سىبايلاس جەمقورلىق تۋرالى ەل پرەزيدەنتى جىل سايىنعى جولداۋىندا ۇكىمەتكە تاپسىرمالار بەرىپ، قاي سالادا بولماسىن جەمقورلىق دەرتىمەن اياۋسىز كۇرەس جۇرگىزۋ قاجەتتىگىنە باسا نازار اۋدارادى. بىراق مەملەكەت باسشىسىنىڭ وسى سىنىنان قورىتىندى شىعا ما؟ جەمقورلىقپەن جۇرگىزىلىپ جاتقان كۇرەستىڭ ناتيجەسى بار ما؟ ەگەر كۇن قۇرعاتپاي دەسەك، ارتىق ايتقاندىق بولار، اپتا ارالاتىپ، اراعا اي سالىپ قارجى پوليتسياسىنىڭ شەنەۋنىكتەردى ۇستاپ جاتقانىن ەسكەرسەك، ناتيجە دەۋگە بولار. الايدا، بۇل قارجى پوليتسياسىنىڭ قىراعىلىعىن ايعاقتايتىن ماسەلە مە، الدە جەمقورلاردىڭ بارعان سايىن كوبەيىپ بارا جاتقانىن كورسەتە مە؟ بۇل دا الگى ءجيى ايتىلاتىن مەدالدىڭ ەكى بەتى ىسپەتتى.

پرەزيدەنت جىل باسىنداعى ۇكىمەت مۇشەلەرىمەن وتكىزگەن كەڭەيتىلگەن ماجىلىستە جەرىمىزدىڭ ماقساتتى پايدالانىلىپ، ءراسۋا بوپ جاتقانىن قاتتى سىنعا العان بولاتىن. وندا ەلباسى بىلاي دەدى: «اكىمدەر تۇرعىن ءۇي سالۋعا نەمەسە شارۋاشىلىق جۇرگىزۋ ماقساتىنا جەر بولگەندە، ونى كىم الىپ جاتقانىن ەشكىم تەكسەرمەيدى. جەر قانداي تالاپتارعا سۇيەنىپ بەرىلەتىنى دە بەلگىسىز. جەر - حالقىمىزدىڭ نەگىزگى بايلىعى. سوندىقتان، ۇكىمەتكە وسى ماسەلەلەردى تەكسەرىپ، انىعىنا جەتۋدى تاپسىرامىن». وسى ماجىلىستەن كەيىن ىلە-شالا جەر رەسۋرستارىن باسقارۋ اگەنتتىگىنىڭ بۇرىنعى باسشىلارى قوسشىلارىمەن بىرگە ءىستى بولدى. ايتەۋىر، مەملەكەت باسشىسىنىڭ كەزەكتى سىن ەسكەرتپەسىنەن قارجى پوليتسياسى دا، باسقا دا قۇزىرلى مەكەمەلەر ءتيىستى قورىتىندى شىعاردى. جۋىردا «نۇر وتان» حدپ جەمقورلىقپەن كۇرەس جونىندەگى رەسپۋبليكالىق قوعامدىق كەڭەستىڭ ءدال وسى «جەردەگى» جەمقورلىققا قاتىستى كەزەكتى وتىرىسى ءوتتى. وندا ءىستى بولعان اگەنتتىكتىڭ بۇرىنعى باسشىلارى تاعى اتالدى. وزبەكوۆ، ناقىپبەكوۆ، جانپەيىس جانە بىرنەشە شەنەۋنىك. بۇدان باسقا دا شاراسىزدىقتان ەزۋ تارتتىراتىن دەرەكتەر كەلتىرىلدى. «الماتى وبلىسىندا اۋدان باسشىلارى ءوز قاراماعىنداعى تەرريتوريانى بىلمەي مە، الدە بىلە تۇرا بەلدەن باسا ما؟» - دەگەن اڭگىمە ايتىلدى. بۇعان وسى وتىرىسقا ارنايى دايىندالعان جۋرناليستتىك زەرتتەۋلەردىڭ ناتيجەسىندە جاسالعان بەينەماتەريالدار دالەل. ماسەلەن، جامبىل اۋدانىنا قاراستى جەردى ىلە اۋدانىنىڭ اكىمى كاسىپكەرلەرگە بەرگەن. بۇل جەر تەلىمى وزگە اۋداندا ورنالاسقانى بىلاي تۇرسىن، ونىڭ زاڭدى يەسى بار ەكەنىنە دە اكىم قۇلاق اسپاعان. جامبىل اۋداندىق جەر كوميتەتىنىڭ باسشىسى نوۆوكوۆسكي، ىلە اۋدانى اكىمىنىڭ زاڭسىز ارەكەتىنە شەكتەۋ قويۋ ورنىنا، ونى قۇپتاپ، ءتيىستى قۇجات دايىنداپ، 70 گەكتار جەردى زاڭداستىرىپ بەرگەن. قازىر سول كەزدەگى ىلە اۋدانىنىڭ اكىمى بىلدەي ءماجىلىس دەپۋتاتى. ال، شاۋىپ ال! وسى سەكىلدى ءيتتىڭ تابانىنداي 10 سوتىق جەرگە تالاسقاندار دا از ەمەس. ويتپەگەندە شە، ارقايسىسىنىڭ قولىندا جەرگىلىكتى اكىمدىكتىڭ ءمورى باسىلىپ، ءتيىستى مەكەمەلەردىڭ باسشىلارىنىڭ قولى قويىلعان زاڭدى قۇجاتتارى بار. ياعني ءبىر جەر تەلىمىن بىرنەشە ادامعا ساتىپ، اقشاسىن سالىپ العان سوڭ، «ارى وينا» دەپ ماڭىنا جولاتپايدى. جانە وسىنداي ارەكەتتەرىنە شاعىمدانعان حالىقتىڭ ارىز-ارمانىنا قۇلاق ءتۇرىپ، شاعىمىن تىركەپ، تەكسەرۋ، تەرگەۋ جۇرگىزىپ جاتقان دا ەشكىم جوق. پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى تولەگەن ىبىراەۆتىڭ ايتۋىنشا، الماتى وبلىسىندا ءاربىر ءۇشىنشى ازاماتتىق ءىس جەر ماسەلەسىنە قاتىستى ەكەن. وبلىستاعى تالاپكەر، قوياندى دەپ اتالاتىن اۋىلدىق وكرۋگتەردىڭ اكىمدەرى اۋىلعا تيەسىلى جەر اۋماعىنىڭ قاي تۇستان باستالىپ، قاي ماڭنان اياقتالاتىنىن دا بىلمەگەن. سونىڭ سالدارىنان ولار باسقا سەرىكتەستىككە قاراستى جەردى جەكەگە بەرىپ كەلگەن. مىنە، ماسقارا! وسىنداي ادامدار اۋىلداردا پرەزيدەنتتىڭ سەنىمدى وكىلى، جەرگىلىكتى حالىقتىڭ باسشىسى بولىپ وتىر. قوستاناي وبلىسىندا 2007-2011 جىلدارى ارالىعىندا جالپى 700 گا جەردى قۇرايتىن 1374 تەلىم زاڭسىز بەرىلىپ كەتكەن. سالدارىنان مەملەكەتكە 2 ملرد تەڭگەدەن استام شىعىن كەلگەن. بۇل ماسەلەگە قاتىستى ءالى تەرگەۋ ءجۇرىپ جاتىر. جەرگىلىكتى پروكۋراتۋرا «زاڭسىز» دەيدى، جەر قاتىناستارى باسقارماسىنىڭ ماماندارى «زاڭدى» دەيدى. ازىرگە يتجىعىس. 
وسىدان ءبىراز بۇرىن مەملەكەت باسشىسى ۇكىمەت مۇشەلەرى مەن الماتى وبلىسى مەن قالا باسشىلارىن قامشىلاپ ءجۇرىپ، الاتاۋدىڭ بوكتەرىندەگى جەر تەلىمدەرىن تۇگەندەتكەن ەدى. سول تۇستاعى ۇكىمەتتىڭ بەلدى مۇشەسى ءو.شۇكەەۆ باستاعان ارنايى كوميسسيا قۇرىلىپ، شەنەۋنىك بىتكەن ساي-سالا مەن شاتقالدىڭ ءبارىن ارالاپ كەتكەنى دە ەسىمىزدە. «ايداعانى بەس ەشكى، ىسقىرىعى جەر جارادى» دەمەكشى، سول شارانىڭ دا ارتى سۇيىلىپ كەتتى. جىل اۋناعان سايىن جاڭعىرىعى دا سەمىپ بارادى. بۇل مىسالدى نەگە كەلتىرىپ وتىر دەيسىز؟ ايبارلى الاتاۋدىڭ بوكتەرى ءبىتىپ، ەندى كوز تارتار كوكشەنىڭ جەرى دە ساتىلىپ جاتىر ەكەن. ايگىلى بۋرابايدىڭ قاراعايلارىن قىرقىپ، اراسىنا سىنالاپ كىرگەن باي-ماناپتار ءزاۋلىم سارايلار سالىپ تاستاعان. قازاقستان تۇگىلى، جەر بەتىندە سيرەك كەزدەسەتىن ءبيشى قايىندارعا دا قاۋىپ تونگەن. بۋراباي اۋدانىنىڭ باسشىلارى «ءبىزدىڭ قولىمىزداعى كارتادا ول جەردە ءبيشى قايىڭ بار ەكەنى كورسەتىلمەگەن» دەپ قاراپ وتىر. ياعني ءبيشى تۇگىلى ءانشى بولسا دا، وعان قارايىن دەپ وتىرعان پەندە كورمەدىك. ەرەكشە قورعالاتىن ايماقتىڭ جەكە مەنشىكتىڭ قولىنا قالاي ءوتىپ كەتكەنىن ەشكىم تۇسىندىرە المايدى. «بۋراباي» مۇتپ-ءنىڭ باسشىلارى جەرگىلىكتى اكىمدىككە، اكىمدىك پارك باسشىلارىنا يتەرىپ الەك. قىسقاسى، «اپام دا اڭ-تاڭ، مەن دە اڭ-تاڭ».
وتىرىستا وسى سەكىلدى دەرەكتەر از كەلتىرىلگەن جوق. ءتىپتى جەر سالاسىندا جەمقورلىقتىڭ تامىر جايىپ كەتكەنىن اگەنتتىكتىڭ قازىرگى باسشىسى قادىرحان وتاروۆ تا جوققا شىعارمايدى. ونىڭ ايتۋىنشا، سوڭعى كەزدەرى جەر ماسەلەسىنە قاتىستى زاڭبۇزۋشىلىقتار 7,5 ەسەگە ارتىپ كەتكەن. 2010 جىلمەن سالىستىرعاندا 2011 جىلى جەمقورلىق كورسەتكىشى 30 پايىزعا ارتىپ، رەسپۋبليكاداعى بارلىق جەمقورلىق كورسەتكىشتەرىنىڭ 10 پايىزىن قۇراپتى. قىزمەت بابىن اسىرا پايدالانۋ 16 پايىزعا ارتقان. اگەنتتىكتىڭ بۇرىنعى باسشىلارىنىڭ «قىمقىرۋ-جىمقىرۋلار­ىنىڭ» كەسىرىنەن بيۋدجەتكە 1 ملرد تەڭگەگە جۋىق زيان كەلگەن. بيىلدىڭ وزىندە 2 مىڭنان استام ازاماتقا جەكە قۇرىلىس سالۋعا جەر تەلىمدەرى بەرىلگەن. «نۇر وتان» پارتياسى جانىنان قۇرىلعان ارنايى ساراپتامالىق توپ مۇشەلەرى تەكسەرۋ جۇرگىزىپ، الگى بەرىلگەن جەرلەردىڭ جارتىسىنان استامى زاڭ تالاپتارىنا ساي ەمەسىن انىقتاعان. ءبىرىنىڭ قۇجاتى دۇرىس بولماسا، ەندى بىرىنە ينجەنەرلىك-كوممۋنيكا­تسيالىق جۇيەلەر جۋىق ارادا بارمايتىن ماڭداردان جەر تەلىمىن ءبولىپ بەرە سالعان.
بۇل جەر ماسەلەسىنە قاتىستى ۇلكەن بىلىقتىڭ ءبىر شەتى عانا. باس پروكۋراتۋرانىڭ مالىمەتتەرىنە قاراعاندا، بۇگىندە جەر كەزەگىندە تۇرعان ازاماتتاردىڭ ۇزىن سانى 900 مىڭنان اسىپ جىعىلادى ەكەن. ولاردىڭ كەيبىرىنە جەرگىلىكتى باسشىلار سان ءتۇرلى سىلتاۋلار ايتىپ، ءتىپتى تيەسىلى 10 سوتىق جەرىن دە بەرمەي كەلە جاتقانىنا ونداعان جىل بولعان. ءبىر جىلدا ەلىمىزدە جەرىن داۋلاعان قىرىقتان استام نارازىلىق شارالارى وتەدى ەكەن. ەسەسىنە، جەرگىلىكتى اتقامىنەرلەر جالعان قۇجات جاساپ نەمەسە باسقا امالىن تاۋىپ «بارماق باستى، كوز قىستىمەن» جەر تەلىمىن وڭدى-سولدى تاراتىپ كەلگەنى دە ءمالىم بولدى. ماسەلەن، وتكەن جىلى عانا باس پروكۋراتۋرا جەرگىلىكتى اكىمدەردىڭ جەرگە قاتىستى 162 مىڭ شەشىمىن زاڭسىز دەپ تاپقان. وسى جاعدايلار قازاقستاندا جەر ماسەلەسى كۇننەن-كۇنگە ۋشىعىپ بارا جاتقانىن ايعاقتايتىن كورسەتكىش. اۋىل، قالا ماڭىنان بەرىلەتىن جەر تەلىمدەرى باس جوسپارعا ساي جۇزەگە اسىرىلاتىنا قاراماستان، ەلىمىزدەگى ەلدى مەكەندەردىڭ 52 پايىزىنىڭ كۇنى بۇگىنگە دەيىن باس جوسپارى جوق بولىپ شىقتى. وسىعان قاراماستان، جەرگىلىكتى باسشىلىق قالاۋىنا قاراي جەر ءبولىپ كەلگەن. مۇنىڭ بارلىعى الگى ءبىز جوعارىدا ايتقان جەر رەسۋرستارىن باسقارۋ اگەنتتىگىنىڭ جۇمىسى ءالى كۇنگە جۇيەلەنبەگەنىن ايعاقتايتىن دايەك. «نەگە مۇنشا ساۋاتسىز شەشىم، قوجىراعان زاڭعا تومپاق قۇجات؟»، - دەگەنگە كەلەيىك. اگەنتتىك توراعاسى ق.وتاروۆتىڭ ايتۋىنشا، بۇگىندە ءوزىنىڭ قاراماعىنداعى مەكەمەدە جۇمىس ىستەيتىندەردىڭ 40 پايىزى عانا ءوز ماماندىعى بويىنشا جۇمىس ىستەيدى ەكەن. قالعانى «كولدەنەڭ كوك اتتى» دەمەسكە لاج جوق. سونان سوڭ سولاقاي شەشىمدەر مەن جالعان قۇجاتتار قۇجىناپ كەتپەي قايتسىن؟! قوعامدىق كەڭەستىڭ وسى جيىنىندا پارتيا مۇشەلەرى مەملەكەت باسشىسىنىڭ «ەگەر قاراماعىنداعى قىزمەتكەر جەمقورلىقپەن ۇستالسا، سول مەكەمەنىڭ باسشىسى قىزمەتىنەن كەتۋى كەرەك» دەگەن ماسەلەنى دە اگەنتتىك باسشىلارىنىڭ ەسىنە سالدى. بىراق ق.وتاروۆتىڭ تاراپىنان «پيونەرلىك ازىرلىكتى» بايقامادىق. شىنتۋايتىندا، مەكەمەنىڭ باسشىسىنان باستاپ ەكى-ءۇش قوسشىسى بىردەي جەمقور بولىپ شىقسا، اگەنتتىكتەن كىم كەتىپ، كىم قالۋى كەرەك، ءوزى؟ بۇل دا باسى اشىق ماسەلە.

نۇربول المانوۆ،
«نۇر وتان» حدپ جەمقورلىققا قارسى مەديا-ورتالىعىنىڭ رەداكتورى

«جاس قازاق» گازەتى