سۋ توڭىرەگىندەگى سۇمدىق
دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ دەرەكتەرىنە قاراعاندا، بۇگىندە جەر شارىندا ەكى ميللياردتان استام تۇرعىن اۋىزسۋ تاپشىلىعىن كورىپ وتىر. ءبىر جۇتىم سۋدىڭ ولار ءۇشىن قانشالىقتى قات ەكەندىگىن ءبىر اۋىز سوزبەن ايتىپ جەتكىزۋ مۇمكىن ەمەس. اقش ماماندارى 2015 جىلى الەمنىڭ تەڭ جارتىسى ءۇشىن كۇندەلىكتى ءشول قاندىراتىن سۋ قاسقالداقتىڭ قانىنداي بولاتىندىعىن اشىق ايتىپ وتىر. جىل وتكەن سايىن ومىرلىك ماڭىزى بار قاجەتتىلىكتىڭ قاسىرەتىن تارتۋ ادامزاتقا قاۋىپتى جاقىنداتا تۇسۋدە. XX عاسىردا سۋدى تۇتىنۋدىڭ 7 ەسە وسكەندىگى وسىنى ايعاقتايدى.
دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ دەرەكتەرىنە قاراعاندا، بۇگىندە جەر شارىندا ەكى ميللياردتان استام تۇرعىن اۋىزسۋ تاپشىلىعىن كورىپ وتىر. ءبىر جۇتىم سۋدىڭ ولار ءۇشىن قانشالىقتى قات ەكەندىگىن ءبىر اۋىز سوزبەن ايتىپ جەتكىزۋ مۇمكىن ەمەس. اقش ماماندارى 2015 جىلى الەمنىڭ تەڭ جارتىسى ءۇشىن كۇندەلىكتى ءشول قاندىراتىن سۋ قاسقالداقتىڭ قانىنداي بولاتىندىعىن اشىق ايتىپ وتىر. جىل وتكەن سايىن ومىرلىك ماڭىزى بار قاجەتتىلىكتىڭ قاسىرەتىن تارتۋ ادامزاتقا قاۋىپتى جاقىنداتا تۇسۋدە. XX عاسىردا سۋدى تۇتىنۋدىڭ 7 ەسە وسكەندىگى وسىنى ايعاقتايدى.
ءتىپتى بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى 2003 جىلدى «حالىقارالىق سۋ جىلى» دەپ جاريالاپ، ونى ۇنەمدەۋگە اتسالىسۋدى ۇسىنعانى بەلگىلى. الايدا قاجەتتىلىكتى بىلە تۇرا ادامداردىڭ ۇنەم دەگەندى ۇدايى ۇمىتىپ كەتەتىندىگى زەرتتەۋمەن اينالىساتىن عىلىمي ورتالىقتاردى عانا تولعاندىراتىنى وكىنىشتى.
سۋ تاپشىلىعى تەك ادامعا عانا ەمەس، بۇكىل - ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك، ساياسي جاعدايعا دا ىقپال ەتەتىندىكتەن، بۇل ماسەلە ۋشىعا بەرسە ءتۇرلى تۇراقسىزدىققا ۇرىندىرۋى مۇمكىن ەكەن. ياعني سۋ ءۇشىن سوعىس باستالسا، وعان ەش تاڭدانۋعا بولمايدى. ونىڭ ارعى جاعىندا ءونىم وسىرمەگەن حالىقتىڭ اشتىقتى دا باسىنان كەشىرەتىندىگى داۋسىز. مىسالى، ءبىر توننا استىق وسىرۋگە -1000, كارتوپقا - 500-1500 توننا سۋ كەتەدى. ال وسىنشاما تاۋىق وسىرۋگە - 3500-5700 توننا، سيىرعا - 15 000-نان 70 000 تونناعا دەيىن سۋ قاجەت.
«Global Trends» ەسەبىنە سۇيەنسەك، 2015 جىلى ورتالىق افريكا ەلدەرىندە ءبىر جۇتىم سۋعا ءزارۋ تۇرعىندار قاتارى بىردەن 20 پايىزعا كوبەيگەلى وتىر. مۇنداي مۇقتاجدىق جەر قويناۋى قازىناعا تولى ەلدەردى دە اينالىپ وتپەسى بەلگىلى. وسىندايدا حالقىمىزدىڭ «ارپا، بيداي اس ەكەن، التىن، كۇمىس تاس ەكەن» دەگەن ماقالى ويعا ورالادى.
مۇرىن استىنان مىڭگىرلەپ ەمەس، ايقايلاپ ايتساڭىز دا ۇيالمايتىن ءبىر جاعداي، سۇراۋى بار سۋىڭىز كەلەشەكتە قارا التىن سانالاتىن مۇنايدان دا قىمبات بولماقشى. ايتالىق، تاياۋ شىعىس پەن سولتۇستىك افريكا ەلدەرىندە سۋ رەسۋرستارى ەلارالىق قايشىلىق تۋدىرا باستاعانىنا دا جارتى عاسىرعا تاياپ قالىپتى. ايماقتا سۋدى قولدانۋ مولشەرى جىلىنا 3300-دەن 1250 ليترگە دەيىن كەمىگەن. وسىمەن بايلانىستى ديپلوماتيالىق «قاقتىعىستار» دا ۋشىعىپ كەلەدى. ءماسەلەن، 1994 جىلى تەك سۋمەن بايلانىستى كەلىسسوز يزرايل مەن يوردانيا اراسىندا وتكەنى تاريحتان بەلگىلى. يوردانيا جىل سايىن 600 ميلليون تەكشەمەتر سۋدى يزرايلدەن باستاۋ الاتىن گەنيسار وزەنىنەن الادى. ونىڭ 383 شارشى شاقىرىم اۋماعىن 1967 جىلى جەبىرەيىلدەر باسىپ الىپ، 1970 جىلدارى ەكى ەل بەيبىت كەلىسىمگە كەلگەنىمەن، يزرايل جاۋلاپ العان اۋماقتاعى سۋ قورىن بارىنشا پايدالانىپ كەلەدى.
يوردانيا مەن سيريانى الاكوز ەتكەن دە وزەن سۋ - يارمۋك. ونىڭ جالپى قورى -470 ميلليون كۋبومەتر. كوزىندە وتىرعان سيريا كورشىسىنە ءنار تاتىرماۋعا تىرىسىپ كەلەدى.
تاياۋ شىعىستىڭ تاڭدايىن قاقتىرىپ قويۋعا قاۋقارى جەتەتىن ەلدەردىڭ كوش باسىندا تۇركيا تۇر. ايماقتاعى تيگر مەن ەۆفرات وزەندەرى باستاۋىن تۇرىك جەرىنەن الادى. بۇل وزەندەردىڭ سيريا مەن يراك ءۇشىن ومىرلىك ماڭىزى بار. سوڭعى جىلدارى سۋ تاپشىلىعىنان تۇركيانىڭ كورشىلەرى ەگىستىك القاپتارىن وتە قىسقارتىپ تاستاپتى.
ءيا، جوقشىلىق پەن تاپشىلىق ءتىرى پەندەنى تەڭسەلتىپ قويادى. سۋمەن بايلانىستى سۇمدىق جاعدايلار الەمدى اۋزىنا قاراتقان امەريكانى دا اينالىپ وتپەدى. مىسالى، اقش-تاعى وگاللالا سۋ قويماسى ەلدەگى ەگىستىكتىڭ ۇلكەن بولىگىن قامتاماسىز ەتەدى. سۋرەتتەپ ايتار بولساق، كولورادو سەكىلدى 18 وزەنمەن پارا-پار. سۋ كولەمىنىڭ كەمۋىنە بايلانىستى نەبراسكي، كانزاس، كولورادو جانە باسقا دا شتاتتاردا ەگىستىك كولەمى كۇرت كەمىگەن. الداعى 20 جىلدا وسى اۋماقتىڭ 40 پايىزى قاڭسىپ قالماقشى. دامىعان ەلدىڭ دالباسا كۇي كەشكەنىن كورگەن سوڭ، وزگەلەر تۋرالى نە ايتۋعا بولادى؟
ءبىر قاراعاندا، جەر شارىن ءتۇگەلگە دەرلىك سۋ الىپ جاتقانداي كورىنەدى. الايدا سۋ قورىنىڭ 97 پايىزى تۇزدى. 3 پايىزىن گرەنلانديا مەن انتاركتيكا مۇزدارى قۇرايدى. ادامزات قاجەتتىلىككە الەمدەگى سۋدىڭ 1 پايىزىن عانا پايدالانادى.
ازاپتان ارىلماعان افريكا ەلدەرىنىڭ كۇنكورىسى - ازىن-اۋلاق داقىلدارىن شەتەلگە ساتۋ. زامبيا - بۇرشاقتى، كەنيا روزا گۇلىن ەۋروپا استانالارىندا ساۋدالاۋعا بەيىمدەلگەن. وسىلاي جان ساقتاپ وتىرعان ەلدەر سۋ تاپشىلىعىنان بولاشاقتا نە ىستەرلەرىن بىلمەي داعدارىپ
قالادى. مۇنداي مىسال جەتەدى.
اۋىزسۋ توڭىرەگىندە دە اڭگىمە كوپ. سۋ تازالاۋ قۇرالدارىن جەتىلدىرۋ، جاڭا قۇرىلعىلار ورناتۋ - كۇردەلى شارۋا. قاراجات تاپشىلىعىنان قالالاردا لاس سۋ ءىشىپ، ءتۇرلى دەرتتىڭ زاردابىن تارتىپ جاتقاندار ميلليونداپ سانالادى. قازىر سۋ تازالاۋ مەن ۇنەمدەۋ ماقساتىندا بارلىق ەلدەردە جۇمىس جۇرگىزىلىپ جاتىر. وسى باعىتقا جۇمسالار شىعىندار كولەمى 600 ميلليارد دوللارعا جەتكەن. جاساندى سۋ كوزدەرىن قۇرۋدى ويلاستىرىپ جاتقاندار دا بار. مىسالى، تۇرىكمەنستان 4 ميلليارد دوللارعا الەمدە العاشقى بولىپ ەڭ ۇلكەن جاساندى كول سالماقشى.
ال قىتاي كانالدار سالۋمەن شۇعىلدانۋعا كىرىستى. ۇزىندىعى 1300 شاقىرىمدى قۇرايتىن ءۇش كانالعا 59 ميلليارد دوللار جۇمسالعالى وتىر. ونىڭ ماقساتى - يانتسزى وزەنىن سولتۇستىككە بۇرۋ. وسىلايشا شاڭ قاپقان ايماقتا تۇراتىن 300 ميلليوننان استام تۇرعىندى قۇتقارۋ كوزدەلۋدە.
ورىس وقىمىستىسى يۆان كالكو 1998 جىلى پورتۋگاليادا وتكەن حالىقارالىق كورمەدە «تازا مۇز» جوباسىن ۇسىنعان. وندا مۇحيتتاعى مۇزدىڭ باعىتىن عارىشتان باقىلاپ، ونى جۇك كەمەلەرىمەن سۋ تاپشى ايماقتارعا تاسىمالداۋ قاراستىرىلعان. بىراق جوبا قاعاز جۇزىندە قالدى.
عالىمداردىڭ ەندى ءبىر بولىگى تەك ۇنەمدەۋ ارقىلى عانا اۋىزسۋدى پايدالانۋ مەرزىمىن سوزۋعا بولادى دەگەن پىكىردە. بۇل تۇرعىدا باتىس ەلدەرى ءبىرشاما جەتىستىككە جەتكەن. گەرمانيا ۇنەمدەۋ تەحنولوگياسى جاعىنان ەڭ الدىڭعى ورىندا. كەيبىر ساراپشىلار سۋدى الدىمەن اۋىل شارۋاشىلىعى ارقىلى ۇنەمدەۋدى ۇسىنادى. قالاي دەسەك تە، سۋ تاپشىلىعى جۇرتتى ۇرەيلەندىرۋدە.
سۋعا دەگەن سۇرانىسى از ەلدەردىڭ كوشىن رەسەي باستاپ تۇر. ودان كەيىنگى ورىندا - برازيليا. ەڭ پروبلەماسى كوپ ەل - قىتاي. وسىنداي قاراما- قايشىلىقتارعا قاراماستان الەم دامۋ، ءوسۋ ۇستىندە. سۋعا دەگەن سۇرانىس توقتار ەمەس. جىل سايىن مۇحيتتاردان بۋلاناتىن 505 مىڭ تەكشە شاقىرىم ودان وزگە بۋلانۋدان بولاتىن 72 مىڭ تەكشە شاقىرىم سۋ دا جۇعىم بولماي قالىپتى.
جەرگە سىڭەتىن سۋدىڭ 79 پايىزى مۇحيت بۋىنان قۇرالسا، وزەن-كولدەردەن 2 پايىز دىمقىل بولىنەدى. بۇل - از. سوندىقتان تابيعاتتىڭ سىيىن كوپ پايدالاناتىن ءۇندىستان، قىتاي، اقش، پاكستان، جاپونيا، تايلاند، يندونەزيا، بانگلادەش، مەكسيكا جانە رەسەي سەكىلدى ەلدەر قاجەتتىلىكتەن تالتۇستە ايىرىلىپ قالعىسى كەلمەيدى...
ءار ءۇش جىل سايىن بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ دۇنيەجۇزىلىك باعدارلاماسىنا ساي جاسالاتىن سوڭعى بايانداماسىندا 2015 جىلعا دەيىن «سۋ - ءومىر ءۇشىن» اتتى باستاما كوتەرىلدى. بىراق ونىڭ ناتيجەسى قالاي بولعانى ازىرشە بەلگىسىز. سوعان قاراماستان، تازا سۋدى پايدالانۋ ماقساتىندا الەم بويىنشا شۇعىل جۇمىستار جالعاسىپ كەلەدى. مۇنىڭ ءبارى ادام ءولىمىن ازايتۋ مەن اۋرۋ-سىرقاۋعا قارسى تۇرۋ ماقساتىندا جاسالىپ جاتىر.
قازىر دامۋشى ەلدەردە اۋرۋدىڭ 80 پايىزى سۋدان بولسا، جىل سايىن لاس سۋدان 3 ميلليونعا جۋىق ادام ولەدى. ەسەپ بويىنشا بۇگىندە جەر شارىندا 6,6 ملرد ادام تۇرادى. جىلدىق ءوسىم - 80 ملن. وسىنىڭ ءوزى جىل سايىنعى سۋعا سۇرانىستى 64 ملن كۋبومەترگە جەتكىزگەن. 2030 جىلى الەم جۇرتىنىڭ 47 پايىزىنىڭ بىردەن-ءبىر باس اۋرۋى سۋ بولماق.
دۇنيەجۇزىلىك باعالاۋ ينستيتۋتىنىڭ سوڭعى دەرەكتەرىنە قاراعاندا، ءبىر جۇتىم سۋدىڭ زارىن كەشكەن 13 ەلدىڭ اتى اتالادى. ولاردىڭ اراسىندا تمد ەلدەرىنەن تۇرىكمەنستان، مولدوۆا، وزبەكستان جانە ءازىربايجان بار.
ميلليونداعان امەريكالىقتار 2004 جىلدان بەرى ساپاسىز سۋ ءۇشىن مەملەكەتتىك كومپانيالارمەن داۋلاسىپ، كەيبىر سوت ءىسى ءالى كۇنگە جالعاسىپ كەلەدى.
ەندى قازاقستان جاعدايىنا كەلسەك، ەلىمىزدە اۋىل شارۋاشىلىعىندا سۋدىڭ جەتىسپەۋشىلىگى انىق بايقالادى. تەك قىستا قاردىڭ قالىڭ، جاۋىن-شاشىننىڭ ءجيى بولۋى عانا قازاقستاندىق ديقانداردى قيىنشىلىقتان قۇتقارىپ كەلەدى. ال سۋ ۇنەمدەۋ ءۇشىن سوڭعى كەزدەرى تامشىلاپ سۋعارۋ ءادىسى ءجيى قولدانىلىپ ءجۇر.
اۋىزسۋمەن تۇرعىنداردىڭ 60 پايىزى ورتالىقتاندىرىلعان سۋ جۇيەسىمەن قامتاماسىز ەتىلگەن. كوپتەگەن ەلدى مەكەندەر سۋدى تاسىپ ىشەدى. سوڭعى كەزدەرى قولعا الىنعان «تازا سۋ»، «اقبۇلاق» باعدارلامالارىنا جىل سايىن بولىنەتىن ميللياردتاعان تەڭگە اۋىزسۋمەن جابدىقتاۋ جانە تازا سۋمەن قامتاماسىز ەتۋ ماسەلەسىن تۇپكىلىكتى شەشۋدە.
كوپ جىلعى زەرتتەۋلەرگە قاراعاندا قازاقستاندا سوڭعى 30 جىلدا وزەندەر قورى 25,3 تەكشە شاقىرىمعا كەمىگەن. ەسەپ بويىنشا 2020 جىلى سۋ رەسۋرستارى تاعى دا 86 تەكشە شاقىرىمعا ازايماقشى. قازىر سۋدى تۇتىنۋ ەلىمىزدە جىلىنا ورتا ەسەپپەن 32,5 تەكشە شاقىرىم.
مامانداردىڭ سوزىنە قاراعاندا، 2020-2030 جىلدارى سۋ تاپشىلىعى ءتىپتى تەرەڭدەي تۇسپەكشى. سوندىقتان كورشى ەلدەر ارقىلى كەلەتىن وزەن سۋلارى مەن ىشتەگى وزەن-كولدەردىڭ سۋىن ءتيىمدى پايدالانۋ، سۋدى ۇنەمدەۋ ماسەلەسى ەلىمىز ءۇشىن دە باستى ماسەلە بولىپ قالا بەرمەك.
دەرەك پەن دايەك:
ورتا ەسەپپەن افريكالىق وتباسى شامامەن كۇنىنە 23 ليتر سۋ پايدالانادى. ال امەريكالىق وتباسى 946 ليتر سۋ پايدالانادى.
ءبىر ميلليارد تۇرعىن سۋعا مۇلدە زار.
WWDR (سۋ رەسۋرستارىن دامىتۋدىڭ الەمدىك باعدارلاماسى) كوپتەگەن بالالار سۋدىڭ سوڭىندا ءجۇرىپ مەكتەپكە بارا المايدى. كوپتەگەن مەكتەپتەردە اجەتحانا جوق.
ءار 8 مينۋت سايىن لاس سۋدان ءبىر بالا ولەدى.
جىلىنا 25 ميلليون ادام لاس سۋ ءىشۋ سالدارىنان كوز جۇمادى.
ارتتا قالعان ەلدەردە تازا ەمەس نەمەسە لاس سۋ جۇقپالى اۋرۋلاردىڭ كوزىنە اينالعان.
سۋ قۇبىرلارىندا كەزدەسەتىن قورعانىس بالالاردى جۇيكە اۋرۋىنا ۇشىراتاتىن بىردەن-ءبىر قاتەرگە اينالعان.
قورشاعان ورتانى قورعاۋ اگەنتتىگىنىڭ ەسەبىنشە، امەريكالىقتار جىل سايىن 40 تريلليون گاللون سۋ پايدالانادى. بۇل كورسەتكىش ون جىل سايىن 25 پايىزعا وسۋدە.
1974 جىلى قابىلدانعان «اۋىزسۋ قاۋىپسىزدىگى تۋرالى» زاڭ بويىنشا اگەنتتىك 60 مىڭنان استام ءتۇرلى حيميكاتتىڭ تەك 91-ءى عانا سۋعا قوسىلىپ كەتۋىنە كەشىرىممەن قارايدى.
قورشاعان ورتانى قورعاۋ مينيسترلىگى ءبوتەلكەلەردەگى دايىن سۋدى تەكسەرۋ بارىسىندا ولاردىڭ قىزمەتى مەن ساۋداسى مۇلدە قاداعالانبايتىنىن انىقتاعان.
اقش-تا جىلىنا 18 ميلليارد فۋنت ۋلى قالدىقتار اۋاعا، جەرگە، سۋعا سىڭەدى.
امەريكالىقتار ساعات سايىن سۋدان بوساعان 2,5 ميلليون بوس پلاستيكالىق بوتەلكەلەردى دالاعا تاستايدى.
جولداسبەك دۋاناباي
"ايقىن" گازەتى
