زارقىن تايشىباي. مۇحتار اۋەزوۆ ءومىرىنىڭ ءبىر كەزەڭى
ورىنبور-تاشكەن، 1922 جىل
مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ءومىربايانىندا تولىق اشىلماي، تياناق تاپپاي جۇرگەن كەزەڭنىڭ ءبىرى - 1922 جىل جانە ونىڭ ورىنبوردان تاشكەنگە قاي ۋاقىتتا، نە سەبەپپەن كەلگەنى. ءوزى جازعان ءومىربايانىندا: «قازواك (كازتسيك) تورالقاسى مۇشەسى رەتىندەگى ۇلكەن لاۋازىمدى قىزمەتتەن 1922 جىلى پارتيا ورگاندارى مەن ۇكىمەتتىڭ رۇقساتىنسىز كەتتىم...» دەپ جازادى.
الدىمەن وسى قىزمەتكە قالاي، قاشان كەلگەندىگى تۋرالى دەرەكتەردى قارايىق. قازاقستاننىڭ ورتالىقارحيۆىندەگى ماتەريالدار مىناداي: (846-قور، 1-تىزبە، 53-ءىس).
«كيرتسيك پرەزيديۋمى ءماجىلىسىنىڭ پروتوكولى. 1921 جىل، 15جەلتوقسان.
توراعا مىندەتىن اتقارۋشى - اسىلبەكوۆ، پرەزيديۋم مۇشەلەرى-اۆدەەۆ، ايتيەۆ، حاتشى مىندەتىن اتقارۋشى - كاداك.
كۇنتارتىبى:
1.شاعىن پرەزيديۋمنىڭ قۇرامى تۋرالى.
بۇل ماسەلە بويىنشا كاداك بايانداما جاسادى.
ورىنبور-تاشكەن، 1922 جىل
مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ءومىربايانىندا تولىق اشىلماي، تياناق تاپپاي جۇرگەن كەزەڭنىڭ ءبىرى - 1922 جىل جانە ونىڭ ورىنبوردان تاشكەنگە قاي ۋاقىتتا، نە سەبەپپەن كەلگەنى. ءوزى جازعان ءومىربايانىندا: «قازواك (كازتسيك) تورالقاسى مۇشەسى رەتىندەگى ۇلكەن لاۋازىمدى قىزمەتتەن 1922 جىلى پارتيا ورگاندارى مەن ۇكىمەتتىڭ رۇقساتىنسىز كەتتىم...» دەپ جازادى.
الدىمەن وسى قىزمەتكە قالاي، قاشان كەلگەندىگى تۋرالى دەرەكتەردى قارايىق. قازاقستاننىڭ ورتالىقارحيۆىندەگى ماتەريالدار مىناداي: (846-قور، 1-تىزبە، 53-ءىس).
«كيرتسيك پرەزيديۋمى ءماجىلىسىنىڭ پروتوكولى. 1921 جىل، 15جەلتوقسان.
توراعا مىندەتىن اتقارۋشى - اسىلبەكوۆ، پرەزيديۋم مۇشەلەرى-اۆدەەۆ، ايتيەۆ، حاتشى مىندەتىن اتقارۋشى - كاداك.
كۇنتارتىبى:
1.شاعىن پرەزيديۋمنىڭ قۇرامى تۋرالى.
بۇل ماسەلە بويىنشا كاداك بايانداما جاسادى.
وسى ماجىلىستە: «كتسيك-ءتىڭ ساياسي» حاتشىسى م.اۋەزوۆ جولداستىن سوۆەتتەر سەزىنە ءجۇرىپ كەتۋىنە بايلانىستى ونىڭ ورنىنا ادام تاعايىنداماي-اق... شاعىن پرەزيديۋم قۇرامىنا ايتيەۆ جولداسەنگىزىلسىن»، دەگەن قاۋلى قابىلدايدى (34-بەت). م.اۋەزوۆ بۇكىلرەسەيلىك سوۆەتتەر سەزىنە قاتىسىپ كەلگەننەن كەيىن ءوز قىزمەتىنە قايتا كىرىسەدى. ايتا كەتۋ كەرەك، قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ جەدەل بيلىك ورگانى رەتىندە قۇرىلعان شاعىن تسيك (ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى) 3-4 كۇندە ءبىر جينالىپ، مەملەكەتتىك ماڭىزدى ماسەلەلەردى شۇعىل شەشىپ وتىرعان. القانىڭ قۇرامى دا ىقشام: توراعا جانە ەكىنشى حاتشى. سول ەكى حاتشىنىڭ بىرەۋى م.اۋەزوۆ بولىپمەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى ماسەلەلەردى تالقىلاۋعا بەلسەنە قاتىسقانىسول كەزدەگى قۇجاتتاردان ايقىن كورىنەدى.
قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىگىن قالىپتاستىرۋ، شەكارانى انىقتاۋ ارقىلى رەسپۋبليكا تۇتاستىعىن قامتاماسىز ەتۋ جونىندە شەشىلۋگە ءتيستى ماسەلەلەر كوپ بولعان. ارحيۆ قۇجاتتارىنا قاراپ وتىرساڭىز، 1920 جىلعى 26 تامىزدا قازاق جاعدايدا قازاقستانعا اۆتونوميالىق رەسپۋبليكا مارتەبەسى بەرىلدى دەپ جۇرگەنبىز عوي.
1922 جىلعى 11 اقپانداعى شاعىن تسيك ماجىلىسىنە مەندەشەۆ توراعالىق ەتكەن، حاتشى مۇشەلەرى: المانوۆ پەن اۋەزوۆ. بۇل ماجىلىسكە تۇركىستان ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنەن توقتىباەۆ (يسا), اداي رەۆكومىنان چۋباەۆ قاتىسادى (45-بەت).
ال، 14 اقپانداعى وسى قۇرامداعى ماجىلىسكە ىشكى ىستەر حالىق كوميسسارى قىزمەتىنە جاڭا تاعايىندالعان ايتيەۆ پەن ادىلەت حالكومى بەكمۇحاممەدوۆ قاتىسقان. بۇل كۇنى قارالعان ماسەلەلەرگە نازار اۋدارۋعا تۇرادى.
بەكمۇحاممەدوۆتىڭ بايانداماسى بويىنشا قوبىلدانعان قاۋلىدا وكىلەتتىك مەرزىمى اياقتالعانشا كيرتسيك قۇرامىنان ونىڭ مۇشەلەرى تەك ءولىمى سەبەپتى جانە پارتيالىق تارتىپپەن كەرى شاقىرىلىپ السا عانا بوساي الادى (45-بەت). وسى تۇرعىدان قاراعاندا م.اۋەزوۆتىڭ «ءوز بەتىممەن وقۋعا كەتىپ قالدىم» دەگەنى cول كەزدە ۇلكەن كۇنا رەتىندە باعالانعانىن كورەمىز.
وسى ماجىلىستە ساياسي حاتشى م.اۋەزوۆتىڭ بايانداماسى بويىنشا حورەزم رەسپۋبليكاسىمەن (وسى كۇنگى تۇركىمەنستان) اراداعى قارىم-قاتىناس تۋرالى ماڭىزدى قاۋلى قابىلدانادى. قاۋلىدا حورەزم رەسپۋبليكاسى رسفسر قۇرامىنا كىرمەسە دە، قازاقستانمەن كورشىلەس جاتقاندىقتان، ديپلوماتيالىق بايلانىس ورناتۋ قاجەتتىگى كورسەتىلگەن. حورەزم رەسپۋبليكاسى مەن اداي ۋەزى ىرگەلەس، حالىقتارى ارالاسىپ جاتىر، سوندىقتان وڭداعى قازاقتاردىڭ مۇددەسىن قورعاۋ ءۇشىن رەسپۋبليكادان ارنايى وكىل تاعايىنداۋ قاجەت دەپ ەسەپتەيدى. بۇل قىزمەتكە كەيىن حورەزمدىكتەردىڭجەرگىلىكتىەرەكشەلىكتەرىنجاقسى بىلەتىن بەكەنتاەۆ تاعايىندالعان (54-بەت).
م.اۋەزوۆتىڭ قاتىسۋىمەن قابىلدانعان مىنا قۇجات ءباسپاسوزدىڭ ءدال قازىرگى جايىنا تىكەلەي قاتىستى-اۋ دەپ ەسەپتەيمىن. وندا «ستەپنايا پراۆدا» گازەتىنىڭ رەداكتسياسىنا بۇيرىق-جارلىقتارى مەن حابارلاندىرۋلارىن جاريالاعانى ءۇشىن بارلىق حالىق كوميسسارياتتارىنان اقى الۋعا رۇقسات بەرىلگەن (52-بەت). 1922 جىلعى 14 ناۋرىزداعى كيرتسيك (تولىق كۇرامىندا) ءماجىلىسىنىڭ، تورالقا قۇرامىندا مەڭدەشەۆ، المانوۆ، اۋەزوۆ، جامەلدين، دوسوۆ (ابىلقايىر) جانە الىبەكوۆ بار ەكەن.
مىنا قۇجات تا تاريحي تۇرعىدا ماڭىزدى. مەڭدەشەۆ، المانوۆ جانە اۋەزوۆ قول قويعان قاۋلىدا جەتىسۋ جانە سىرداريا وبلىستارىن تۇركىستان رەسپۋبليكاسى قۇرامىنان الىپ، قازاقستانعا تەزىرەك قوسۋ جونىندە بۇكىلوداقتىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ الدىنا ماسەلە قويىلعان. دەمەك، وسى كۇنگى الماتى، جامبىل، وڭتۇستىك قازاقستان، قىزىلوردا وبلىستارىن قازاق رەسپۋبليكاسى قۇرامىنا قوسۋ تۋرالى العاش رەت 1922 جىلعى ناۋرىزدىڭ باسىندا قۇجات قابىلداعانىتۋرالى ناقتىدەرەكوسى.
قاۋلىدا شەكارا ءبولىسى ماسەلەلەرىن تۇبەگەيلى شەشۋ جاعى كەيىن ويلاستىرىلاتىنى كورسەتىلگەن (56-بەت).
كەلەسى، 13 ناۋرىزداعى ماجىلىستە ورتا ازيا مەن قازاقستانداعى جالعىز جوعارى وقۋ ورنى - تۇركىستان مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنە (تاشكەنت) قازاقستاننان 40 ستۋدەنت جىبەرىپ وقىتۋ جونىندەگى ماسەلە دە م.اۋەزوۆتىڭ ۇسىنىسى بويىنشا شەشىلگەن. ۇلت كادرلارىن وقىتۋ شىعىندارىن ىزدەستىرۋ رەسپۋبليكا حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنە جۇكتەلگەن (58-بەت).
م.اۋەزوۆتىڭ ءوزى جازعان ومىربايانىنداعى مىنا سوزدەرگە نازار اۋدارايىق: «ول كەزدە كادرلار از بولعاندىقتان قىزمەتتەگى ادامدى وقۋعا بوساتپايتىن. سوندىقتان مەن سول كەزدەگى جاستاردىڭ سوڭىنان وقۋعا رۇقساتسىز كەتىپ قالدىم». ۋنيۆەرسيتەتتە مەملەكەت قارجىسىنا وقۋ مۇمكىندىگىن كورگەن م.اۋەزوۆ 1922 جىلى كۇزدە تاشكەنگە كەلەدى.
21 ناۋرىزداعى ىقشام قۇرامداعى تسيك ماجىلىسىندە مۇحتار اۋەزوۆ اداي ۋەزىندەگى اشتىق تۋرالى بايانداما جاسايدى. بايانداماسىڭدا اشتىققا ۇشىراعان قازاق اۋىلدارىندا ۋيىمداستىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ ءۇشىن قازاق قىزمەتكەرلەرىنەنارنايى وكىلدەر جىبەرۋ جەنىڭدە ۇسىنىس جاسادى.
سونىمەن بىرگە، تورعاي جانە سەمەي وبلىستارىنداعى قازاقتاردىڭ اشتىققا ۇشىراعانىن م. اۋەزوۆ ناقتى مىسالدارمەن تاتپىشتەپ بايانداعان.
ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى اشتارعا كومەكتەسۋ، ازىق-تۇلىكپەن قامتاماسىز ەتۋ ماسەلەسىن جەدەل شەشۋ ءۇشىن جەر-جەرگە ارنايى وكىلدەر جىبەرۋگە ۇيعاردى. اتاپ ايتقاندا، اقمولا گۋبەرنياسىنا ءجۇنىس قياقوۆتى، سەمەيگە توعجانوۆتى، قوستاناي مەن تورعايعا سادۋاقاسوۆتى بەكىتكەن. ءتىپتى، سادۋاقاسوۆتىڭ اشتىق كەڭ جايلاپ كەتكەن تورعاي ويازىنا سۋىت ءجۋرىپ كەتۋى كەرەكتىگىن اتاپ كورسەتكەن (63 بەت).
اتقارۋ كوميتەتى ءتورت كۇننەن كەيىن وسى قاۋلىنىڭ ورىندالۋ بارىسىن قايتا قاراعان.
1922 جىلعى 4 ساۋىردەگى ماجىلىستە جەر-جەردەگى كادر ماسەلەسىن شەشۋگە بايلانىستى ركپ (ب) وبلىستىق كوميسسياسىنىڭ قۇرامىنا ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنەن م.اۋەزوۆ ەنگىزىلەدى.
وسى قاۋلىعا بايلانىستى م.اۋەزوۆ ىسساپارمەن جول ءجۇرىپ كەتكەنگە ۇقسايدى. الكەي مارعۇلاننىڭ كورسەتۋى بويىنشا، م.اۋەزوۆ 1922 جىلدىڭ كوكتەمىندە سەمەي گۋبەرنياسىنىڭ قۇرامىنداعى پاۆلودارعا كەلگەن. بۇل كەلىسى جوعارىداعى قۇجاتقا بايلانىستى بولسا كەرەك. ەندى مىنا ءبىر جاعدايلارعا نازار اۋدارايىق. ارحيۆ ماتەريالدارىن مۇقيات قاراپ وتىرعانىمىزدا م.اۋەزوۆ ءساۋىر، مامىر، ماۋسىم، شىلدە ايلارىندا ورىنبوردا بولماعان، ونىڭ ورنىنا واك-نە مامىكين حاتشىلىق ەتكەن.
باسقا ماعلۇماتتارعا قاراعاندا، 1922 جىلدىڭ جازىندا م.اۋەزوۆ سەمەي وبلىسىندا اشتىققا ۇشىراعان قىر قازاقتارىنا كومەك كورسەتۋ شارالارىن باسقارعان. سونىمەن، ءساۋىر ايىندا ىسساپارعا اتتانعانمۇحتار اۋەزوۆ، وسى ساپاردان كەيىن ورىنبورعا قايتىپ ورالماعان. سول بەتىمەن كۇزگە قاراي تاشكەنت باعىتىنا ءجۇرىپ كەتكەن.
بۇل ورايدا 1922 جىلعى 1 تامىزدا جەر-جەردەگى سايلاۋلارعا وكىلدەر تاعايىندالعاندا م.اۋەزوۆتىڭ اقمولا گۋبەرنياسىنا بولىنگەنى تۋرالى دەرەك بار (169-بەت). بىراق، ءىسساپاردا جۇرگەن قىزمەتكەردى سىرتتاي تىزىمگە كىرگىزىپ قويۋى دا مۇمكىن.
ەندى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ لاۋازىمدى ءوز ىنتاسىمەن قىزمەتىن تاستاپ كەتۋىنىڭ سەبەپتەرى جونىندەگى ويلارىمىزدى ورتاعا سالايىق. ءوزى جازعانداي، "مەن ساياسات ىسىنە جارامسىز ەكەنىمدى سەزىندىم، ەركىن جازۋشىلىق قىزمەتپەن اينالىسۋ ءۇشىن وقۋىمدى اياقتاۋعا (ياعني، جوعارى ءبىلىم الۋ دەپ تۇسىنەيىك. - ز.ت.) بەكىندىم", - دەگەنىنە سەنۋگە دە بولادى، سەنبەۋگە دە بولادى. بۇل ءومىربايانىنىڭ كەيىڭدە قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان كەزدە جازىلعانىن ەسكە الايىق. مەملەكەتتىك قىزمەتتى، ياعني پارتيا تاپسىرماسىن تارك ەتىپ، كەتىپ قالۋىنىڭ ءمانىسى نەدە دەگەن ساۋال اركىمنىڭ كوكىرەگىندە تۇراتىنى زاڭدى.
ءدال وسى تۇستا اڭگىمەنىڭ باسىن اشپاۋ قيانات سياقتى. سەبەبى، وسى ۋاقىتقا دەيىن بۇركەمەلەنىپ كەلگەن ءبىر شىندىق بار.
1919 جىلى كەڭەس ۇكىمەتى قازاقستانداعى الاش قوزعالىسىنا، دالىرەك ايتقاڭدا الاشوردا ۇكىمەتىن قۇرۋعا قاتىسقاندارعا جاپپاي كەشىرىم جاساپ، ولاردى قۋعىنداۋعا ء"ۇزىلدى-كەسىلدى تىيىم سالعانى" ءمالىم. سول كەشىرىمنەن كەيىن الاشتىڭ كوسەمى ءاليحان بوكەيحانوۆتان باستاپ، بەلگىلى قايراتكەرلەردىڭ ءبارى كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ ساياسي باعىتىنا قوسىلدى. جاڭا بيلىككە بەلسەنە قاتىسىپ، قازاقستان مەملەكەتتىگىن قۇرۋعا ات سالىسادى. قازاق وقىعاندارى، كورنەكتى ۇلت قايراتكەرلەرى رەتىندە جاڭا ءتارتىپ جاعدايىندا ءوز حالقىنىڭ باسىنا اۋىرتپالىق تۇسىرمەۋگە كۇش سالدى. بىراق ولاردىڭ ۇلتجاندىلىعى جالاڭقىلىش بەلسەندىلەرگە "ۇلتشىلدىق", "ورىسقا، بولشەۆيككە قارسىلىق" بولىپ كورىندى. ءتىپتى، جوعارىداعى قۇجاتتاردا ايدان-انىق بولىپ تۇرعان قازاق دالاسىنداعى اشارشىلىقتىڭ ءوزىن بۇركەمەلەۋگە تىرىستى. "رەۆوليۋتسيا قۇرباندىقسىز بولمايدى" دەگەن تۇرپايى قاعيدانىڭ ءىس جۇزىندەگى كورىنىسى وسىنداي ەدى. ءبىز ءۇزىندى تۇرىندە، كەيدە تولىق كەلتىرگەن قۇجاتتاردا، ماعلۇماتتاردا الاشوردانىڭ بۇرىنعى قايراتكەرلەرىن "وتىرسا - وپاق، تۇرسا - سوپاق" ەتىپ كورسەتۋگە بەيىمدىكتىڭ بەلەڭ العانىن ارحيۆ قۇجاتتارىنان كوردىك. كەيىن ەل بيلىگىندەگى قازاق قىزمەتكەرلەرىنىڭ ءوز اراسىنان جىك شىعىپ، بىرىنە-ءبىرى جالا جاپتى. شىن ماعىناسىندا بۇل كادىمگى مانساپقورلىق، جاي ايتقاندا "قىزمەتكە تالاسۋشىلىق" ەدى. بيلىك ورىندارىندا ءا.بوكەيحانوۆ، ءا.ەرمەكوۆ، ا.بايتۇرسىنوۆ، م.اۋەزوۆ سياقتى زيالىلاردىن وتىرعانى "كەڭەس ۇكىمەتى ءۇشىن جان سالا كۇرەسكەندەرگە" ۇنامادى. ءتىپتى، ءبىر قۇجاتتا بولشەۆيك ءا.ايتيەۆتىڭ ءدال وسىلاي انىق ىستەپ جۇرگەندەرگە جالا جاۋىپ، ادال قىزمەتىن جوققا شىعارىپ جاتسا، اۋەزوۆتەر نە ىستەۋى كەرەك؟ "قاسقىردىڭ اۋزى جەسە دە - قان، جەمەسە دە - قان" دەگەندەي،ۇكىمەتكە سەنىمسىز ەكەندىگىن سەزىنگەن جاننىڭ ارەكەتى قانداي بولماق؟ ونىڭ ۇستىنە "ۇلتتاردىڭ ءوزىن-ءوزى بيلەۋى تۋرالى" لەنيندىك قاعيدانىڭ جالعان ەكەنىن كورىپ تۇرسا،قايتپەك؟ ءومىرى قازاق كورمەگەن كورەستەلەۆ، زارەمسكي، ماسلوۆ، ۆانشتەين، مامىكين سياقتى «ەۋروپالىق كوممۋنيستەر» اتقارۋشى ورگاندارعا كىرىپ الىپ، قازاقستاندى بيلەپ-توستەۋگە قوسىلىپ جاتسا شە؟
وسىنداي قىم-قۋىت جاعدايدا 25 جاستاعى م.اۋەزوۆ مىنا جاعدايدا ءوز قازاعىنا كۇن تۋدىرا المايتىنىن، ءار قادامىن رەسەي ۇكىمەتىنىڭ مىنەز-قۇلقىنا ساي ولشەپ باسۋ كەرەكتىگىن سەزىندى دە، مەملەكەتتىك قىزمەتتەن ءتۇڭىلدى. سول ءۇشىن "ەركىن جازۋشىلىق، ۇستازدىق قىزمەتكە كىرۋگە" ءماجبۇر بولعانىن بايقايمىز.
كەيىن 1931 جىلعى مامىردىڭ 16 كۇنى تۇتقىندا وتىرىپ، تەرگەۋشىگە بەرگەن جاۋابىندا مۇنىڭ سەبەبىن مۇقاڭ ءوزى تاراتىپ بىلاي جازدىدا:
"...سول تۇستا كەڭىنەن تاراعان وتكەن ءداۋىردىڭ وكتەمدىگىنەن وتارشىلدىق پيعىلدان ارىلا الماعان جەرگىلىكتى پارتيا قىزمەتكەرلەرىنىڭ ارەكەتى مەنىڭ كوڭىلىمدى سۋىتىپ، اپتىعىمدى باستى. وتارشىلدىق پيعىل ءبىزدىڭ، ونىڭ ىشىندە مەنىڭ ۇلتتىق نامىسىمدى قوزدىردى. بۇل سەزىمنىڭ بيلەپ العانى سونداي، بۇدان ءارى مەنىڭ پارتيا قاتارىندا قالۋىما مۇمكىندىك بەرمەدى... بۇدان ءارى پارتيا قاتارىندا قالۋ مۇمكىن ەمەس دەپ شەشتىم" (قر ۇقك-ءنىڭ ءارحيۆى، 2370 تىركەۋ ءىسى).
ەكىنشى ءبىر جاعداي مىناداي: قازاقستانداعى ونىڭ استاناسى ورىنبورداعى قولجاۋلىق ۇكىمەتتىڭ تىرلىگىن كورگەن م.اۋەزوۆ تاشكەنت جاققا كوز سالدى. وندا قازاقتىڭ زيالى دەگەن وكىلدەرى جان-جاقتان اعىلىپ بارىپ جينالىپ جاتىر ەكەن. تۇتاس تۇركىستان يدەياسى مۇقاڭا دا جات بولماعان. سوندىقتان ۇكىمەتپەن دە، پارتيامەن دە قوشتاسىپ، تاشكەنگە كەلەدى.
م.اۋەزوۆتىڭ ءومىربايانىن جازۋشىلار ونىڭ ءومىرىنىڭ تاشكەنت كەزەڭىنەن تىم از ماعلۇمات بەرەدى. «1922 جىلى تاشكەن قالاسىنا كەلدى نەمەسە دالىرەك ايتقاڭدا، سول جىلدىڭ كۇزىڭدە كەلىپ وقۋعا ورنالاسادى»، دەگەننەن ارتىققا بارمايدى. مۇقاڭ ءوزى 1950 جىلى جازعان ءومىربايانىندا: "1922 جىلدىڭ كۇزىندە تاشكەنتتەگى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتكە ەركىن تىڭداۋشى بولىپ كىردىم", - دەپ جازعان. ءبىز جوعارىدا مۇقاڭنىڭ ورىنبوردا التى ايداي ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ساياسي حاتشىسى قىزمەتىندەگى كەزەڭىنەن ماعلۇماتتار كەلتىردىك. ۇلى تۇلعانىڭ ءومىرىنىڭ ءار ءساتى ۇرپاقتارى ءۇشىن قىمبات. 25 جاسقا تولار-تولماس شاعىندا قازاقستان مەملەكەتتىلىگىن قۇرۋدىڭ باسى-قاسىندا بولعان مۇحتار اۋەزوۆتىڭ قانشا قىرۋار ءىس تىڭدىرعانىنا كوزىمىز جەتەدى. ارينە، مۇقاڭ جاس تا بولسا، سونىڭ الدىندا سەمەيدە مەملەكەتتىك قىزمەت اتقارىپ، ەداۋىر ىسىلىپ كەلگەن، ءارى ساۋاتتى، العىر جىگىت رەتىندە قىزمەتتەستەرىنىڭ اراسىندا بەدەلدى بولعانى ءسوزسىز. سوندىقتان دا وعان مەملەكەتتىك دەڭگەيدە ۇلكەن سەنىم بىلدىرىلگەن. بىراق، قالاي بولعاندا دا، اۋەزوۆ تۋعان حالقىنىڭ جادىندا ۇلى جازۋشى، عالىم رەتىندە قالعانى ۇلكەن باقىت دەپ ەسەپتەيمىز.
مۇحتار اۋەزوۆتىڭ تاشكەنگە كەلۋى
ەندى مىنا سۋرەت تۋرالى. سۋرەتتىڭ استىندا "تۇڭعىش قازاق قىزى اققاعاز دوسجانوۆانىڭ مەديتسينا فاكۋلتەتىن بىتىرۋىنە بايلانىستى قازاقينتەلليگەنتسياسىنىڭفوتوسى، ساگۋ، 1922 ج.تاشكەنت" دەپ جازىلعان. سۋرەتكە تۇسكەندەردىڭپۇشپاقبورىك، ەلتىرى بورىك، سەڭسەڭبورىك، كەيبىرىنىڭ تەلپەك، قالپاق كيىپ، كەيبىرەۋىنىڭ جاعالى پالتو كيگەنىنە قاراعاندا بۇل كەز بەرى قويعاندا قاراشانىڭ ورتاسى-اۋ دەپ ويلاۋعا بولادى. ياعني، ىستىق تاشكەن كۇزىنىڭ سوڭعى كۇندەرى بولسا كەرەك. سۋرەتتە م.اۋەزوۆ سوڭعى قاتاردا. سوڭىنان ساناعاندا التىنشى، ماعجان جۇماباەۆ ونىڭ الدىنداعى قاتاردا جەتىنشى تۇر. تۇسىرىلگەنىنەن 77 جىل وتكەن سۋرەتتىڭ استىندا 20 ادامنىڭ اتى-ءجونى بار. ولار سۋرەتتە تسيفرمەن تاڭبالانعان. قاراعاندى وبلىسى ىشكى ىستەر باسقارماسى ساراپتاۋ كريميناليستيكا ءبولىمىنىڭ كومەگىمەن (ساراپشى ە.تساپلين) سۋرەت جاڭارتىلدى، استىنداعى جازۋلار قالپىنا كەلتىرىلىپ وقىلدى (1997 جىلعى 21 قاراشا، انىقتاما №1017). جازۋ ءماتىنى مىناداي: 1. اققاعاز دوسجانوۆا. 2. حالەل دوسمۇحامبەتوۆ. 3. يسا قاشقىنباەۆ. 4. قاشقىنباەۆا. 5. حودجانوۆا. 6. رابيعا قاراتاەۆا. 7. ماعريپا قويايداروۆا. 8. سارا قاپينا. 9.... 10. سابىرقاپين. 11. حايرۋللا قاراتاەۆ. 12. مۇحتار اۋەزوۆ. 13. وماروۆ. 14. الجان... 15. ءماريام احەنبەكوۆا. 16. وماروۆا. 17. انەل اسپاندياروۆا. 18. ... 19. دوسمۇحانبەتوۆا. 20. تىنىشباەۆ.
بالالاردى قوسا ەسەپتەگەندە، بارلىعى - 58 جان. مۇحتار اۋەزوۆ تاشكەنگە كەلگەن بەتىندە سوڭداعى قازاق زيالىلارىمەن وسى جيىندا تانىسقان دەپ جورامالدايمىز.
اققاعاز دوسجانوۆانىڭ قازاق قىزدارىنان شىققان تۇڭعىش دارىگەر ەكەنىمەن قوسا، بەلسەندى قوعامدىق قىزمەتىن كورسەتەتىن ءبىر دەرەكتى دە كەلتىرەلىك. 1917 جىلى اقپان كوتەرىلىسى ناتيجەسىندە رەسەي پاتشاسى تاقتان قۇلاعاننان كەيىن 2-8 ءساۋىر ارالىعىندا تورعاي وبلىسى قازاقتارىنىڭ سەزى بولدى. تاريحتا بۇل سەزد الاشوردانى دايىنداعان تۇڭعىش جيىن بولىپ سانالادى. سەزدەاليحان بوكەيحانوۆ باستاعان ۇيىمداستىرۋ بيۋروسى قۇرىلىپ، جالپىقازاق سەزىنەدايىندىقجاساۋ جونىندە قاۋلى الىندى. قيسىنىنا قاراي ايتايىن دەپ وتىرعانىم - وسى قازاق سەزىندە ماسكەۋدە مامىردىڭ 1-8 جۇلدىزدارى ارالىعىندا وتەتىن جالپى مۇسىلماندار سەزىنە قازاق حالقىاتىنان سايلانعان 4 دەلەگاتتىڭ ءبىرى وسى اققاعاز دوسجانوۆاەكەندىگى.
سۋرەتتەگى باسقا قىزدار تۋرالى دەرەكتەر مىناداي: سارا كاپينا - تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پروكۋرورى بولعان سابىر كاپيننىڭ كەلىنشەگى، مەديتسينا فاكۋلتەتىن كەلەسى، 1923 جىلى بىتىرگەن. سول تاشكەنت ۋنيۆەرسيتەتىندە ساباق بەردى، كەيىن عىلىم دوكتورى، پروفەسسور بولدى. 1980-جىلداردىڭ باسىندا تاشەنتتە قايتىس بولدى. سارا كاپينا دەپ وتىرعانىمىز،قازاقتىڭ العاشقى جۋرناليستەرىنىڭ ءبىرى، ىبىراي ءالتىنساريننىڭ شاكىرتى ءارى اتالاس اعايىنى بولعان اسىلقوجا قۇرمانباەۆتىڭ قىزى. "دالا ءۋالاياتى" گازەتىنىڭ بەتىندە 1890 جىلى ءتىل تازالىعى، الىپبيجانەەملە، اۋدارما ماسەلەلەرى بويىنشا ماقالالار جازعان، قازاق زيالىلارىنىڭ الدىڭعى تولقىنىنان. اسىلقوجا الماتىدا تۇرىپ قالدى، سول وڭىردە وقۋ-اعارتۋ ءىسىن ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى. اتاقتى ءبىلال سۇلەەۆپەن تىلەكتەس، قىزمەتتەس بولعان.ۇستازدىق قىزمەتى دە ەرەكشە. 1936 جىلى الماتىدا قايتىس بولعان. بۇل سۋرەتتى مەن سول اسىلقوجانىڭ ەكىنشى قىزى قارت ۇستاز قاديشا اپايدان تۋعان، كەزىندە كازگۋ-ءدىڭ دوتسەنتى سەيدۋزوۆا روزا عيزاتقىزىنىڭ قولىنان الدىم. دالىرەك ايتسام، شەشەسى قايتىس بولعاننان سوڭ، ءبىر بارعانىمدا:«انام ءومىر بويى ساقتاپ كەلە جاتىر ەدى، ەندى ءبىزدىڭ تۇقىمدا مۇنى كەرەكسىنەتىن ادام جوق، بالالار مەن نەمەرەلەر ورىسشا وقىعان، ولاردىڭ زامانى بولەك. وڭشەڭ «الاشورداشىلاردى» نە قىلادى»، دەپ ماعان وتباسىلىق البومنىڭ قاتىرما مۇقاباسىن ۇستارامەن ءتىلىپ الىپ بەردى. ءتىپتى سول البومدى تۇگەل ۇسىندى. مەن، ىڭعايسىز كورىپ المادىم. تەك، ىشىنەن وراز جاندوسوۆ پەن قايدار قۇرمانباەۆتىڭ ۆەرنىيداعى ۇلدار گيمنازياسىندا وقىعان كەزدە، 10-12 جاس شاماسىنداعى كەزى بولسا كەرەك، ارنايى كيىممەن تۇسكەن سۋرەتىن عانا الدىم. بۇل 1981 جىلبولاتىن. قازاق تاۋەلسىزدىك الادى، الاش كوسەمدەرى اقتالادى، سوندا بۇل سۋرەت تە جارىق كورەدى دەپ كىم ويلاعان. ايتەۋىر، ۇلتىمىزدىڭ وتكەن تاريحىنىڭ بەلگىسى عوي دەپ، ساقتاپ كەلىپ ەدىم. مۇنداي كولەمدە جاريا بولعان جوق. تەك قانا اكادەميك رىمعالي نۇرعاليۇلى اعامىز بەن مۇرات مۇحتارۇلى اۋەزوۆ قۇرداسىما كورسەتتىم. ءار نارسە ۋاقىتىندا عوي، ەرتەڭ ءبىز كەتسەك، قىمبات جادىگەر سۋرەتتىڭ قايدا قالارىن كىم ءبىلسىن.
سۋرەتتەگى ماعريفا قويايداروۆا، انەل اسفەندياروۆا، رابيعا قاراتاەۆا، ءماريام احەنبەكوۆا دا قازاقتان شىققان العاشقى دارىگەرلەر. وسىلاردىڭ قاتارىندا مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ بالدىزى گۇلنار دوسىمبەكوۆا دا بولۋعا ءتيىس.
وسىنداعى ەلۋدەن اسا ەرەسەك ادامنىڭ ءبارىن تانىپ شىعۋ وڭاي ەمەس. تىزىمدە جوق ماعجان جۇماباەۆتى تانىدىق. اققاعازدىڭ وڭ جاعىنداعى پروفەسسور حالەل دوسمۇحامەدوۆ بولسا، سول جاعىنداعى پروفەسسور الەكساندر ەدۋاردوۆيچ شميدت. بۇلاردىڭ اراسىندا، كەيىن 1930 جىلى «سىرداريا ءىسى» بويىنشا ۇستالعانداردىڭ كوبى بار ەكەنى ءشۇباسىز. ءبارى دە، سۋرەتتىڭ استىندا جازىلعانداي، سول كەزدە تاشكەنتتى ساعالاعان الاش كوسەمدەرى. ۇرپاقتارى قالسا، تانىسىن دەگەن ويىم عوي.
سۋرەتتەگى باسقا ادامدار جونىندە جورامالعا تياناق بولاتىن ءبىر جاعدايدى دا كورسەتە كەتەيىك.
1922 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىنىڭ 4-ءى كۇنى "قازاق-قىرعىز مادەنيەتىن كوركەيتۋشىلەردىڭ "تالاپ" قاۋىمى قۇرىلعان. ونىڭ توراعاسىحالەل دوسمۇحامەدوۆ تە، حاتشىلىعىنا مۇحتار اۋەزوۆ سايلانعان. مۇشەلەرى: الەكساندر ەدۋاردوۆيچ شميدت، ەتنوگراف اۋباكىر ديۆاەۆ، اقىن ماعجان جۇماباەۆ، كارىپ جالەنوۆ، نيكولاەۆ، ارحانگەلسكي، يسا توقتىباەۆ، مۇحامەتجان تىنىشباەۆ، مىرزاعازى ەسبولوۆ، قىرعىز قايراتكەرى قاسىم تىنىستانوۆ. مۇنداعىلاردىڭ ءبارى قازاق ينتەلليگەنتسياسىنىڭ قايماعى سانالعان ءبىلىمدى، بىلىكتى ازاماتتار. ال، ەڭ سوڭعىسى - قاسىم تىنىستانوۆ قىرعىزدىڭايگىلى اعارتۋشىعالىمى ەدى. قىرعىزدار قاسىم تىنىستانوۆ اتىن وسى ۋاقىتتا وتە-موتە ارداقتايدى.
كەيىندە، 1930 جىلى، بۇلار "دوسمۇحامەدوۆ پەن تىنىشباەۆتىڭ ۇلتشىلدىق ۇيىمىنا قاتىستى" دەگەن جالامەن تۇگەل ۇستالادى. مۇحتار اۋەزوۆكە تاعىلعان "قىلمىس" وسى ەدى. (بۇل جونىندە پروفەسسور تۇرسىن جۇرتبايدىڭ «ۇرانىم - الاش» كوپتومدىق زەرتتەۋىندەەگجەي-تەگجەيلى جازىلعاندىقتان، قايتالاپ جاتۋدى ءجون كورمەدىك. ز.ت.) شىنىندا "تالاپ" قاۋىمىنىڭ جارعىسىندا تەك قانا مادەني-اعارتۋ قىزمەتى، وقۋلىقتار شىعارۋ، ادەبي-تاريحي ماتەريالدار جيناۋ، عىلىمدى ناسيحاتتاۋ كەزدەلگەن. مۇحتار اۋەزوۆ "تالاپتىڭ" حاتشىسى رەتىندە "شولپان" جۋرنالىنىڭ 1922 جىلعى ەكىنشى سانىنا "قازاق قالام قايراتكەرلەرىنە" دەگەن تاقىرىپپەن اشىق حات جاريالاپ، جاڭا ۇيىمنىڭ ماقسات-مىندەتىن كوپكە جايادى.
مىنە، ۇلى ويشىل، جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ءبىر جىلعى ءومىرى مەن قىزمەتى جايلى دەرەكتەر وسىنداي.
زارقىنتايشىباي,
م. قوزىباەۆ اتىنداعى
سولتۇستىك قازاقستان
مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ
پروفەسسورى.
قىزىلجار قالاسى
«اباي-اقپارات»
