇل ون ەكى اتا بايۇلىنا، التى اتا الىمگە، جەتى اتا جەتى رۋعا ءبولىپ جازىلۋى 1876 جىلى جازىلعان شەجىرەنىڭ جالعاسى. جوعارىدا جازىلعان بەكارىس، الاۋ باتىر، ارعىماق، نادىرقوجا، سادىرقوجا، قىدىرقوجا، سۇلتانسيىق، باقتىسيىق، قىدىرسيىق دەگەن اتاۋلار كەيىننەن ويدان شىعارىلعان جالعان اتتار، ياعني ەسىمدەر. رۋلاردى جازۋعا، قازاقتارعا كوپ قولعابىس تيگىزگەن ارامىزدا جۇرگەن وزدەرىنىڭ ارعى تەگىن ارابتارمىز، مۇحاممەد پايعامباردىڭ اۋلەتىنەنبىز دەيتىن قوجالار. قوجادان قوجا تۋادى. مىسالى قىدىرقوجادان تاراعان ۇرپاق دەلىك. قىدىرقوجادان 12 بالا. سوندا ادايقوجا، بەرىشقوجا، ەسەنتەمىرقوجا، تازقوجا ت. ت. ولاردان ونگەن ۇرپاقتار دا قوجا دەگەن جالعامانى تىركەپ الۋى مۇمكىن عوي. جوعارىدا اتالعان رۋلاردىڭ  "قوجا" سوزىنە جالعاۋىنا قۇقى بار. سەبەبى ارعى تەگىمىز (شەجىرەگە سەنسەك) انەس ساحابا مۇحاممەد پايعامباردىڭ تىكەلەي وزىنەن باتاسىن العان، بۇل دا قوجالاردان كەم تۇسپەيتىن وسال كىسى ەمەس. وزدەرىن  "اق سۇيەكپىز",  "مۇحامباەت پايعامباردىڭ اۋلەتىنەنبىز" دەيتىن قوجالاردىڭ قازاق ۇلتىن ءوز ارا  "قاراحالىققا"  تەڭەيتىنى جاسىرىن ەمەس. قوجالاردان قازاقتى قورعاعان مىناداي باتىر شىعىپتى، دەگەندى، وسى ومىرىمدە ەستىمەگەن ەكەنمىن. ال شاپىراشتىعا بارعان ەسقوجادان  باتىرلار شىققان. جارىقتىق الاتاۋعا بارىپ، ءاربىر تاسىن قوزعاپ قالساڭ قولىندا نايزاسى، استىندا اتى بار ءبىر باتىر اتىپ شىعادى. جوعارىدا جازىلعان شەجىرەنىڭ ىشىندە رۋدىڭ اتتارىمەن  الشىن دەگەن اتتىڭ شىن ەكەنى راس. قىدىرقوجانىڭ جالعان ات ەكەنىن اتاپ وتتىك. وندا ونىڭ قىزى ءحانبيبى دە جالعان عوي. ءحانبيبى بولماعاسىن ەلتايدىڭ (ادايدىڭ اكەسى) كىمگە كەرەگى بار؟! وسى جەردە ادايدىڭ اكەسى دە شەشەسى دە جوق. ءوزىن دارا شىعارىپ الدىق. ادايلاردىڭ وزدەرى ويدان شىعارعان، ادايدىڭ اكەسىن ىزدەگەن اڭىزعا قۇلاق سالايىق. قىدىرقوجانىڭ قىزى ءحانبيبى،  قۇدا ءتۇسىپ قالىڭ مالىن وتكىزىپ قويعان ورتا ءجۇز ارعىننىڭ باتىرى ەلتايدىڭ جەسىرى. ءحانبيبى شەشەمىزدى انە ۇزاتامىز، مىنە ۇزاتامىز دەپ جۇرگەندە ەلتاي باتىردىڭ ەلىن جاۋ شاۋىپ، باتىردىڭ قازاسى جەتىپ، سول جاۋگەرشىلىكتە ولگەن. ول كەزدە كۇيەۋ ۇرىن كەلىپ قالىڭدىعىمەن ويناپ كۇلىپ جاتاتىن زامان. و زاماندا مۇندايدى ەرسى كورمەگەن. انامىز ءحانبيبى ەلتاي باتىردان ەكى قابات بولىپ، قىدىرقوجا بايدىڭ ءۇيىنىڭ وڭ جاعىندا بوسانىپ ۇل تابادى. قىدىرقوجا بايدىڭ توقالى ۇلجان انامىزدا (ۇلجاننىڭ ءوڭى قارا بولعاسىن اتىن قارا مونشاق دەپ اتاعان)  قاراتازدا دۇنيەگە اكەلگەن. ءحانبيبى انامىز جاڭا تۋعان نارەستەسىن، جابىعا وراپ، قىدىرقوجا بايدىڭ دارەتكە شىعاتىن جاعىنا، ءبىر بۇتاقتىڭ تۇبىنە قويىپ كەتكەن دەيدى.  قىدىرقوجا باي تاڭ نامازىن وقيتىن بولىپ، دارەت الىپ جۇرگەندە، قويدىڭ جاباعىنا ورالعان جاس ءسابيدى تاۋىپ الادى. جاڭا بوسانعان قارامونشاق انامىزعا اكەلىپ بەرگەن. قاراتاز جىلاۋىق، باسىنا جارا شىعىپ، باسى كوپشىككە جابىسىپ قالاتىن بولعان. (اڭىزدى ايتۋشىلار تازدى جىلاۋىق قىلىپ كورسەتەدى). قىدىرقوجا باي ازان شاقىرىپ، نارەستەگە اداي دەپ ات قويعان. اداي تىنىمدى، توقتىعىن تارتىپ، كۇن ساناپ وسە بەرگەن. ءحانبيبى انامىز دا بالاسىن جاسىرىن كەلىپ ەمىزىپ تۇرعان. قوس انانى تەل ەمگەن اداي،  تازبەن  ەمشەكتەس بولعان.  "اداي مەن تاز ەمشەكتەس، اداي مەن تازدىڭ ارى ءبىر".   "قۇس جاقسىسى اققۋ قاز، ەل جاقسىسى اداي تاز" دەگەن سوزدەر سودان قالسا كەرەك، دەيدى ۇلكەندەر.  سونىمەن ءحانبيبى انامىزدىڭ تاعدىرى نە بولدى. ەلتايدىڭ ەلىنەن ىزدەۋشىلەر كەلەر دەگەن ۇمىتپەن، اي كۇتەدى، جىل كۇتەدى. جەسىرىن ىزدەپ الار ەشكىم دە كەلمەگەن. قىدىرقوجانىڭ قىرىققا كەلگەنشە بويداق ۇيلەنبەگەن ءوزى جارلى ەسەنتەمىر دەگەن جىلقىشىسى بولعان. بىردە قىدىرقوجا بايدىڭ جىلقىسى بوراندا ىعىپ، ەسەنتەمىر سول كوپ جىلقىمەن بىرگە ول دا كەتكەن. ىزدەگەنمەن تابىلماعان. قىدىرقوجا جىلقىدان دا جىلقىشىسى ەسەنتەمىردەن دە كۇدەرىن ۇزگەن. جاز شىعىپ، كۇن جىلىنعاندا ەسەنتەمىر جىلقىنى ايداپ ءدىن امان اۋىلعا ورالعان. ەسەنتەمىردىڭ ەڭبەگىنە ريزا بولعان باي  "بەرگەن قالىڭ مالىڭ قىستان امان الىپ شىققان جىلقىڭ بولسىن" دەپ قىزى ءحانبيبىنى ەسەنتەمىرگە قوسقان. (كەيبىر نۇسقالاردا ءحانبيبى ، ەلتايدىڭ ولگەنىن ەستىپ، جۇرەگى جارىلىپ ولەدى). ەندى ويلاپ قاراساق شىندىققا بەرگىسىز وقيعا (وڭگىمە). بۇل اڭگىمە عاسىرلار بويى "اكەسىز اداي" نەكەسىز تۋعان دەگەن اتتان قۇتىلۋ ءۇشىن تىعىرىققا تىرەلگەندە، ادايلاردىڭ ويدان شىعارعان اڭگىمەلەرى. وسى كۇنگە دەيىن، ويدان شىعارىلعان اڭگىمەنى مالدانىپ، قانشا شالدارىمىز دۇنيەدەن وزدى دەسەيشى. بۇل اڭگىمەنى بالا كۇنىمدە ەستىگەن ەدىم.

جوق قاراعان ەسەنتەمىر رۋىنىڭ ءبىر جىگىتى ادايلاردىڭ اۋىلىنا كەلگەن دەيدى. اداي مەن ناعاشىلى جيەندىگى بار الگى ەسەنتەمىر ءاي ءشاي جوق  "ادايلار اكەلەرىڭدى تاپتىڭدىرما؟" دەپ قويىپ قالعان عوي. "اكەلەرىڭدى تاپپاساڭدار سول ىزدەگەن اكەلەرىڭ مەن بولامىن" دەمەسى بارما:  "باسقا بالە تىلدەن كەلەدى دەگەن"  ادايلار الگى اۋمەسەر ەسەنتەمىردى ولمەشى قىلىپ ساباعان. "باياعىدان بەرى قايدا ءجۇرسىڭ؟ باسقا ەلدىڭ بىزگە كورسەتپەگەنى جوق، نەكەسىز تۋدىڭ دەپ" قامشىنىڭ استىنا العان، ال ساباسىن كەلىپ، تۇلا بويىن كوكالا قويداي قىلعان.   "ويباي ناعاشىلارىم، جازدىم، جاڭىلدىم كىنا وزىمنەن" دەپ استىنداعى ءمىنىپ جۇرگەن اتىن ايىبىنا تولەپ، ارەڭ قۇتىلعان»- دەيدى ۇلكەندەر.

تاز (جاستابان) قاشقىنباي اقىن قارازىمنان (حورەزم) ازىپ، توزىپ ۇستىندە وزبەكتىڭ سىرما قارا شاپانى، ونىڭ دا ماقتاسى تىسىنا شىققان تۇتە-تۇتە، اياعىنا توزىعى جەتكەن شوقايى بار، ءوزىاش، ۇسقىنسىز ءوڭى كۇنگە كۇيىپ قارا قوشقىل تارتقان قاشقىنباي ادايلاردىڭ اۋىلىنا كەلگەن.

-و قاشەكە، ازىپ توزىپ قايدان كەلەسىڭ؟- دەپ ادايلار الگى سورلىعا اياۋشىلىق تانىتىپ جاتسا،  "ادايدىڭ اكەسىن تابا الماي شارشاپ شالدىعىپ جەتكەن جەرىم وسى بولدى" دەپتى. سوندا ادايلار قاشقىنباي  ايتقان سوزگە شامدانىپ، ىزدەتىپ اتاقتى قاشاعان اقىندى الدىرتىپ، ەكەۋىن ايتىستىرعان. ادايدىڭ اكەسىن تاۋىپ بەرگەن قاشاعان اقىننىڭ ماريادان تۋعان يسا پايعامباردى مىسالعا الىپ "ادايدى نۇردان بولدى، بۇدان بولدى»- دەپ ءسوز تاپقانعا قولقا جوق" دەمەكشى ايتىس قاشاعان اقىننىڭ جەڭىسىمەن اياقتالعان. قاشاعان اقىننىڭ: «مەن قايىرتپاي كەتكەن اقىنمىن، تاز قاشقىنباي، تاما ىزىمگە»- دەيتىنى سوندىقتان.

ادايدىڭ ۇلى تايپالارىنىڭ ءبىرى توبىشتا قاراش دەيتىن رۋ بار. قاراش رۋىنان كوپتەگەن تالانتتى كىسىلەر شىققان. دومبىراشى، ءانشى-جىرشى، تام سالاتىن شەبەر- ۇستا، ساۋلەتشىلەر، وقىعان موللا احۋندار، القاعا ءتۇسىپ كۇرەسىپ جاۋىرىنى جەرگە تيمەگەن بالۋاندار، جاۋعا شاپقان باتىرلار. سويلەسە ەكى جاقتى ءبىر تىلدىگە دەس بەرمەگەن بيلەر دە شىققان.  سونىڭ ءبىرى XIX عاسىردىڭ اياق جاعىندا ءومىر سۇرگەن باتانياز بي. اداي ەلىنىڭ بيمەن مىرزالارى باس قوسقان ءبىر جيىننىڭ ىشىندە  ەسەن ەرمەمبەت بي، كەنجە قاباق بي، ابىز تىلەگەن بي، جارى ءماتجان بي، شوڭاي قوجىق بي، جامانقارا يسا بي ت.ت. بار. بەرىسى قاراشتىڭ ارىسى توبىشتىڭ ادايعا تيگىزگەن قايىرى مەن زايىرىن ايتىپ، سول جيىندا باتانيا بي ەشكىمگە دەس بەرمەي سويلەگەن. ءسوزدىڭ ارىسىندا كەنجە قاباق دەگەن بي:  "-وپىر-وي، توبىشتىڭ ەسىگىنەن، نە نەسىبەسىنەن اسىراعان بۇرالقىسى ساق بولادى" دەگەندى ايتقان. ونداعى ويى قاراش رۋىنىڭ توبىشقا كىرمە ەكەنىن باتانيازعا بەتىنە سالىق قىلۋى. سوندا باتانياز: «-اداي بايۇلى ەمەس، جەتى رۋ قازاق ەمەس، سوندا قاراشتىڭ كىم بولعانى، نەگە كەرەك؟»- دەگەن ەكەن. اقساقال بيلەر ارا ءتۇسىپ «ءسوزدى دوعارىڭدار، ارىعا بارماڭدار!» دەپ قويدىرعان دەيدى.

 

-          ءسىزدىڭ بۇل اڭگىمەنى نەگە ايتىپ وتىرعانىڭىزدى ءتۇسىندىم. سونداعى ويىڭىز، اداي تايپاسىنىڭ قىدىرقوجادان (بايۇلىنان) تۋماعاندىعىن، اداي بيلەرىنىڭ وزدەرىنىڭ  مويىنداعانىن كورسەتكىڭىز كەلگەن بولار. قازىرگى وسى قولىمىزداعى شەجىرەگە سەنسەك، بايۇلىنان ادايدان باسقا 11 بالا، وسىلاردان الا بولە ادايدى نەگە  شەتتەتەدى، سىرتىنان ءار ءتۇرلى اڭگىمەلەردى ويدان شىعارىپ، ايتقان شىندىعىن دا وسەكتەيدى. وسىلار جونىندە ايتساڭىز؟

-          سىرىم بي داتۇلىنىڭ بالاسى قازى بي ايتتى دەيتىن ەل اراسىنا تاراپ كەتكەن ءبىر اڭگىمە بار. ول بىلاي ورنەكتەلەدى:

«ەكى شەركەش كەزدەسسە، ايتقان بيلىگى مەن اعالىعىن ايتادى،

ەكى تاز كەزدەسسە، ۇتقان ساۋداسى مەن كيگەن تونىنىڭ جاعالاعىن ايتادى،

ەكى بەرىش كەزدەسسە، ايتىسىپ جەڭگەن داۋى مەن كورگەن جاۋىن ايتادى،

ەكى ىسىق كەزدەسسە، جەگەن تاياعى مەن  جاساعان ۇرلىعىن ايتادى،

ەكى ەسەنتەمىر كەزدەسسە، جارلىعى مەن كورگەن قورلىعىن ايتادى،

ەكى اداي كەزدەسسە، كورسەتكەن ەرلىگىمەن جاساعان زورلىعىن ايتادى،

ەكى جاپپاس كەزدەسسە، وتىرعان جەرى مەن قونىسىن ايتادى.

قالعان بايۇلى ونىسى مەن مۇنىسىن ايتپاسا، باسقا نەسىن ايتادى؟»- دەگەن ەكەن جارىقتىق.

قازى بي وزىنشە باعا بەرگەن جوعارىدا اتالعان رۋلاردىڭ وسى كۇنگە دەيىن جوعارىدا ايتىلعان كۇيىندە قالدى دەپ ايتا المايمىن.  مۇمكىن قازى بي ءبىر كەزەڭدە، ياعني ءبىر بەلگىلى ۋاقىتقا تۇسپالداپ ايتقان بولار. ءوزىڭ بىلەسىڭ زامان وزگەرىپ تۇرادى. «جاپپاستىڭ كوشكەن جۇرتىنا، وجىراي كەلىپ قونادى» دەگەن ءسوز بار. وسى ەكى ەل دە زامانىندا قونىسقا جارىماعان ەلدەر. قازىر ءوزىڭ كورىپ ءجۇرسىڭ، وسى ەلدەن ورتان قولداي جىگىتتەر بيلىك باسىندا ءجۇر. ءبىر كەزدە تاسى ورگە دومالاعان، ادايلاردىڭ، قازىردە تارىداي شاشىراپ، ءار جەردە، كىم جەم شاشسا سونىڭ، تاۋىعىنا اينالىپ جۇرگەنىن سەن كورمەسەڭ دە، ءومىرىمنىڭ تەڭ جارتىسىن ەل قىدىرۋىمەن وتكىزگەن مەن كوردىم. ءبىر مەزگىلدەردە ادايلار زورلىققا بەيىمدەلگەن بولۋى مۇمكىن. ول ءبىر كەزەڭ ءوتتى كەتتى. ادايلاردىڭ ءۇي باسىنىڭ ءوسۋى جاعىنان، قالعان 11 اتا بايۇلىنىڭ بالاسىنا پارا- پار كەلەدى. كەشەگى قىزىلدار قىرعىنىنىڭ  الدىندا اداي تايپاسى  38 بولىس بولعان.ءار بولىستا 2000-2500 ءۇي. ءار ۇيدە بەس ادامنان ەسەپتەگەندە ءتورت ءجۇز مىڭداي ادام. ءبىزدىڭ ءوزىمىز  ايشۋاق بالاسىنان تاراعان بەس ۇيدەن (بۇل 1930 جىلدارى) قازىردە XXI عاسىرعا سەكسەن ءۇي بولىپ جەتتىك. اللا كوپسىنبەسىن.

ابىلقايىر حان ولگەننەن كەيىن، اداي ەلىنىڭ ىرگەسى اشىق قالدى. حانى جوق ەل، ەندى سىرتقى جاۋلارىنان قورعانۋدىڭ ءتاسىلىن ىزدەستىرە باستادى. ۇساق رۋلاردىڭ ءوزى جىگىتتەرىمەن داۋلەتىنە، قارۋ مەن ءومىر سۇرە المايتىندىقتارىنا كوزدەرى جەتتى. ەلدىڭ كوشىپ قوناتىن قونىستارىنا ۇران وتىن جاعاتىن توبەلەر مەن ۇيشىكتەر تۇرعىزىلدى. اقساقالدارىمىز ءوزارا رۋلار اراسىنداعى دۇردارازدىقتى توقتاتىپ، رۋ كوسەمدەرى بارىنە بىردەي كوزقاراستا بولىپ، ەسكەرىپ، ەلەپ،  جوعىن جوقتاپ، سەنىكى مەنىكى دەمەي، ىنتىماق پەن جاراستىقتى ورنىقتىردى. ەل اراسىنان اتاقوزى باتىر ايتقۇلۇلى، سۇيىنقارا باتىر ۇرگەنىشبايۇلى، قوناي باتىر كەنجەۇلى، ايباس باتىر ارىستانبايۇلى، بالىقشى قارمىس بەكبولاتۇلى، قۇنانورىس لاباق باتىر جيەنقۇلۇلى ت.ت. شىعىپ اقىلداسا كەلە، ورتادان اسكەر شىعارا الاتىنداي قوعامداسۋ جۇيەسىن قۇردى. بۇل ءىس ۇيىمشىلدىقپەن اتقارىلدى. حيۋا باسقىنشىلارىنا  قارسى كۇرەستە بۇل قاۋىمداسىپ كۇرەسۋ ءوز جەمىسىن بەردى دە، ادايلار 150 جىل بويى ەشقاشان حاندىققا باعىنباي، ويىل، كيىل، جەم، ساعىزدى باسىپ، ور قالاسىنا دەيىن قىس ماڭعىستاۋدىڭ قاراويىن قىستاسا، بەس قوناق وتىسىمەن (ناۋرىز ايىنىڭ 19-ى) جاز سۋى مول، ءشوبى شۇيگىن، سارىارقانى باسا ءوتىپ، ورىنبور، تۇزتوبەگە دەيىن كوشىپ بارعان. كەيبىر كەزدەرى كوش جولىندا وتىرعان جاتاق ەلدەرمەن سوزگە كەلىپ قاقتىعىسىپ تا قالعان. ادايلاردىڭ اراسىندا  "سيىر كورسەڭ سالىپ ءوت" دەيتىن ءسوز بار. جاتاق ەل سيىر ۇستايدى. ادايدىڭ تەنتەكتەرى سيىردى قىزىق ءۇشىن قۋىپ ساباعان، بۇل ارينە دۇرىس ەمەس.

قالىڭ ەل قاپتاعان كوش، ىزى-قيقى شۋلاعان مال، كىمنىڭ ەككەن ەگىنى مەن شاپقان شوبىنە قاراسىن، تاپاپ وتكەن.  "ادايدىڭ كوشىنىڭ الدىنان شىقپا، توقتاسا جەرىڭدى توزدىرادى، قونسا كورىڭدى قازدىرادى" دەگەن جازىلماعان قاعيدا قالىپتاسقان.

جاۋار بۇلتتاي تورلاعان قاپتاعان قالىڭ ەلدەن ىعىسىپ، جەرگىلىكتى ەل، ءار كەز كوشكەن ادايلاردىڭ جولىن بوساتىپ، جۇرتىن اۋدارىپ وتىرعان. كۇنمەن تۇنگە قاراماي كوشكەن ەلدى باسقا رۋدىڭ قۋلارى  "اۋىق-اۋىق ايقاي شىعادى، ادايدىڭ كوشى بىلەم" دەپ قالجىڭدايتىنى سوندىقتان. ادايلاردا بايۇلىنىڭ قالعان 11 بالاسىنان "ۇساق بايۇلى" دەپ اتاعان. جاساعان زورلىعىن ايتادى دەگەنى، وسى جوعارىدا ايتىلعان اڭگىمەلەر. كوپ ەلدەن كوپتەگەن جاقسى دا، جايسان دا جۇگەنسىز اساۋ دا، تەنتەك تە شىعادى عوي. ادايلاردىڭ ابىرويىنىڭ اسىپ، تالابىنىڭ تاسىپ، كۇرەسسە جىعىپ، ات قوسسا وزاتىنىن كورە المايتىندار، كۇلە كىرىپ، كۇڭىرەنە شىعاتىن سورلى بايعۇس ەلدەر بار عوي. ءوزىنىڭ قولىنان ەشتەڭە كەلمەسە دە، قايىرشىنىڭ  كۇنىن كەشە ءجۇرىپ، سىپسىڭداپ ارتىڭنان وسەك ايتاتىن بەتپاقتار، كۇنشىلدىكتىڭ كولەڭكەسىنەن شىعا الماي ءجۇر ەمەس پە؟ مۇندايلار جەر جاراتىلىپ، سۋ  اققالى ادامزات جاراتىلىپ، ەكى اياققا مىنگەلى، كۇن شىعىپ كولەڭكە تۇسكەلى بەرى بار نارسە. اداي دەگەن نە قىلعان ەل؟ادايلار وزگەلەردەن بولەك جاراتىلعان الابوتەن حالىق. قايمىعۋدى بىلمەيتىن، ەڭكەيىپ يىلمەيتىن، ومىرتقاسى تىك جاراتىلعان، تۋىسىنان تارپاڭ اڭقىلداعان اقكوڭىل، سەنگىش، وتىرىك كولگىرسۋدى، بىلمەيتىن ەل عوي، بۇل.  ابىلقايىر حان ولگەننەن كەيىن اداي ۇلىسىنا حان بولۋدى ارمانداعان ەل اراسىنا سۇلتان قايىپقالي ەسىموۆ كەلگەن.

كىشى ءجۇز حانى ەسىمنىڭ قاراقوشاق حانىمنان تۋعان ءۇشىنشى ۇلى. اكەسى ولگەننەن كەيىن 9 جاسىندا بىرگە تۋىسقان اعاسى بوكەي سۇلتاننىڭ قاراماعىندا بولادى. كەيىن بوكەي ورداسىنىڭ ءبىر رۋىن باسقارىپ، 1826 جىلى جاڭگىر حان مەن بىرگە يمپەراتور نيكولاي ءى-ءشىنىڭ تاققا وتىرۋ راسىمىندە بولادى. 1836 جىلى حيۋا حانى اللاقۇلدىڭ شاقىرۋىمەن حيۋادا بولىپ، "باتىس قازاقتارىنىڭ حانى" دەگەن لاۋازىم الىپ، 1837 جىلى ءوزىنىڭ قاراماعىنداعى قازاقتارعا حيۋا قازىناسىنا زەكەت (سالىق) تولەتەدى.

بوكەي ورداسىنداعى يساتاي مەن ماحامبەت باستاعان كوتەرىسشىلەرگە قولداۋ كورسەتەدى. 1838 جىلى كوتەرىسشىلەر جەڭىلگەننەن كەيىن حيۋاعا قاشادى. 1840 جىلى حيۋانىڭ جاڭا حانى رايىمقۇلدان  "باتىس قازاقتارىنىڭ حانى"   لاۋازىمىن قايتادان الىپ، ونىڭ كومەگىمەن كىشى ءجۇزدىڭ ىقپالدى  رۋلارىنا حيۋا حاندىعىنىڭ بوداندىعىن قابىلداتۋعا ارەكەت جاسايدى. جەتى رۋدان تابىندار باستاعان بىرنەشە رۋلار حيۋانىڭ بوداندىعىن قابىلداعان. باسقا رۋلار قايىپقالي ۇسىنعان ۇسىنىستى قابىلداماعان. ءوزى حيۋا جەرىندە قايتىس بولادى.

بۇل جەردە ادايلاردىڭ ابىلقايىر حان ولگەننەن كەيىن  ەلدىڭ تىزگىنىن باتىرلارى مەن اۋزى دۋالى اقساقالدارعا بەرىپ قويعان كەزى. بوستاندىقتىڭ ءدامىن تاتقان بۇلار ەجەلدەن رۋحاني باسىبايلىققا موينىن ۇسىنباعان، حان بولامىن دەپ كەلگەن سۇلتان تورەلەردىڭ قۇشاعىنا سيا قويماعان ەل.

 

-ادايلاردىڭ اراسىنا كۇي اتاسى قۇرمانعازىنىڭ  كەلىپ «اداي» دەپ كۇيىن شىعاردى. نەگە باسقا رۋلارعا ەمەس، تەك ادايلارعا ارناپ شىعارعان. وسى جونىندە توقتالىپ، ايتىپ كەتسەڭىز؟

- ماڭگىلىك ەركىندىكتى تۋ ەتىپ، اڭساپ وسكەن، ەلىندەگى جۋانداردان كورگەن قورلىعى مەن زورلىعىن ءومىر وتكەلدەرىنىڭ قىساستىق پەن قياناتقا تولى اششى زاپىرانىن شىعارا الماي، جارتى عۇمىرىن تار قاپاستا قاماۋدا وتكىزگەن كۇي اتاسى قۇرمانعازى بابامىز  جانى جومارت اداي ەلىن كورىپ،اق كوڭىلدىڭ، اق جارقىن جاس بالاداي سەنگىش، ءوزىم دەگەنگە وزەگىن جۇلىپ بەرەتىن، قاسيەتى بار تەكتى ەلدى، العاش سىرلاسىپ اراسىندا بولىپ، اتتىڭ  جالى مەن تۇيەنىڭ قومىندا وسكەن قايعى مەن قاسىرەتتەن جۇرداي ەلدى كورىپ تاڭ قالىپ، كۇي ارناعان. كۇي ءوز وزىنەن توگىلە جونەلگەن دومبىراسىنىڭ قاي پەرنەسىن باسسا دا، اتتىڭ ءدۇبىرى مەن ىزى-قيقى  ايقاي شۋ، شاناقتان شىققان ءۇننىڭ بەبەۋلەي وتىرىپ، جىگەرىڭدى قايراپ شالقىعان شالقار كۇيدىڭ ەرىكسىز ءومىر بويى ارمانداعان ەركىندىكتى وسى ەلدىڭ بويىنان كورىپ، «اداي»دەگەن كۇي شىعارىپ ونى ءبىر ۇلىستىڭ اتىنا ارناۋى تەگىن ەمەس. كۇيدىڭ ونە بويىنا نە دەگەن شالقىعان كوڭىل،  نە دەگەن شالقىعان ءومىر سيىپ كەتكەن.

كۇي اتاسى قۇرمانعازى بابامىز بايلىقتىڭ دا، بارلىقتىڭ دا بەلىنەن باسىپ ءوتىپ، جوقتىقپەن كەدەيلىكتىڭ كورپەسىن جامىلىپ كورگەن كىسى. ەركىندىكتىڭ قادىرىن بىرەۋ بىلسە، قۇرمانعازى بابامىزداي-اق بىلەر. جالعانشىدا بوستاندىقتان  ارتىق نە كەرەك جانىڭا؟ كۇي اتاسى وسىنى ۇعىپ، وسىنى  «اداي» كۇيىن كۇمبىرلەتە تارتقان.

- ءبىزدىڭ ادايلاردا  اۋىزەكى اڭگىمەنىڭ باسى امان-ساۋلىقتان سوڭ «نە حابار؟» دەپ باستالاتىنى جاسىرىن ەمەس. ادايمەن ازىلدەسىپ قالجىڭداساتىندار «نە حابارلار» كەلە جاتىر دەپ ايتىپ ايتادى. بۇل نەلىكتەن شىققان؟

- ات سابىلتىپ الىستان كەلگەن اعايىننان، امانداسىپ ءجون سۇراسقاندا باسقا ەلدەردەي  «نە جاڭالىعىڭ بار؟» دەپ جاتپايدى.  جاڭالىقتى  وسەك دەپ ۇعىناتىن ەل،  «نە حابارىڭ بار؟» دەگەندى سەنىمدى سۇراق رەتىندە قابىلدايدى. جان -جاعى قاپتاعان جاۋ، ەرلەرىمىز ەلدەن جاقسىلى-جاماندى حابار كۇتەدى، جارعاق قۇلاعى جاستىققا تيمەي حالقىنىڭ قامىن ويلاپ، ەلى ءۇشىن ەڭىرەپ تۋعان باتىرلارىمىزدىڭ ەجەلدەن كەلە جاتقان حالقىنىڭ اماندىعىن ءبىلۋ ءۇشىن قويىلعان قالىپتى سۇراعى.

ءبىزدىڭ ادايلار  «نە جاڭالىعىڭ بار؟» دەگەن سۇراقتى، اۋىل اراسىنداعى كۇندە كورىپ، ءبىلىپ جۇرگەن، قىدىرىمپاز ەرىككەن كەزبە قوناقتاردان جاڭالىق ەستۋدىڭ ءبىر ءتۇرى دەپ ۇعىنادى.

ارينە، «سۇتكە تەسىلە قاراي بەرسەڭ قان كورىنەدى» دەگەن بار. ەلدىڭ ىشىندەگى ازاماتتاردىڭ بەت بەينەسىن، دوسىڭنىڭ كىم ەكەنىن، قاسىڭنىڭ كىم ەكەنىن باسىڭا قيىن ءىس تۇسكەندە بىلەسىڭ. كەشەگى جاڭاوزەندە حالىق قىناداي قىرىلىپ جاتقاندا، بەيكۇنا جانداردى اتىپ، ءوز حالقىن قاندى قىرعىنعا ۇشىراتقان جاۋىز ۇكىمەتتىڭ قولشوقپارلارىنا تويتارىس بەرەتىن دۇرىس اقساقالدار بولعاندا،  ايتۋلى وقيعانىڭ بولماۋى دا مۇمكىن عوي.  ەكى ءجۇزدى اقساقالسىماقتارىمىز، ءوز حالقىن ساتىپ،  ۇكىمەتتى قولدادى. اقساقال دەپ سەنىپ جۇرگەندەرىمىز جاسى 60 پەن 80-ءنىڭ ارالىعىنداعى تويتاقتار. ەلدىڭ ىشىندە ەلىن ساتقان سۇرقيالار مەن جاعىمپازدار بار ەكەنىنە كەشەگى جاڭاوزەندەگى قاندى وقيعادان كەيىن كوزىمىز ابدەن جەتتى.

بۇلاردىڭ وزىندىك ويى جوق، ايتاقتاۋدى جوعارىدان كۇتىپ قالعان سورلى بەيشارالار. بۇلاردا ادايلار، بىراق كەلمەسكە كەتكىر كەشەگى كەڭەس داۋىرىندە جەلكەسى ۇزىلگەندەر. بۇلار حالقىنان الدا قاشان قول ۇزگەندەر.

 

- جالپى ادايلاردىڭ تاريحى جونىندە ايتساڭىز. اداي قىدىرقوجا بايدىڭ بالاسى دا ەمەس حانبيبىدەن تۋعان جيەنىدە ەمەس بولىپ شىقتى عوي. ەندى قايدان شىعىپ قايدان كەلگەن؟

- ادايدان ەكى بالا كەلىمبەردى، قۇدايكە. بۇل قازىرگى ءبىز ايتىپ جۇرگەن شەجىرە. ەندى ادايدىڭ اكەسى كىم؟ ەلتاي ەمەس، قىدىرقوجانى دا وتىرىككە شىعاردىق، سيىقتاردى، بەكارىس، الاۋ باتىر بۇل دا ويدان شىعارىلعان ەسىمدەر. الشىندار مۇنداي رۋدىڭ نەمەسە الشىن تايپاسىنىڭ اتى ءار جەردە ەلەس بەرەدى، بىراق بۇل ا ادايدىڭ تىكەلەي اتاسى ەمەس. الشىننىڭ ادايدىڭ تىكەلەي اتاسى دەپ ايتىپ كورەلىك. سوندا الشىننىڭ اكەسى كىم؟ قازاق پا؟ قازاق حاندىعىنىڭ 1456 جىلى جانىبەك پەن كەرەي قۇرعان قازاق حاندىعى ما؟ وندا قازاقتىڭ  ءوزى ادايدان بەرىدە ومىرگە كەلگەن بولىپ شىعادى. قازاق حاندىعىن قۇرىپ جۇرگەندە  ادايلار ماڭعول جەرىندە  اداي حاندىعىن (1435-1449) قۇرىپ داۋىرلەپ تۇرعان كەزى. سوندا بۇل قايدان شىققان اداي؟ كەرەك دەسەڭ كەلىمبەردى، قۇدايكە دەگەن ەكى بالاسى بار..  ەندى كەلىمبەردىدەن  بەرى قاراي اتاعا ءبولىپ تاراتىپ كور. ادايدىڭ وسكەن جەرى 20 اتا وسپەگەن جەرى 15-16 اتاعا كەلىپ تىرەلەدى. سوندا ادايدىڭ تۋعانىنا ارى كەتسە 550 جىل . سول باياعى ادايعا قايتا كەلەمىز. ال ءتۇسىنىپ كور. اداي اتى - تاريحي ەتنونيم. ياعني، گەرەدوت جازىپ قالدىرعان ءوز باستاۋىن داي، داھ، تايپاسىنان الادى. دايلار ءبىزدىڭ داۋىرىمىزدەن ەكى عاسىر بۇرىن تاريح بەتىنە شىققان جاۋىنگەر حالىق. گەرەدوت جازعانداي داي ەمەس، اداي بولار مۇمكىن. گەرەدوت تاريحشى ءبىر ارىپكە قاتەلەسىپ جازۋى مۇمكىن عوي.  ريمدىكتەر مەن گرەكتەر عۇنداردىڭ پاتشاسى ەدىل باتىردى اتيللا دەپ جۇرگەن جوق پا؟

ادايدىڭ قۇدايكە، كەلىمبەردى دەگەن بالدارى بولدى ما ەكەن؟ ادايدان بالا جوق. كەلىمبەردى دەپ ايتىپ جۇرگەنىمىز توقتامىسحاننىڭ ەڭ كىشى بالاسى كەلىمبەردى ەمەس، كەرىمبەردى. توقتامىس حاننىڭ اكەسى تۇيەقوجا وعلان ماڭعىستاۋ ەلىن بيلەگەن، جوشى حاننىڭ ۇرپاعى. تۇيەقوجانى ورىسحان ءولتىرىپ، ەلىن وزىنە قاراتىپ العان. قۇنانورىس دەپ جۇرگەنىمىز ورىس حاننىڭ ەلى ەمەس پە ەكەن؟ الدە رەسەيدەن كەلگەن ورىستارما؟  اداي -ۇلى تايپالاردىڭ بىرلەستىگى. مۇڭال، توبىش، بۇزاۋ، اقپان، قۇنانورىس، بالىقشى، تازىكە، قوساي، ءبالي، بايبول، تىنەي، ايتەي، بەگەي، جاماناداي. بۇلاردىڭ بارلىعى اداي تايپاسىنا بىردەن كەلىپ كىرگەن دەپ ايتا المايمىن، قوساي ەلى اتالاتىن التى اتا قوسايلاردا ەجەلدەن كەلە جاتقان ەل. قوساي باتىردىڭ ەلىن ارابتار مۇحامبەت پايعامبار تۋماستان 200 جىل بۇرىن بىلگەن. ال، ادايلار وعىز داۋىرىندە سوعديانالارمەن (تاجىكتەر), تۇركمەندەرمەن قونىستاس بولعان. كەيىن قىپشاقتارعا كەلىپقوسىلعان. التىن وردانىڭ قۇرامىندا بولىپ، ول قۇلاعاسىن كوك وردانىڭ قۇرامىنا ەنگەن. سودان كەيىن نوعايلى جۇرتىنىڭ شاڭىراعىن كوتەرىسكەن. توقتامىس حان شامامەن  1350-1406 جىلدار ارالىعىندا ءومىر سۇرگەن التىن وردا حانى. 1380-1398 جىلداردا ماڭعىستاۋدا بيلەۋشى بولعان تۇيەقوجا وعلان جوشى حاننىڭ ۇرپاعى.  اكەسى ورىس حاننىڭ قولىنان قازا تاپقاننان كەيىن توقتامىس حان اق وردادان ءامىر تەمىرگە قاشىپ بارادى. ءامىر تەمىر توقتامىس حانعا وتىرار مەن ساۋراندى بەرەدى. ەدىگەنىڭ قولداۋىمەن كوك وردانىڭ  بيلەۋشىسى بولدى (1377-1379). ءامىر تەمىردىڭ كومەگىمەن سىعاناقتى جاۋلاپ العاننان كەيىن، اق وردانىڭ كوپتەگەن امىرلەرى ونىڭ جاعىنا ءوتتى. توقتامىس حان ماماي حاننىڭ «كۇلىك» شايقاسىندا جەڭىلىسكە ۇشىراعانىن پايدالانىپ، التىن وردا تاعىنا وتىردى. سارايدى، قاجى تارحاندى، قۇرىمدى باسىپ الدى. جوشى ۇلىسىنىڭ بىرلىگىن قالپىنا كەلتىردى. التىن وردادان ءبولىنىپ شىقپاق بولعان رەسەي جەرلەرىنە شابۋىل جاسادى.1382 جىلى  ماسكەۋدى باسىپ الىپ، ورتەپ جىبەردى. جالپى توقتامىس حاننىڭ ۇلى دەرجاۆالىق نيەتتەرى ءامىر تەمىرگە ۇنامادى. ءامىر تەمىر اسكەرىنەن ەكى رەت 1387 جىلى جانە 1395 جىلى جەڭىلگەن  توقتامىس تۇمەنگە جاقىن جەردە  ەدىگە مەن شادىبەك اسكەرلەرىمەن شايقاستا قازا تابادى. توقتامىس حاننىڭ كىشى بالاسى كەرىمبەردى اكە كەگىن الۋ ءۇشىن، ءبىر كەزدەگى اتاسى تۇيەقوجا وعلاننىڭ ەلى، ماڭعىستاۋلىق ادايلاردى ماڭىنا توپتاستىرىپ، ماڭعىت ەدىگەنى ءولتىرۋدى ويلاعان بولار. لوگيكالىق ويعا كەلەدى  عوي. 1419 جىلى جاۋىنگەر باتىر ادايلاردىڭ كومەگىمەن ەدىگەنى ءولتىرىپ، كەرىمبەردى ءوز ويىن ىسكە اسىرعان. ەدىگەنى ءولتىرۋ كەزىندە قاتتى جاراقات العان كەرىمبەردى كوپ ۇزاماي ءوزى دە كوز جۇمعان. كەرىمبەردى ولگەننەن كەيىن تابان تىرەپ تۇرار ەشكىم قالماي، ادايلاردىڭ كەرىمبەردى حانعا قاراعان ەلدىڭ ۇلى كوشى التايعا قاراي بەت تۇزەگەن. 1876 جىلى شەجىرە جازۋ كەزىندە كەرىمبەردىنى ادايدىڭ ەكى بالاسىنىڭ ءبىرى قىلىپ كورسەتكەن. سەبەبى شەجىرە جازعانعا دەيىنگى ەكى ارالىق 350 جىلدان اسادى. حالىق جادىندا كەرىمبەردىنىڭ   اتى عانا قالعان. مىنە كوردىڭ عوي كەرىمبەردى ادايدىڭ بالاسى ەمەس، حاننىڭ اتى ەكەن.

- «ماڭعىستاۋ تۇركمەندەردىڭ جەرى ەدى، ادايلار باسىپ العان» - دەگەن دە ءسوز بار عوي. وسىعان نە ايتاسىز؟

- دۇرىس ايتاسىڭ، ماڭعىستاۋدان ادايلار كەتىپ، التايعا قاراي كوشكەندە ماڭعىستاۋ بوس قالدى. كورشىلەس تۇركمەندەر سول كەزدە كەپ وسى جەردى يەلەنگەن بولار. ماڭعىستاۋدى ادايلاردىڭ يەلەنىپ قونىس قىلعانىنا تۇستىگى شاعادام، سول تۇستىگى مۇڭال جارى تاۋلارى، شىعىسى ارال كۋا. 2500 جىلداي، ياعني ساق داۋىرىنەن بەرى قونىستانىپ كەلەمىز. مۇنى گرەك تاريحشىسى گەرەدوت تا ، سترابون دا جازىپ كەتكەن. سوندا بىزدەر وسى جەردىڭ تۋماسى ابوريگەن، ياعني اۆتوحتوندى تۇرعىندارىمىز.

- تۇركمەندەر ماڭعىستاۋدى قانشا جىل يەلىك ەتتى؟ ادايلار كەيىن ماڭعىستاۋدى تۇركمەندەرمەن سوعىسىپ ءجۇرىپ تارتىپ الدى ما؟

- بۇل ەندى ماڭعىستاۋ ەلى تۇگەل بىلەتىن جاۋىر بولعان  اڭگىمە. ادايلارعا شامامەن 1750-جىلى  جەم، ساعىز، ويىل، قيىل جەرى تارلىق ەتىپ، ءۇستىرتتىڭ كەڭ جازىعىنا قاراي ىعىسىپ، جاڭا قونىس ىزدەۋگە تۋرا كەلەدى. ىقتىسىنى جوق ءۇستىرت جازىعى قىسقا قاراي  قونىسقا ونشا وڭتايلى بولماعان. الپىس كىسى  اداي ەسەنقۇلدىڭ ەسەگى باستاعان ىشىندە شوتان باتىر بار قارناۋعا كەلىپ، تەڭىزگە قاراي بارلاۋ جاساعان. شىڭنىڭ  ەرنەگىن جاعالاي ءجۇرىپ وتىرىپ، ماناتاعا جەتكەندە باتىرلار حيۋا اسكەرىنە كەسدەسەدى. سول جەردە كىشىگىرىم سوعىس بولادى. سوعىستان ەكى  جاقتان ازداعان ادام ولەدى. كوپ ۇزاماي ادايلار بۇل جەرگە قالىڭ اسكەرمەن قايتا كەلەدى. حيۋالىقتاردا قاراپ قالماي، اسكەرىن جيناقتاپ تاس ءتۇيىن وتىرعان بولىپ شىعادى. سوعىس باستالىپ كەتەدى. كوپتەگەن كىسى ءولىمى بولادى. حيۋا اسكەرى قاشادى. سوندا شوتان باتىر "قاشقان جاۋدى قۋماڭدار! ەندى وزدەرى دە بۇل جەرگە ۇزاق توقتاي الماس" دەگەن ەكەن. بۇل ۇرىستى قاشاعان اقىن جىرعا قوسادى.

ەكى جاقتا ايقاسىپ،

ۇرىستىڭ بولدى ۇلىسى.

قاتار-قاتار تۇرىسىپ،

سارجاننىڭ تارتتى كىرىسىن.

بورىكتەر ءۇشىپ تورسىلداپ،

بىرەۋلەر قالدى قورسىلداپ،

قاي جاقتاندا ەر ءولدى،

از ولمەدى كوپ ءولدى.

بۇل سوعىستان باسقا دا ادايلار مەن تۇركمەندەر اراسىندا كوپتەگەن سوعىستار بولعان. شامامەن ون جىلدىڭ ىشىندە ماڭعىستاۋدا ادايلار، تۇركمەننىڭ ابدال رۋلارى مەن ازداعان قوجا تۇركمەندەر قالعان.

-          ادايدىڭ ەكى بالاسىنىڭ ءبىرى قۇدايكە. ال كەرىمبەردىنىڭ توقتامىس حاننىڭ بالاسى بولىپ شىققانىنا داۋىمىز جوق.  سوندا قۇدايكە قايدا قالادى؟

-          ادايلاردىڭ كانگيۋلەر (قاڭلىلار) سوعديانالارمەن (تاجىكتەر) قاتار ءومىر سۇرگەنىن، ال قىپشاقتارعا كەلىپ قوسىلار الدىندا، X-XI عاسىردا وعۋز تۇركمەندەرى مەن بىرگە ءومىر سۇرگەندەرىن ايتىپ وتتىك. ادايلار قىپشاقتارعا قوسىلۋعا بەت تۇزەگەندە تايپالار اراعا بىرنەشە جىلدار سالىپ، بولەك-بولەك، رۋ-رۋ بولىپ كەلىپ قوسىلعان. قازىرگى كەرىمبەردى اتالىپ جۇرگەن ەلدىڭ قوساي اتالاتىن ەلدەن الدەقايدا بۇرىنىراق كەلۋى مۇمكىن.  قۇداي ءسوزىن العاش كوبىرەك قولدانعان ەل قوساي ۇلىسىنا قاراعان ەل. قۇداي اتاۋى  پارسىدان بىزدەرگە جەتكەن ءتاڭىرىنىڭ اتى. قۇداي ءسوزىن تاڭىرىگە قاراعاندا كوبىرەك پايدالانىپ، باسقا ادايلار "قۇدايكەلەر كەلە جاتىر",  "قۇدايكەلەر امانسىزدار ما؟" دەگەن سياقتى لاقاپ اتتان شىن اتقا اينالىپ كەتۋى مۇمكىن. قازىردە اقتوبەنىڭ،  قىزىلوردانىڭ الىمدەرى، ارال،  قازالىنىڭ الىمدەرىن   "ا قۇدايلار" دەيدى. ونى وزدەرىدە مويىندايدى. ادايلار جونىندە ازىلدەپ  "كوكتە قۇداي، جەردىڭ استى مۇناي، ورتاسىندا اداي مەن ا قۇداي" دەيتىندەرى بار. مەن ءوز قاراباسىم ارال، قازالىنىڭ جىگىتتەرىمەن امانداسقاندا  "قالايسىڭدار ا قۇدايلار" دەپ امانداسامىن، وعان اپشىپ جاتقان ولار جوق.  "قۇدايەكە" اتىدا وسىلاي شىققان بولۋى مۇمكىن.

 

- تۇركمەناداي دەگەن نەنى مەڭزەپ ايتىلعان ءسوز؟ سوندا انالارى تۇركمەن بولعاسىن، تۇركمەناداي دەگەن بولار. تاعى دا تازىكە جونىندە نە ايتاسىز؟

- ەجەلگى ساق داۋىرىندە  دايلاردىڭ ءبالي دەگەن پاتشاسى بولعانى تاريحتان بەلگىلى. قازىرگى قوساي ىشىندەگى باليلەردىڭ سول ءبالي پاتشانىڭ تىكەلەي ۇرپاعى بولۋى دا مۇمكىن نەمەسە ءبالي پاتشانىڭ قول استىنا قاراعان ەلدىڭ جۇرناعى. باليلەردىڭ ءبىز تۇركمەناداي ەمەسپىز، تۇركمەناداي دەپ جۇرگەندەر تىنەيلەر عوي دەيتىنى بار. 15-20 جىلدىقتىڭ شاماسىندا شەتپەدە تەمىر جولدىڭ شىعىس بەتىندە ورنالاسقان اۋىلعا تۇركمەنستاننان ونشاقتى ءۇي ادايلار، اداي بولعاندا جەمەنەيلەر كوشىپ كەلىپ ورنالاسقان. بۇلاردىڭ كوشىپ كەلگەنىنە قازىردە 35-40 جىلدىڭ شاماسى بولدى. وسى اۋىلعا سايلاۋ كەزىندە  "تۇركمەن اۋىل "سايلاۋ ۋچاسكەسى دەپ جازىپ ماسقارا بولعان جوق پا؟  تۇركمەنستاننان كەلگەن اعايىندار سوتقا بەرىپ، زورعا دەگەندە قويدىرعان عوي. سول سياقتى تىنەيلەردى دە  كەزىندە وسىلاي اتاعان بولار. كىناسى قىپشاقتارعا كەنجەلەۋ كەلىپ قوسىلعان. ال، تىنەيلەردىڭ اداي اراسىندا اداي شاڭىراعىن كوتەرىسكەن بەلگىلى باتىرلار مەن كوسەمدەر شىققان  ەل ەكەنىن دالەلدەپ جاتۋدىڭ قاجەتى جوق. ادايلاردى وعىز تۇركمەندەرىمەن قاتار جۇرگەنىن ايتىپ وتتىك. ادايدىڭ قوساي اتالاتىن رۋلارى تۇركمەن اراسىنان قىپشاقتارعا كەلىپ قوسىلىپ، تۇركمەناداي وتاۋ قۇرعاسىن  ايتىلعان بولۋى كەرەك.  تازىكە رۋى دا وسىلايشا. بۇل ەندى قىپشاقتارعا كەلگەندە ايتىلىپ قويىلعان ات ەمەس. ساي سەبەپتەرمەن ادايلاردان جىراق قالىپ، قايتا ادايلارعا قوسىلعاندا قويىلعان ات بولۋى مۇمكىن. تازىكە مۇمكىن تاجىكە بولۋى دا عاجاپ ەمەس. ادايلاردىڭ ساعديانالارمەن (تاجىكتەرمەن) قاتار جۇرگەنىن ايتىپ وتتىك. تاجىك اراسىنان كەلگەن ادايلاردى تاجىكەلەر دەپ اتاۋى دا مۇمكىن عوي. قازىردە بار ونداي جاعدايلار.قاراقالپاقتان كەلگەندەردى قالپاقتار، وزبەكتەن كەلگەندەردى وزبەك دەپ اتاۋى بولماسا بۇلاردىڭ بارلىعى دا ادايلار. ءبىر كەزدەرى تاعدىر تالكەگىنە ۇشىراپ، ەلىنەن جىراق كەتكەن، ەندى ءوز ەلىنە اتا باباسىنىڭ قونىسىنا ورالعاندار. تاجىكە دەمەكشى تاجىكتەردەن ەنگەن ءسوز ادايلار اراسىندا بار. مىسالى، «شالاپ» ءسوزى. مۇندا شال-كوك، اب-سۋ ياعني كوكسۋ، «حارباچا» ءسوزى حار-ەسەك، باچا-ۇرعاشى، ياعني ەسەكتىڭ ۇرعاشىسى دەگەندى بىلدىرەدى.  ايەلدەرگە ايتىلاتىن قارعىستىڭ ءبىر ءتۇرى.

- شەجىرەلەرگە سەنسەك، ءبىر كىسىدەن بىرنەشە بالانى تۋعىزىپ، ارقايسىسى ءبىر ۇلى تايپالارعا اينالىپ كەتەدى. مىسالى: سۇلتانسيىقتان تاراعان بەس بالا بايباقتى، الاشا، قىزىلقۇرت، ماسقار، تانا. وسىلارداڭ قانشالىقتى دۇرىس ەكەنىن ايتساڭىز؟

- سۇلتانسيىقتان(سىتدىق) الاشا، بايباقتى، ماسقار، قىزىلقۇرت، تانا بەس بالا قىلىپ تاراتادى.  اتى اتالعان بەس رۋ، ەرتە زاماننان مىڭجىلدىقتان ءارى بولماسا بەرى ەمەس تايپالار. ءبىر كىسىدەن تۋعان دەپ ءبىر تايپا ەلدى نەمەسە رۋدى شىعارۋ بۇل جالعاندىققا ۇرىندىرادى. سۇلتانسيىق ومىردە بولماعان كىسىنىڭ اتى. بۇل تايپالار ءبىر كەزدەردە شارىقتاۋ شەگىنە (بارلىعى بىردەي شىقتى دەپ ايتا المايمىن) جەتىپ، كۇيرەۋدەن امان قالعان ەلدىڭ جۇرناعى. تاريح دوڭگەلەگى ءوز دەگەنىن ىستەيدى. ءبىر كەزدەردە ۇلت بولىپ قالىپتاسىپ، شارىقتاپ، كەيىن قۇلدىراپ، كۇيرەپ، بولەك-بولەك رۋ تايپالارعا ءبولىنىپ، ودان كەيىندە ۇساق رۋلارعا نەمەسە اتالارعا ءبولىنىپ، باسقا ءبىر رۋدىڭ قۇرامىنا ۇساق كىرمە رۋلار بولىپ كىرۋى ابدەن مۇمكىن. كوپتەگەن ۇلى مەملەكەتتەر باستاپقى اتىن جوعالتىپ، كۇيرەپ، تاريح  ساحناسىنان جوعالدى نەمەسە باسقا ءبىر ەلدىڭ ىشىنە جۇتىلىپ كەتتى. ونداي مەملەكەتتەر قىتايدا جۇزدەپ سانالادى. ءبىزدىڭ قازاقتار دا كۇيرەۋدىڭ ازاق الدىندا تۇردى. رۋ سۇراسساق  "قۇدا بولايىن دەپ پە ەدىڭ؟" دەگەن جاۋاپتى وسى جولداردىڭ اۆتورىدا ەستىگەن. ەندى ءبىر ەلۋ جىل، كەڭەس يمپەرياسى قۇلاماي تۇرعاندا، بىزدەردە قازاقتار، ورىستارعا جۇتىلىپ كەتە باراتىن ەدىك. ءبىرىنشى تىلىڭنەن ايرىلاسىڭ، سودان كەيىن دىنىڭنەن (بولمىسىڭنان) ايرىلىپ جوعالۋ دەگەن سول.

- قازاقستان ەگەمەندىك الىپ،ءوز الدىمىزعا تاۋەلسىز ەل بولدىق. تاۋەلسىزدىكتىڭ جيىرما جىلدىعىن تويلادىق. ماڭعىستاۋ جاڭاوزەن كوتەرىلىسى بۇرق ەتە قالدى. قازاقستاننىڭ جيىرما جىلدىق مەرەكەسىنە قارسى جاڭاوزەن قالاسىندا بەيكۇنا جاندار وققا ۇشتى. جۇزدەگەن ادام جاراقات الدى. وسىنداي وقيعانى بولدىرماۋعا بولاتىن ەدى عوي.

- ادامزات تاريحىندا تاۋەلسىزدىكتى تويلاۋ ادام ومىرىندەگى ەڭ ءبىر قۋانىشتى ءسات. ال، حالىق وسى ءوز تاريحىنداعى ۇلى مەرەكە ءوز دەڭگەيىندە تويلانىپ ءجۇر مە؟ ونىڭ قاسىندا قۇربان ايت، ناۋرىز، جاڭا جىلدى كۇتۋ الدەقايدا حالىقتىق مەرەكەگە اينالعان. حالىق تاۋەلسىزدىكتى ءوزى سەزىنۋى كەرەك ەدى، ولاي بولماي شىقتى. الدە تاۋەلسىزدىك العان جوق پا؟ تاۋەلسىز حالىق مۇنداي ارەكەتكە بارماعان  بولار ەدى. ەگەر حالىق تاۋەلسىزدىكتى  ء"تول مەرەكەم" دەپ سەزىنىپ ۇعىنىپ، قويشىنىڭ قوسىنان باستاپ، اۋىل، كوشە، وتباسىندا، ءان سالىنىپ، كۇي تارتىلىپ ورتالىق الاڭدارعا جينالماي-اق، ءبىر -بىرىمەن قۇشاق جايا امانداسىپ، قۇتتىقتاپ جايماشۋاق، ءبىر ۇلى تويعا اينالعان بولار ەدى. دوستارىمىز ءسۇيىنىپ،  دۇشپاندارىمىز كۇيىنەر ەدى عوي شىركىن. اسىقپاساق ول كۇندەرگەدە جەتەرمىز، ونداي كۇنگە جەتۋ ءۇشىن حالقىمىز وزدەرىن سەرگەك ۇستاۋى كەرەك.

- ادايدىڭ ىشىندەگى تايپالاردىڭ كەرىمبەردى، قۇدايكە، تۇركمەناداي، تاجىكە جونىندە ايتىلعان اڭگىمەلەردى ەستىدىك. قوساي كىم؟ نەگە قوسايدىڭ كوشى سۋعا كەتتى دەيدى.الدە قۇدايكەنىڭ كوشى سۋعا كەتكەنبە؟ وسى جونىندە ايتساڭىز؟

- بۇل جەردە كىمنىڭ كوشى سۋعا كەتكەنى ماڭىزدى ەمەس. ماڭىزدىسى التى قوساي اتالاتىن ەلدى، قاناتتىعا قاقتىرماي، تۇمسىقتىعا شۇقىتپاي، تازا پاك كۇيىندە ۇرپاققا جەتكىزىپ ايتىپ كەتۋ. قانداي جاعداي بولماسىن، ارتىنان  وسەك اڭگىمە ەرمەۋى كەرەك. ناعاشىلى-جيەندى ازىلدەسەتىن كىسىلەردىڭ وزەكتەگەن شىرماۋىعىنان  شىعارىپ الۋ ءۇشىن ايتىلعان  ويدان شىعارىلعان اڭىزدار. وسى نۇسقالاردىڭ كوبەيۋ سەبەپتەرى، كەزىندە ءار شەجىرەشى وزىنشە نۇسقالاردى ويدان شىعارعان. قوسايدىڭ جاسىنىڭ ۇلكەيىپ قالعاندىعىن، ودان التى بالانى تۋعىزا  سالۋ شىندىققا سايكەس كەلمەيدى. سەكسەنگە كەلىپ سەلكىلدەپ وتىرعان قوسايدان التى بالا تۋدى دەگەنگە ەشكىم سەنبەيدى. نۇسقالاردىڭ كوبەيۋ سەبەپتەرى الىپ-قاشپا وسەك اياڭنان قۇتىلۋ ءۇشىن ويدان شىعارىلعان اڭىزدار. ەندى شىندىعىن ايتساق، التى ارىس قوساي اتالاتىن رۋلار ءار قايسىسى ءبىر-ءبىر تايپا اتالعان ەجەلگى ادايدىڭ جۇرناقتارى، ياعني، قوساي ۇلىسى. ءبالي، تىنەي، ايتەي، بەگەي ت.ب. وسىلاردىڭ ءبارى قوسايدان تۋماعان، قوسايدىڭ ارتىنان ەرگەن جاۋىنگەر تايپالار.

قوساي تۋرالى اڭىزدىڭ ءبىرىنشى نۇسقاسىندا قىستا قاتىپ قالعان وزەننىڭ كوشتىڭ سالماعىنا شىداماي، مۇزى ويىلىپ، قوساي باتىردىڭ كوشى تۇگەل بالا-شاعاسى، مال-مۇلكى مۇز استىنا كەتەدى. قوساي باتىردىڭ ۇلكەيىپ قالعان شاعى بولسا كەرەك. بالا-شاعاسى مەن دۇنيە-مۇلكىنەن ايرىلىپ،  باتىردىڭ ءحالىن شەجىرە ايتۋشىلار وتە ءبىر اسەرلى قايعىلى جاعداي ەتىپ باياندايدى. كوشتىڭ مۇز استىنا كەتكەنىن، ءوز كوزىمەن كورگەن قوساي باتىر وتىرىپ قالعان. قولدان كەلەر قايران جوق، از وتىردى ما، كوپ وتىردى ما ءبىر كەزدەرى ورنىنان تالتىرەكتەپ تۇرعان قوساي باتىر اتقا مىنۋگە دە جاراماي، اتىن جەتەكتەپ ءىنىسى تازىكەنىڭ اۋىلىنا كەلەدى. قوساي ايلاپ، جىلداپ ءىنىسىنىڭ ۇيىندە جاتىپ قالادى. قانداي قايعىلى قاسىرەت بولماسىن، ۋاقىت ەمشى دەگەن. كۇندەردىڭ كۇنىندە قوساي باتىر جەر تايانىپ توسەگىنەن  تۇرادى دا، وزىندىك شارۋاسىنا اينالىپ، تىرلىكتە بار ەكەنىن، ءالى دە كورەر جارىعى تاۋسىلماعانىن بىلەدى. تازىكەنىڭ ايەلى وتە اقىلدى، بايقامپاز كىسى بولسا كەرەك، قايناعاسىنىڭ تۇزگە شىققان كەزىندە دارەتىنىڭ ءالى دە كوبىكتەنىپ جاتقانىن كوزى شالىپ قالادى. كورگەن بىلگەنىن كۇيەۋى تازىكەگە جەتكىزەدى. تازىكە اعاسى قوساي شالدى كەزبە قايىر سۇراپ جۇرگەن تۇركمەن قاتىنعا ۇيلەندىرەدى. قوساي باتىر تۇركمەن قاتىننان، شەكەلەرى تورسىقتاي بولعان التى بالا كورەدى.  ولار:  ايتەي، بەگەي، سۇيىندىك، ءبالي، بايبول، تىنەي. كەيىن بۇلاردى تۇركمەن قاتىننان تۋعاسىن تۇركمەناداي  اتالىپ كەتكەن دەيدى ايتۋشىلار. باسقا ءبىر نۇسقالاردا قوساي باتىردىڭ تۇركمەن دوسى بولعان، الگى تۇركمەن دوسى قوسايدىڭ كوشپەن بالا-شاعاسىنىڭ مۇز استىنا كەتكەنىن ەستىپ، قىزىن جەتەكتەپ اكەلىپ قوساي باتىرعا قوسادى. بۇل جەردە شەجىرەنى ايتۋشىلار قازىرگى التى قوساي اتالاتىن رۋلاردىڭ ارعى جاعى قايداعى ءبىر قايىرشى كەزبە قاتىننان تۋعىزباي، قىزدان تۋعىزۋ ءۇشىن ايتقان.

ال، اڭىزدىڭ ەكىنشى  نۇسقاسىندا تازىكە اعاسى قوسايدى تۇركمەن قاتىنعا ۇيلەندىرگەننەن كەيىن، قوساي ۇلدى بولىپ اتىن تۇركمەناداي قويادى.  تۇركمەنادايدان قازىرگى اتالىپ جۇرگەن التى قوساي دۇرەگەن دەيدى ايتۋشىلار.

اڭىزدىڭ ءۇشىنشى ءبىر نۇسقاسىندا كەيبىر شەجىرە ايتۋشىلار قۇدايكەنىڭ كوشىنىڭ سۋعا كەتكەندىگىن جازادى. مۇندا دا سول قۇدايكەگە تۇركپەن قاتىندى ەندى تازىكە ەمەس، وعان كەلىمبەردى الىپ بەرەدى. سول تۇركپەن قاتىننان قۇدايكە تۇركپەناداي دەگەن جالعىز بالانى تۋعىزادى. تۇركپەنادايدان قوساي مەن تازىكەنى تاراتادى. تازىكەلەر ءبىز تۇركپەناداي ەمەسپىز دەگەندى ايتادى.

- قوساي اۋليە دەگەن دە بار. سوندا قوساي اۋليە بولعان با؟ سونداي-اق، اداي حان دەگەن اتاۋ بار. ءبىزدىڭ اداي دەپ جۇرگەنىمىز وسى اداي حان ەمەس پە؟

- بۇلار جونىندە بەلگىلى جازۋشى، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ يەگەرى انەس ساراي ءوزىنىڭ «كونەلىكتەر» دەپ اتالاتىن ەڭبەگىندە جازعان. قوسايدىڭ بالاسى عوي، سول كىسىنىڭ جازعاندارىنان ءۇزىندى كەلتىرەيىن.

اداي تايپاسىنىڭ ەڭ كوپ تاراعان جانە كوپ شاشىلعان ىرگەلى اتالاردىڭ ءبىرى - قوساي. ادايلار ونى ەڭ ۇلى اۋليە شالىمىز دەپ ايرىقشا قادىر تۇتادى. تورقالى توي، توپىراقتى ءولىم دە ءتور - قوساي ۇرپاعىندا، باتا بەرەتىن دە سولار. "قوساي شاپانى" ءىسى  ادايعا مىندەتتى باس كادە.  "جولىم بولسىن دەسەڭ- قوسايدان جولداسىڭ بولسىن" دەگەن ماتەل دە ءمالىم. قىسقاسى، قوساي-ەرەكشە قادىرلى ءاز اۋليە. قوساي ۇرپاقتارى قوسايدىڭ قابىرىن تاۋىپ، باسىنا مازار كوتەرىلىپ، يگىلىكتى ءىس ىستەۋدە. ولاردىڭ پايىمداۋىنشا: قوسايدىڭ ءومىر سۇرگەن كەزى بۇدان بۇرىنعى 500 جىل شاماسى.

ال تاريح سوراپتارى قوساي جانە قوساي رۋى تۋرالى ىلتيپاتقا الارلىقتاي مالىمەتتەر بەرەدى. قوساي اتاۋى بىردە كىسى ەسىمى، بىردە رۋ اتى قالپىندا الماسىپ، ءجيى-ءجيى قايتالانىپ وتىرادى. جەكە تۇلعالار قانشاما داڭقتى، دابىرالى بولعانىمەن ومىردەن وتەدى-كەتەدى، ال رۋلىق قاۋىمدار مەيىلىنشە ۇزاق جاسايدى. سوندىقتان، اڭگىمە  الدىمەن قوساي رۋى  تۋرالى بولعانى ءجون. بايقاپ وتىرساق،ءتورت تاراپىنا شاشىلعان «اد» قاۋىمىنىڭ اراسىندا جان سانى مول، ىرگەلى قوساي تايپاسى بولعانىن اڭعارامىز. ونىڭ العاشقى وكىلدەرىنىڭ ءبىرى ب.د.د. X عاسىردا ءداۋىت پاتشا توڭىرەگىنەن كورىنسە، مۇحامبەت پايعامبار دۇنيەگە كەلمەس بۇرىن  200 جىل شاماسىندا ارابتاردا قوساي رۋى بولعانىن، پايعامباردىڭ بەسىنشى اتاسى زەيد قوساي اۋلەتىنەن ايەل الىپ، سولاردىڭ شاڭىراعى استىن پانالاعاندىقتان، قوساي اتانعانىنا جوعارىدا دەرەكتەر كەلتىرگەنبىز. ولاردىڭ كەرى لىقسىپ، قازاق توپىراعىنا قايتىپ ورالۋى ەكىتالاي، ولاردى دا  "جوعالعان ادايلار" ساناتىنا جاتقىزعان ءجون دەپ جازادى انەس ساراي.

انەس ساراي اكادەميك الكەي مارعۇلاننىڭ: "تاريحي جازۋلار بويىنشا قوساي تۇرىك قاعاناتى كەزىندە جاساعان كىسى بولۋعا ءتيىس. بۇل كەزدە التاي مەن جەتىسۋ اراسىندا ءومىر سۇرگەن  نۋشيبي  تايپالارىنىڭ ءبىر كوسەمى كوشۋ دەگەن اتپەن بەلگىلى ەدى. تاريحى بار ءومىرىن بەسبالىق (بەيجىن)  قالاسىن قورعاۋ  ىسىنە جۇمساپ، سارىوزەننىڭ باسى ورتوسكە دەيىن جورىق جاساعان كىسى. ورحون جازۋى بويىنشا (قوشاي) 720 جىلى بەسبالىقتى جاۋ اسكەرىنەن بوساتقان" دەپ وي قورىتادى الەكەڭ»- دەپ جازادى، انەس ساراي. تاعى دا عالىمنىڭ ەشبىر جالتاقسىز قوشۋدى قوسايمەن شەندەستىرگەنىن كورەمىز دەگەنىن ايتادى انەكەڭ.

تۇرىك ءداۋىرى تۋرالى تاريحي زەرتتەۋلەردە كوشۋ جانە ونىڭ بەلگىلى تاريحي تۇلعالارىنا ءمان بەرىلە كەلىپ، اتالمىش ەتنونيمدى قازاق، قىرعىز، التاي ەپوستىق جىرلارىنىڭ باستى قاھارمانى ەر قوسايمەن ۇشتاستىرۋ نيەتى انىق اڭعارىلادى. الايدا، قىتاي جىلناماسى كۇلتەگىن جازۋىنداعى كوشۋ مەن ەپوستىق ەر قوساي ۋاقىت جاعىنان الشاقتاپ، سايكەس كەلە بەرمەيدى. ەكى ەسىمنىڭ ارالىعىندا 4-5 عاسىر ۋاقىت جاتىر. سونى ەسكەرگەن عالىمدار: "ماناس جىرى ىلگەرى كەيىنگى تاريحي وقيعالاردى قامتىعان ەپوس، ەرتەرەك كەزدە ءومىر سۇرگەن". ەر قوساي تۋرالى اڭگىمەلەر ماناس داۋىرىنە جاقىنداستىرىلۋى مۇمكىن سىندى تۇجىرىمعا يەك ارتادى" دەپ جازادى انەكەڭ. ال قازاق، قىرعىز، التاي جۇرتىندا اتى ءمالىم، ءارى اۋليە، ءارى باتىر قىلىشتىڭ جۇزىمەن ەل قورعاعان ەر قوساي قاي زاماننىڭ پەرزەنتى؟ ءبىزدىڭ تاقىرىبىمىز ءۇشىن ماڭىزدىسى وسى قوساي. قوساي قازاق ەپوسىنان ويىپ ورىن العان ەڭ تۇلعالى قاھارمانداردىڭ ءبىرى. ول-"ەر كوكشە",  "ەر كوكشە ۇلى ەر قوساي جانە مۇرىن جىراۋ",  "قىرىمنىڭ قىرىق باتىرى" جەلىسىنە قوسىپ جاۋلاعان "ەر قوساي جىرىنىڭ باس كەيىپكەرى". سونداي-اق، ەر قوسايعا قاتىستى جىر-تولعاۋلاردىڭ ۆ. ۆ.رودلوۆ جازىپ العان ءجۇسىپ كوپەەۆ، اسايىن حانگەلدين، بيسەن ساريمانوۆ جىرلاعان ۆەرسيالارى دا بار. ال قىرعىزدىڭ  "ماناسىندا" قوساي-ورتالىق قاھارمان دارەجەسىنە كوتەرىلگەن بەينە. "ماناس" جىرىندا ونىڭ حالىق ءۇشىن ىستەگەن ەرلىك ىستەرىنىڭ ءبىرازى تىزىلگەن. بالا كەزىندە قازىلىق بويىندا ءداۋ اش بورىمەن جالعىز الىسىپ، ونى جەڭىپ، ەل-جۇرتىنىڭ العىسىنا بولەنەدى. ەكىنشىدەن، كەگەن وزەنى بويىندا ەلگە جاۋ تيگەندە ەرلىك كورسەتەدى.  ۇشىنشىدەن- اتاقتى ەر بەلەرەكتى ماسقارانىڭ تۇتقىنىنان بوساتادى. تورتىنشىدەن- ءبايجىندى (بەسبالىقتى) جاۋدان قۇتقارادى.  جىردا تومەندەگىدەي تاماشا جولدار بار:

بەكىنىپ قالعان بەجىننىڭ

بەتىن اشقان ەر قوساي.

تۇرىپ قالعان تۇرپاننىڭ

ءتۇسىن اشقان ەر قوساي.

بايلانىپ قالعان بازاردىڭ

باعىن اشقان ەر قوساي

بۇدان ءبىز قوسايدىڭ مەكەن تۇراعى شىعىس، تۇركىستان، تۇرپان، بەسبالىق قالالارىنىڭ  توڭىرەگى ەكەنىن اڭعارامىز. ال، بۇل بولسا، يادا، قوشۋ تايپالارىنىڭ بايىرعى قونىستارى دەگەندى ايتادى انەس ساراي.

"ماناس" جىرىندا قارا قىتايلاردىڭ قىسىمىمەن قىرعىزدار التايعا قايتا كوشۋگە ءماجبۇر بولعاندا قوساي دۇشپانعا بەل بەرمەي، اتا قونىسى ۇچتوبەدە تابان جالتارماي تۇراقتاپ قالادى.  "قۇلالى جيىپ كۇش قىلعان، قۇراما جيىپ جۇرت قىلعان" دەپ جىرلاعانىنا قاراعاندا، قوسايدىڭ ۇلىسى قۇراندى جۇرت بولعانعا ۇقسايدى. زەرتەۋشى انەس سارايدىڭ جازعانىنا زەر سالساق، قازىرگى اتباسى مەن نارىن جوتالارىنىڭ ارالىعىندا "قوسايدىڭ قاراتاۋى",  "قوساي قورعانى" تالاس وزەنىنىڭ باسىن  ء"ۇش قوساي", الاتاۋ دا «قوساي تاۋ» اتالاتىن تاۋ دا بار ەكەن. قازىرگى ايتىلىپ جۇرگەن شەجىرە اڭىزدارعا سۇيەنسەك، قوساي اتا تەڭدەسى جوق باتىر، كورىپكەل اۋليە، ارتىنان حالقى ەنگەن ۇلىس كوسەمى رەتىندە ايتىلادى. ەندەشە قوساي اتا ەسىمى، قازاقتى حان بولىپ شىڭعىس ۇرپاقتارى بيلىك قۇرعان كەزدە، نە باتىر ەسەبىندە، نە اۋليە رەتىندە اۋىزعا ىلىنبەيدى. ول ورىس جىلنامالارىندا  "ولمەيتىن كوششەي", ال اراب كەزبەلەرىنىڭ جول جازبالارىندا اۋليە اتانىڭ ەسىمى ەستىلمەيدى. وسىعان قاراعاندا انەس ساراي زەرتتەۋىن وقىعاننان كەىن، بۇل مىڭجىلدىقتان قوساي اتا اتىن ىزدەپ تابۋ وڭايعا سوقپاسا كەرەك.  ارادا مىڭداعان جىلدار وتسە دە، حالىق ءوز باتىرى مەن  كورىپكەل اۋليەسىنىڭ اتىن، جادىنان شىعارماي، قوساي اتانىڭ ءومىر سۇرگەن ءداۋىرىن، بەرگى زامانعا قاراي يتەرمەلەپ جاقىنداتىپ، جاسارتىپ وتىرعان. اۋليە اتانى ءپىر تۇتقان حالىق، ەلدىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، ورتاق جاۋدى جەڭۋگە قارسى، قوساي اتا ەسىمىن جوعارى ۇستاپ، ۇلىستىڭ ۇرانىنا اينالدىرعان. ءبىر تاڭدانارلىعى، «ادايدىڭ ەكى ۇلى تارماعى كەلىنبەردى - قۇدايكە اراسىندا جىك ءتۇسىپ، قىرعيقاباق بولدى»-دەگەن قاۋاسەتتى ەستىمەگەن ەكەنبىز. اعايىندى ەكى ەلدىڭ تاتۋلىقتى تۋ ەتىپ، كەلىنبەردى بالدارىنىڭ، قوساي ۇرپاقتارىنا  "اعانىڭ بالاسى" دەپ ءوز جولىن بەرىپ وتىرعانى وسىعان دالەل. عاسىرلارعا سوزىلعان وسى سىيلاستىق، ءبىرىن -ءبىرى كوتەرمەلەپ، جامانىن جاسىرىپ، جاقسىسىن اسىرىپ، اراعا شايتان كيلىكپەي، ءجۇز شالىسپاي قاسيەتتى قارا شالدارىمىزدىڭ ارقاسىندا تاتۋلىقتى مۇرا تۇتىپ وسى قاعيدادان اينىماي ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىن ءجۇرىپتى. ادايلاردى جانىنا توپتاستىرىپ، اكەسى توقتامىس حاننىڭ كەگىن العان. توقتامىستىڭ ەكى كىشى ۇلى كەرىمبەردى، ماڭعىت ەدىگەنى ولتىرگەننەن كەيىن، وزىدە ۇزاققا بارماي قازا تابادى. كەرىمبەردىنىڭ قازاسىن قايعىرعان ەلگە، ەدىل-جايىق، جەم-ساعىز قاراڭ قالعان قونىسقا اينالادى. تابان تىرەر ارقا سۇيەتىنەن ايىرىلعان ەل شىعىسقا قاراي بەت تۇزەگەن.

ادايلاردى كوپ زەرتتەگەن، ادايلار جونىندە كوپتەگەن ماعلۇماتتار جيناپ حالقىنا جاريا ەتىپ كەلگەن، قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ يەگەرى، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، رومانيست جازۋشى، زەرتتەۋشى انەس ساراي اعانىڭ زەرتتەۋلەرىنەن.

 

اداي حان.

«XIV ع. اقىر سوڭىندا ۇزاق جىلدار قىتايدى بيلەگەن قۇبىلاي اۋليەتى تاقتان كەتىپ، موڭعولياعا قايتىپ كەلگەندە، ولاردىڭ ارقا سۇيەر نەگىزگى كۇشى اسود جانە كورچين قاۋىمى بولعان. اسود اتاۋىن اس، الان ناسىلدەس دەپ، ال كورچيندى قاۋشىن (وق قاعار) دەپ تۇسىنگەن ءجون. اسود تايپاسىنىڭ كوسەمى الاتايدا قاۋشىن قاۋىمىنىڭ كوسەمى اداي ەدى. ول ەكەۋى تىزە قوسىپ، مونعوليانىڭ شىعىسىندا ادايدى حان كوتەرىپ، مونعول حاندىعىن قۇرعان.  (يستوريا كازاحستانا ۆ زاپادنىح  يستوچنيكاح  XII-XXۆ.ۆ. الماتى، توم 2(267-270ب.ب.). وسىنداعى قۇبىلاي  اۋليەتىنىڭ ەڭ سوڭعى سىلەمدەرىن قىزعىشتاي قورعاپ، اتا-بابا توپىراعىنا جەتكىزگەن "وققاعار" جاۋىنگەر توپتىڭ اراسىنان اداي ەسىمىنىڭ جارق ەتۋىن كەزدەيسوقتىق دەۋگە بولمايدى.  ولار شاماسى اداي تايپاسىنىڭ حان اۋليەتىنە ىلەسكەن جاۋىنگەر ءبىر سىلەمدەرى  بولسا كەرەك. مونعول تاريحىندا ءىز قالدىرعان اداي حاننىڭ بيلىك قۇرعان كەزى 1435-1449 جىلدار ارالىعى. بۇل كەزدە ساياسي جاعىنان السىرەگەن مونعولداردىڭ تىزگىنى ويرات  تايپاسىنىڭ قولىندا ەدى. "ويراتتارعا جەك كورۋشىلىك سەزىممەن اتقا قونعان ادايحان موڭعولداردىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، ويراتتارعا اتتاندى" (50) دەپ باياندايدى  "التىن توبى". مونعول شەجىرەسى اداي حاننىڭ شيگۋست ەي اتتى باتىرى بولعانىنان حابار بەرەدى. اداي حان ويراتتارعا كۇيرەتە  سوققى بەرىپ، حاندىقتىڭ  تىزگىنىنەن ءوز قولدارىنا قايتارىپ الادى. وسى سوعىستا ويرات كوسەمى باتۇلى-ۇجانگ ءولىپ، ونىڭ ايەلى مەن بالاسى توگون قولعا تۇسەدى. ادايحان اياۋشىلىق ءبىلدىرىپ، توگوندى ەلىنە قايتارادى. ول بولسا ءتورت ويراتتىڭ باسىن قوسىپ ،1449 جىلى قاپىدا اداي حاندى مەرت قىلادى. بيلىك تىزگىنى تاعى دا ويراتتاردىڭ قولىنا كوشەدى. ولاردىڭ كۇشەيگەنى سونشالىق - توگوننىڭ ۇلى ەسەن  ءوزىنىڭ دۇشپاندارىن قىرىپ-جويۋ ساياساتىن ۇستانادى. اسىرەسە، كەك الىپ ەسە  قايىرادى دەپ قورقىپ، اداي حان جۇرتىن جامان قۋدالايدى. ولاردىڭ باستى تىرەگى شيگۋستەي باتىردى ءولتىردى. مىنە، اداي حان جۇرتى وسى شامادا، ياكي XV عاسىردىڭ ورتا تۇسىندا، مونعوليانى تاستاپ، باتىس بايكالدىڭ ورماندى باتپاقتى قونىستارىنا قاراي جىلىستاۋعا ءماجبۇر بولدى. ولار ولحون كولىنىڭ توڭىرەگىن ءبىراز جىل قونىس قىلدى. سول جەردە مەكەن تۇراقتارىنىڭ ءىزى، زيراتتارى ءالى كۇنگە دەيىن بار. زيراتتارى ەرەكشەلىكتەرىمەن كوزگە تۇسەدى: قۇلپىتاستار، ساعانالارمەن كۇمبەزدەر. ولاردى مونعول يستوگرافياسى  "قارامونعولدار" دەپ بىلەدى. اۋىزەكى اڭگىمەلەر "قارامونعولداردى"  بايكالعا باستاپ كەلگەن ەدىگەي رۋى ەكەنىن ايتادى. كەيىن وسى "قارامونعولدار" ولحوندى تۇراقتاي الماي، قورقىت بۇعازىنا قونىس اۋدارادى. مىنە، وسى القى-تالقىدا باتىسقا جىلجىعان ادايلاردىڭ كوشكە ىلەسە الماي قالىپ قويعان  جۇرناقتارى كەيىن  ياكۋت-ساحالارعا "وداي" رۋى بوپ قوسىلعان. ەكىنشى ءبىر توبى بۋرياتتاردىڭ حونگودور تايپاسىنىڭ قۇرامىندا  "بۋرياتتاراداي"  اتالادى. بۇل شاعىن قاۋىمنىڭ بايكالعا كەلۋى تۋرالى  انىق قانىق دەرەك بار.  «حونگودورلار بايكالعا 1688 جىلى ويرات-حالحاس سوعىسى كەزىندە قونىس اۋدارعان. حالحاس ساين حانىنىڭ قولداۋشىلارىنىڭ ءبىرى-حونگودور كوسەمى بيحاق  يربانوۆ ويرات گالدان-بولاشاقتى حان جۇرتىنىڭ ەل بيلەۋشىسى، ناعاشىسى ادايمەن بايكالدىڭ تۋنكي، زاكامىن وڭىرىنە كەپ تۇراقتايدى» (اقاس ءتاجۋىت "التىن وردا" گازەتىنەن).

زاماندار ءوتىپ، رۋلاردىڭ اتى وزگەرىپ، جاڭا قاۋىمدارعا بىرىگىپ قوسىلىپ باسقاشا اتالا باستاعانىمەن، كىسى اتى رۋلىق كوسەم كۇيىندە بولسا دا، اداي ەسىمى ءار كەزەڭدەرگە قايتا جاڭعىرىپ وتىرعان. XVII عاسىرداعى ورىس دەرەكتەمەلەرى وسى  "قارامونعولدار" اراسىنان شىققان ءارى حان، ءارى باتىر تابىناي تۋرالى مالىمەتتەر كەلتىرەدى.(51) ال، تابىناي بولسا ادايدىڭ بەلدى اتالارىنىڭ ءبىرى. ونىڭ باتىرلىعى تۋرالى شەجىرەلىك دەرەكتەر مول. باتىس بايكالدىڭ ولحون، قورقىت ءوڭىرىن مەكەندەگەن اداي حان جۇرتى بىرتىندەپ التايعا قاراي جىلىسقان. حاكاسيادا ءبىرشاما تۇراقتاعانى بايقالادى. ادايلاردىڭ كەلىمبەردى توبىنىڭ ۇيىتقىسى مۇڭالداردىڭ التايدىڭ مايما وزەنىن، شىعىس قازاقستانداعى جەمەنەي وزەنىن ءبىراز جىلدار جايلاعانى بايقالادى. جەمەنەيدە ادايدىڭ  ايدارلى توبىنىڭ ءبىرى. وسى تۇستا  XIX عاسىردىڭ، العاشقى جارتىسىندا التاي تاراپىندا ءومىر سۇرگەن ارعىنباي اپشاباەۆ اقىننىڭ تومەندەگى ولەڭ جولدارىن ەسكە سالا كەتكەننىڭ ارتىقتىعى جوق.

جوعارعى مايما، مۇڭال، بوقاي، قوستاي.

ەل ەدىك ەكى ايىردى قۇداي قوسپاي (51)

وسىندا اتى اتالعان ءتورت تايپانىڭ  ۇشەۋى- مۇڭال، بوقاي، قوستاي - ادايدىڭ كەلىمبەردى ارىسىنىڭ باستى اتالارى. اقىننىڭ تاريحى جادتا ساقتالعان  بۇرىنعى زاماندارداعى  اجىراسۋدى ساباق بولسىن دەپ، كەيىنگى ۇرپاقتىڭ ەسىنە سالعانى بولسا كەرەك. شامالاۋىمىزشا، ادايدىڭ كەلىنبەردى اتاسى قازاق دالاسىنا 1470 جىلدار شاماسىندا كەلىن، قازىرگى اقتوبە وبلىسىنىڭ مۇڭالجارى (مۇعادجار) جوتاسىنا قونىس تەپكەن. ولاردىڭ قۇدايكە - قوساي اۋلەتىمەن ۇشىراساتىنى وسى تۇس.  ەل بيلەۋشىلەرىنىڭ ەكى ادام  بولعانىنا قاراپ، بىرىگىپ كەتپەي، جەكە-جەكە رۋ بولىپ وتىرعانى بايقالادى. بۇل كەزدە قوسايلار-ادگۋ، ياكي  ۇلى ادتار، ال كەلىنبەردى ارىسى ادلۋ-وگلى، ياكي ادتىڭ ۇلى اتانادى. دەمەك تاريحي داۋىرلەردىڭ ءار كەزەڭىندە قوسال، قوسۋ، حاتا، ادە، يادا، يادا، جادا، جاداي، جادادان قارامونعول، مۇڭال اتانعان بۇل تايپالار وزدەرىنىڭ تۇپكى تەكتەرى. اد ەكەنىن جادتارىنان شىعارماعاندا، تاريحتىڭ جاڭا بەلەستەرىندە بايىرعى ەسىمدەردىڭ قايتا جاڭعىرتىپ وتىرعان»- دەيدى زەرتتەۋشى انەس ساراي.

- شىعارماشىلىق بولمەڭىزدەگى كىتاپ سورەلەرىڭىزگە قاراسام، نەبىر ۇلكەن عالىمداردىڭ كىتاپتارى كوز تارتادى. مۇنىڭ ىشىندە ءوزىڭىز ايتقان انەس سارايدىڭ كىتاپتارى تۇگەلگە دەرلىك بار ەكەن. انەستىڭ ءوزى اداي رۋىنان. ال، وسى انەكەڭ ادايلار جونىندە نە ايتقان؟

- شۇكىر،كىتاپحانامدا زەرتتەۋشى-عالىمداردىڭ كىتاپتارى بارشىلىق. ءبارىن دە وقىپ قاراپ شىقتىم. ال، انەس اعانىڭ جازعان كىتاپتارىن ەرەكشە ىقىلاسپەن وقيمىن. كوپ ىزدەنىپ، تەرەڭنەن تولعاپ جازاتىن جازۋشى. شەجىرەلىك مالىمەتتەردىڭ كوپشىلىگى ونىڭ كىتاپتارىندا بارشىلىق. ادايلار جونىندە دە ءبىراز ماعلۇماتتارى دا كوڭىلگە قونىمدى. ايتقاندارىنىڭ كوبىمەن كەلىسەمىن. بىراق، كەيبىر جازعاندارىنا كەلىسپەيتىن دە تۇستارىم بار.

- كەلىسپەيتىن تۇسىڭىز؟

- مىسالى،انەس ساراي: «ءۇش كياننىڭ ءبىر كيانى ءار كەزدە ماڭعىستاۋ، مانگىلشاق اتانىپ وتىرعانىمەن، ونىڭ "اداق" دەگەندە قوسىمشا ەسىمى بولعان. اداعى ارال دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. ماڭعىستاۋ جارتى ارال ەمەس، ءولى قولتىق تۇسىنان اد جاي عانا ارال بولعان. "وزەن" اتتى وزەنى ارقىراپ-سارقىراپ اعىپ جاتقان.  "اداق" اتاۋى ماڭعىستاۋ توپىراعىندا  ءجيى كەزدەسەدى. اداي ءسوزى وسى اداقتان باستاۋ الىپ، ادالدىق دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. ارال تەڭىزى دە وسى ءسوزدىڭ اۋدارما بالاماسى. ال بۇل اتاۋعا و باستان نەگىز بولعان يات، اد اتا قاۋىمى ەكەنى داۋ تۋعىزبايتىن سياقتى»- دەپ جازادى.

مەنىڭ كەلىسپەيتىنىم، بىرىنشىدەن «اداق» سوزىنەن كورى ماڭعىستاۋدا «تۇبەك» ءسوزى كوپ كەزدەسەدى. ماڭعىستاۋ جەرىن بابالارىمىز ءۇش تۇبەككە ءبولىپ تاستاعان. يسان، قاراعان، بوزاشى تۇبەكتەرى. تۇركمەن، تۇرىك تىلدەرىندە "اداق" ەمەس  "ادا", ادا ءسوزى دۇرىسى ارال دەگەندى بىلدىرەدى.  "وزەن" ءسوزى تۇرىكپەننىڭ  «ۇزىن» دەگەن  سوزىنەن  شىققان. ۇزىن ويدى ايتقان. ونداي ويلار جاڭاوزەن قالاسىنىڭ  ماڭىندا تولىپ جاتىر. قاراماندىباس، قىزىلساي، سارىنىڭ ويى، ت.ت. انەكەڭ ايتقانداي ارقىراپ سارقىراپ اعىپ جاتقان وزەنى بولسا، ونىڭ سۋ جۇرگەن ارناسى قايدا كەتكەن؟ مۇمكىن شىڭدى جاعالاپ، كاسپيگە قۇيعان بولار؟ بىراق، 1-2 مىڭجىلدىقتا ەمەس، ميلليونداعان جىل بۇرىن اققان شىعار؟ ونداي بولسا تالاسپايمىن. ماڭعىستاۋ جەرى تاۋلى تاستى جەر، وندا دا ۇلۋ تاستى، اك-بور تاستى تاۋلار. ونداي وزەننىڭ ارناسى بولسا، ميلليون جىل وتسە دە ورنى وزگەرمەۋى كەرەك. وزگەرىپ وتىراتىن جەرى جۇمساق نەمەسە كوشپەلى قۇم ەمەس، جەر قىرتىسى تاستاردان قۇرالعان. اداي تايپاسىنىڭ اتىن ادادان ىزدەۋ دۇرىس ەمەس.  تۇرىكپەننىڭ اراسىندا  "ادالى"  دەگەن رۋ بار. بۇل ەندى دۇرىس "ارالدىق" دەگەن ماعىنانى بەرەدى. ال ارال تەڭىزىنە كەلەتىن بولساق، ءبىر كەزدەرى تەك سىرداريا وزەنى قۇيىپ جاتقان كول بولعان. ولاي دەيتىنىمىز ارالدىڭ تارتىلىپ كەتكەن ورنىنان اۋىلداردىڭ ورنى، ەگىستىك ەككەن جەر ورىندارى مەن مولالار، قۇمىرالار شىققان ورىندار تابىلىپ جاتىر. قازىرگى ارال تەڭىزى كولدەن قالايشا تەڭىزگە اينالدى؟ ەندى وسىعان توقتالىپ وتەيىك. ءامۋداريا وزەنى ءبىر كەزدەردە ارقىراپ-سارقىراپ كاسپي تەڭىزىنە قۇيعانى  تاريحتان بەلگىلى. حيۋا حاندىعى باسقىنشىلاردىڭ كەلۋىنەن قاۋىپ  ەتىپ، ءامۋداريا وزەنىن قازىرگى ارال تەڭىزىنە بۇرىپ جىبەرگەن. قوس وزەن قاتار قۇيعاسىن، ارال شالقىعان تەڭىزگە اينالعان. ءامۋداريانى ارال تەڭىزىنە بۇرۋ سەبەبى ،كاسپي تەڭىزى ارقىلى امۋداريامەن  باسقىنشىلاردىڭ كەمەلەرى ءجۇزىپ كەلەدى دەگەن قورقىنىشتان تۋعان. قازىردە ارال تەڭىزى قايتادان كولگە اينالۋدا. سەبەبى ءامۋداريا وزەنى ارالعا قۇيماق تۇگىلى، وزبەكتەردىڭ ءوز ىشىنە جەتپەي جاتىر. سۋ اياعىندا وتىرعان باۋىرلاس قاراقالپاق حالقى ەگىن ەگۋگە، كۇنكورىس جاساۋعا سۋدان تاپشىلىق كورۋدە. بۇعان سەبەپ كەڭەس داۋىرىندە تۇرىكمەندەر لەنين اتىنداعى قاراقۇم كانالىن قازىپ الدى. بۇل ءامۋداريانىڭ ۇشتەن ءبىر سۋىن جۇتىپ جاتىر، ونىڭ ۇستىنە كەڭەس زامانىندا وزبەكتەردە سۋارمالى ەگىستىك جەرلەردى اشىپ شەكتەن شىعا كوبەيتىپ جىبەردى.

سونداي-اق، انەس ساراي اعامىز: «ادايدى دايدان شىعارۋ ازايعانىمەن،  الىدە اراتۇرا ايتىلىپ قالادى. باستاپقى "ا" دىبىسى جەتپەگەنى بولماسا، باسقاسى اينا قاتەسىز كەلىپ اق تۇر. تىلدەگى دىبىستىق الماسۋ زاڭدىلىقتارىنا سۇيەنىپ، كەلمەستى ءيىپ كەلتىرۋگە بولارما ەدى. بىراق كەيىنگى ىزدەنىمپازدار بۇل باعىتقا اياقتى تارتىپ باساتىن بولدى. ويتكەنى، عاسىردىڭ گەوگراف-تاريحشىسى دايلاردىڭ پارسىلار ەكەنىن جانە اپارنا، كسانافي، پيەسۋر رۋلارىنان قۇرالعانىن باسقا  ۇرعانداي قىپ اتاپ اتاپ جازىپ كەتتى. ولاردىڭ ىشكى جىكتەرى ادايعا ماڭايلامايدى»- دەپ جازادى.

بۇعان ايتار ءۋاجىم تاريحشىنىڭ جازىپ قالدىرعانىنا دا 2200 جىل بولدى. پارسى حالقى ەجەلگى حالىق ءۇش مىڭ جىلداي تاريحى بار ۇلى مەملەكەت. بىرىنشىدەن پارسىلاردىڭ رۋى جوق. ەكىنشىدەن دايلار پارسىلار بولسا، ياعني كوپ پارسىنىڭ ءبىرى بولسا، تاريحشىلار دايلاردى ەرەكشە  ءبولىپ جازعان، جازباعان بولار ەدى عوي. سول تاريحتى جازعان كەزدە نەگە دايدى جازباي-اق "پارسى" دەپ جازسا دا بولاتىن ەدى عوي. ولاردىڭ ىشكى جىكتەرى ادايعا ماڭايلامايدى دەگەندى العا توسقان. بۇل دۇرىس ەمەس. جەتپىس جىل ورىستىڭ قۇلدىعىندا بولعان قازاقتاردا پەتكا،  سەرەگا، يۆان، ۆاليا، تامارا ت.ت. دەگەن اتتار قاپتاعان جوق پا؟ ەكى مىڭ جىلعى دايلاردىڭ ىشىنەن قازىرگى ادايدىڭ رۋلارىن ىزدەيمىز. وعان وكپە ايتامىز. جالعىز  "ا" دىبىسى جەتپەگەنى بولماسا دەيمىز. مۇمكىن سول كەزدە  "اداي" دەگەن اتاۋ بولعان شىعار. تاريحشىلار تىلدىك  زاڭدىلىققا سىيماعاسىن "ا" دىبىسىن تاستاپ كەتكەن بولار. ونى زەرتتەۋ ءۇشىن كونە گرەك ءتىلىن ياعني بۇدان 2000 جىل بۇرىنعى ءتىلدى ۇيرەنۋ كەرەك بولار. دايلاردىڭ بارلىعى تۇگەل پارسىعا كىرىپ جوق بولىپ كەتتى دەۋ دۇرىس بولماس. انەس اعا «بىزدەن باسقا ەلدەر، ءبىر ءارىپ تۇگىلى ءتورت بەس  ءارىپتى يكەمدەپ، وزىنە قاراتىپ العان جوق پا؟» دەيدى. بىزدەر اد، ياد اتا دەپ اينالشىقتاپ ءالى ءجۇرمىز. ءبىز دايدى اداي دەپ جازارمىز-اۋ. بىراق،ءبىز جازعاننان گورى، تۇبەگەيلى زەرتتەۋدىڭ جولىنا ءتۇسىپ جۇرگەن بەلگىلى جازۋشى انەس اعانىڭ ءوز قولىمەن جازعانى، الدەقايدا دۇرىس بولار ەدى.

ارينە، انەس اعا ادايلار جونىندەگى تاريحي اڭگىمەلەرىن جازۋعا كىرىسكەندە، كوپتەگەن زەرتتەۋلەر مەن جۇزدەگەن كىتاپتاردى اقتارىپ  ينەمەن قۇدىق قازعانداي، كوز مايىن تاۋىسىپ، شىندىققا جەتۋ ءۇشىن كوپ ەڭبەكتەنگەنى كورىنىپ تۇر. سەنىڭ تاريحىڭدى، سەنىڭ اتا بابالارىڭنىڭ تاريحىن، ولاردىڭ باسىنان وتكەرگەن قيىندىقتارى مەن كورگەن ازاپتى كۇندەرىن، ولاردىڭ ەل بولىپ ۇيىسىپ، كوزدەگەن ماقساتتارىنا جەتكەنىن، كەشە عانا وتكەن كۇندەي قىلىپ الدىڭا جايىپ سالىپ وتىر.

انەس ساراي، شەجىرە تاريح جازعان كوپتەگەن عۇلامالاردى  ايتا كەلە، "بۇلاردىڭ بىردە بىرىندە تولىق كۇيىندە، اداي ونىڭ  ۇلدارى قۇدايكە، كەلىمبەردى ەسىمدەرى كەزىكپەيدى. ەسەسىنە قوساي، قۇنانورىس، ارىستان، توبىش، مۇڭال، جەمەنەي، تابىناي، بالىقشى، قوستاي، بوقاي رۋ تايپالارىنىڭ ەسىمدەرى ىقىلىم زاماننان بەرگىلى" دەپ جازادى.

بۇل ەندى زاڭدى. سەبەبى، كەلىمبەردى مەن قۇدايكە ەسىمدەرى ەكى ەلدىڭ مۇڭالجار تاۋىندا توعىسقاننان كەيىن شىققان اتتار. بۇرىنعى تاريحي اڭگىمەلەردە كەزدەسپەۋى دە سوندىقتان. انەس ساراي ادايدان ەكى بالا بولماعانىن بىلەدى دەپ ويلايمىن.

قازىرگى اۋىزەكى ايتىلىپ جۇرگەن شەجىرەدەگى سەگىز ارىس اداي، قۇدايكەدەن تازىكە، قوساي. كەلىمبەردىدەن قۇنانورىس، اقپان، بۇزاۋ، بالىقشى، توبىش، مۇڭال بۇلاردىڭ بارلىعى دا ۇلى تايپالار ەكەندىگى داۋسىز.

«اداي اتىنا ءبىر كىسىنىڭ الدەبىر كوسەم،  نە اتاقتى باتىر ولاردىڭ باسىن قوسۋى مۇمكىن. ونداي جاعدايدا الگى ادام ەسىمى رۋ ەسىمىنە اينالعان دەپ انەس اعا جازعان. مەن مۇنى وتە دۇرىس ايتىلعان پىكىر دەپ باعالايمىن. ءبىر كەزدەردە ياعني XIV عاسىردا جوشى حاننىڭ ۇرپاعى تۇيەقوجا  وعلاننىڭ ماڭعىستاۋ ەلىن بيلەگەنى تاريحتان بەلگىلى. ماڭعىستاۋدا وعىز تۇرىكمەندەرىمەن قاتار، ادايلاردىڭ دا قونىسى بولعانى، ولاردىڭ قونىس اۋدارۋى، التىن وردا حاندارى بيلەگەن تۇسقا كەلەدى. سول كەزدە تۇركمەندەردىڭ ماڭعىستاۋدىڭ قارا ويىن تولىق يەلەنىپ قالۋى مۇمكىن. ماڭعىستاۋ جەرىندە تەك ءبىر اداي ەمەس، ون ەكى اتا اتالاتىن جانە جەتى رۋدىڭ تابىن، تاما رۋلارىنىڭ تاڭبالى قۇلپىتاستارى كەزدەسەدى. تۇيەقوجا وعلاندى ورىسحاندى ءولتىرىپ ەلىنە، جەرىنە يەلىك ەتەدى. تۇيەقوجانىڭ ۇلى توقتامىس حاننىڭ ازدا بولسا ادتىن وردانىڭ تاعىنا وتىرعانى بەلگىلى.  مىنە سول كەزدە قازىرگى كەلىمبەردى اتالاتىن رۋلاردىڭ توقتامىس حاننىڭ جانىنان تابىلۋى مۇمكىن. توقتامىس حاندى شادىبەك پەن ماڭعىت ەدىگەنىڭ ءولتىرۋى تاريحتان بەلگىلى. توقتامىس ولگەننەن كەيىن توقتامىس حاننىڭ كىشى ۇلى كەرىمبەردى (كەلىنبەردى ەمەس)  بۇرىنعى تۇيەقوجا وعلىنىڭ ەلى ادايلاردىڭ باسىن قوسىپ وزىنە جاقىن تارتىپ اكەسىن ولتىرگەن ماڭعىت ەدىگەدەن كەك الۋ مۇمكىن عوي. ەدىگەنى ءولتىرۋ كەزىندە كەرىمبەردى حاننىڭ ءوزى دە اۋىر جارادان قازا تابادى. سونىمەن كەرىمبەردىگە قاراعان ەل تاريحتىڭ 1419 جىلى شىعىسقا قاراي بەت تۇزەگەن. مونعولياعا بارىپ 16 جىلدان كەيىن ويراتتاردىڭ ويرانىن شىعارىپ، اداي حان اتانۋى وسى كەز بولار.

انەس ساراي: "شامالاۋىمىزشا ادايدىڭ كەلىمبەردى اتاسى قازاق دالاسىنا 1470 جىلدار شاماسىندا كەلىپ، قازىرگى اقتوبە وبلىسىنىڭ مۇڭالجار (مۇعادجار) جوتاسىنا قونىس تەپكەن. ولاردىڭ قۇدايكە-قوساي اۋليەتىمەن ۇشىراساتىنا وسى تۇس" دەپ جازادى. مۇڭالجارى تاۋىندا ەكى ەل تابىسىپ، مارە-سارە بولۋىن كوز الدىڭىزعا ەلەستەتىپ كورىڭىزشى.  قۇدايكە-قوساي تايپالارى مۇڭالجارى تايپالارىنا بۇحار بەتىنەن كەلگەندىگى بەلگىلى. مونگوليانى التايدى باسىپ ورالعان كەرىمبەردى ەلىنە قاراعاندا مۇسىلماندىعى باسىم بولعان. قۇدايكە-قوساي ەلى  "قۇداي" ءسوزىن كوبىرەك اۋىزعا العان بولار. سوندىقتان قوساي تازىكە ەلىن  "قۇداي ەكە" دەپ اتالىپ قالۋى سوندىقتان بولار. بۇل ەندى جورامال.

انەس ساراي: "بۇحاردىڭ قاراكولىندە وتىرعان ارعىننىڭ قايسى ءبىر توپتارى اتاپ ايتقاندا، بۇحار، التاي، قارپىق، شاقشاق، قارامەندە، قالقامانتوقالاردا، قوسايدىڭ كەنجەسى سۇيىندىكتىڭ قارا سانىن مولايتتى" دەپ جازادى. سۇيىندىك قوسايدىڭ كەنجە بالاسى بولسا بولار ەدى. ارعىن رۋىنىڭ شەجىرەسىندە، ارعىن ودان قوداننان اقجول، اقجولدىڭ ەرگۇل دەگەن ايەلىنەن مەيرام سۇپى، مەيرام سۇپىدان قۋاندىق، سۇيىندىك، بەگەندىك، شەگەندىك، بولات، قامبار، شۇبىرتپالى بولىپ بولىنەدى. قوسايدىڭ سۇيىندىگى دەپ جۇرگەنىمىز ارعىن مەيرامسۇلىنىڭ سۇيىندىگى ەمەس پە ەكەن؟ باسقا ادايلارعا قاراعاندا كوشىپ قونۋى از، سوندىقتان سۇيىندىكتى ەل "جاماناداي" اتاعان. سۇيىندىكتەن انەس سارايدىڭ جازعان ەسىمدەرى ارعىن رۋىنىڭ بەلگىلى اتالارى. ادايدا كىرمە بولمايدى.

ادايعا كىرگىڭ كەلسە ەر بولعايسىڭ،

بۇل ەلدە، ەر بولماساڭ، ەل بولمايسىڭ.

-دەيتىن بابالاردان قالعان ءسوز بار. جاۋىڭمەن جاۋلاسسا، الىسقانىڭمەن الىسسا، ونداي ەرلىگى مەن ەلدىگى باسىم ەلدى كىرمە دەمەيدى. اڭقىلداعان باۋىرمال اداي كىسىنىڭ ءوزىن باعالاپ، باۋىرىنا تارتقان. ال، ساتىلىپ كەلگەن قۇل، قىز ۇزاتقاندا قىزدىڭ جاساۋى رەتىندە بەرىلگەن قۇلدىڭ ءجونى باسقا. قارنى تويىپ، ەركىندىككە شىققان قۇل ۇرپاقتارىنىڭ ونەرىن بايقاپ ەستىپ تە ءجۇرمىز. «قۇلدى جىبەرسەڭ ەركىنە،

كۇندە تىشار بوركىڭە» -دەگەندى حالىق بوسقا ايتپاعان بولار.

- اڭگىمەمىزدىڭ نەگىزگىسىنە ورالساق.سوندا ءسىزدىڭ پايىمداۋىڭىزشا، قازىرگى اداي تايپاسى داي تايپاسىنان باستاۋ الادى عوي. سوندا ايگىلى توميريس حانشايىم دا وسى بۇگىنگى ادايلارمەن تامىرلاس بولىپ شىعادى ەمەس پە؟

- ارينە، كيردىڭ باسىن الاتىن توميريس (تۇمار حانىم) وسى ادايلارمەن قانداس دەسەم قاتەلەسپەيمىن. بۇل جونىندە قازاقستان ۇلتتىق ەنتسيكلوپەدياسىندا دا  كەلتىرىلگەن. مەنىڭ ايتپاعىم دا ادايدىڭ شىعۋ تەگىن وسى دايدان ىزدەۋىمىز كەرەك. وسىنى كوپشىلىگىمىز مويىنداۋىمىز كەرەك. سەبەبى، بۇعان جوعارىدا كەلتىرىلگەن تاريحي دايەكتەر كۋا. سوندىقتان ماڭعىستاۋ وبلىسىنىڭ ورتالىعىنان تۇمار حانشايىمعا ارناپ ەسكەرتكىش ورناتۋىمىز كەرەك.مىسالى، اتىراۋلىقتار بەيبارىسقا ەسكەرتكىش ورناتتى. مەن مۇنى قاتتى قولداعانداردىڭ ءبىرىمىن.سول سياقتى مەنىڭ دە ۇسىنىسىمدى كوپشىلىك قولدايدى دەگەن سەنىمدەمىن. ءبىز ءوزىمىزدىڭ بارىمىزدى باعالاي الماي كەلە جاتقان ەلمىز. اقتاۋ قالاسىنىڭ ورتالىعىندا بىردە-ءبىر اداي باتىرلارىنىڭ ەسكەرتكىشى جوق. الداعى كۇندەردە وسى ماسەلەنى حالىق بولىپ كوتەرۋىمىز كەرەك.

- كوبەكە، اڭگىمەلەسىپ وتىرىپ كوپ نارسەنىڭ باسىن شالدىق. شەجىرە ايتاتىن ءسىز سياقتى شالداردىڭ قاتارى سيرەمەسىن. اڭگىمەڭىزگە راحمەت.

سۇحباتتاسقان: بەرىك قورعان

ماڭعىستاۋ وبلىسى.

«اباي-اقپارات»