التىن وردا: كسرو تاراعاننان كەيىن جازىلعان ەڭبەكتەر

 6 بولىك

القيسسا: قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت كەمەلۇلى توقاەۆ «تاۋەلسىزدىك بارىنەن قىمبات» اتتى ماقالاسىندا التىن وردا تاريحىن قايتا زەردەلەۋدىڭ ماڭىزدىلىعىنا توقتالىپ: «بۇگىنگى تاريحىمىز 1991 جىلمەن نەمەسە 1936 جىلمەن ولشەنبەيدى. حالقىمىز قازاق حاندىعى كەزىندە دە، ودان ارعى التىن وردا، تۇرىك قاعاناتى، عۇن، ساق داۋىرىندە دە وسى جەردە ءومىر سۇرگەن، ءوسىپ-ونگەن. قىسقاشا ايتقاندا، ۇلتتىق تاريحىمىزدىڭ تەرەڭ تامىرلارى كونە زاماننىڭ وزەگىندە جاتىر. جالپى، تاريحپەن ساياساتكەرلەر ەمەس، تاريحشىلار اينالىسۋى كەرەك»، - دەگەن بولاتىن.

«باتۋدىڭ باسىپ كىرۋى» تاڭعاجايىپتىقپەن ءرۋستى دۇربەلەڭگە تۇسىرگەن وتە شيەلەنىستى ساياسي-باسقارۋ داعدارىسىمەن سايما-ساي كەلەدى…[ەگەر مەنىڭ بۇل تىرىسۋشىلىعىم ۇمىتىلعان قايتىپ ورالتار بولسا، تەك قانا بەك رازى بولار ەدىم]

«XIII عاسىردىڭ باسىندا ۇساق كىنازدىكتەرگە بولشەكتەنۋ ءوزىنىڭ جوعارعى شەگىنە جەتتى»  دەپ وي وربىتەتىن پروفەسسور ۆلاديميرسكي-بۋدانوۆتىڭ كونە ورىستىق قۇقىق جايىندا ەڭبەگى  وسىدان 150 جىل بۇرىن وسى ءپان بويىنشا وقىتىلاتىن ەڭ ۇزدىك ۋنيۆەرسيتەتتىك كۋرس سانالدى [ۆلاديميرسكي-بۋدانوۆ م.ف. وبزور يستوري رۋسسكوگو پراۆا. – روستوۆ-نا-دونۋ: فەنيكس، 1995].

بۇلاي بولۋ سەبەبى رۋستە قازىرگى تىلمەن ايتتار بولساق، تاس لاقتىرساق كىنازگە تيەتىن بولدى. كوبەيگەن كىنازدەرگە ورىنتاقتىق سىي-سياپات جەتىسە بەرمەيتىن بولدى. بۇرىنعى ەنشىنىڭ ۇلكەن ۇلعا تيسەلىگى كەلمەسكە كەتە باستادى …

ەندى ويىمدى جيناقتاپ، ەگجەي-تەگجەي بايانداۋعا كوشەيىن. كىناز تاعىن ەڭ ۇلكەن ۇل يەلەنىپ، اكەسىنىڭ ولىمىنەن كەيىن بيلىك قۇراتىن. ءارى بۇل قۇقىق وعان تۋا سالا بەرىلەتىن. وسى ءبىر قاراپايىم ەرەجە العاشقى ءجۇز جىلدىقتاردا مۇلتىكسىز ساقتالىپ كەلدى.  ريۋريكوۆيچتەر دە، قالالار مەن ۇلىستار دا از ەدى.  XIII عاسىردا ريۋريكوۆيچتەر شىبىنداي قۇجىناپ كەتتى دە، «تۇڭعىش ۇل» ماسەلەسى ءوز تاناۋىن تاسقا سوقتى…

نەمەرە باۋىرلاردىڭ اراسىندا اعانىڭ تاققا يە ەمەشەكتەگى باۋىردان ۇلكەن بولۋى ورنى الا باستادى. وسىلايشا، XIII عاسىردا «كىنازداردىڭ ءوزارا قىرقىسى» تۋىندادى…

«تاڭداۋ بويىنشا» مۇراگەرلىك ومىرگە كەلىپ، بەلگىلى ءبىر ءوڭىردىڭ تۇرعىندارى وزدەرىنە ۇناعان كىنازدى شاقىرىپ الاتىن بولدى. البەتتە، بۇل ءوز كەزەگىندە وزەكتەن تەبىلىپ، قىزعانىشتىڭ قىزىل يتىنە بوي الدىرعانداردى تۋعىزدى.

ءبىر سوزبەن ايتقاندا، XIII عاسىردا «ريۋريكوۆيچتەر وتباسىندا بارىدە ميداي بىلىعىپ ارالاسىپ كەتتى». ءسوز ەتىلگەن مۇراگەرلىك جۇيەلەرى ءبىر مەزەتتە زاڭدىلىقپەن ارەكەت ەتەتىندى. ءارى بيلىككە ۇمىتىلعان ءاربىر جان ونىڭ ىشىنەن وزىنە ەڭ ىڭعايلى دا، قولايلى ءتۇرىن قۇپتايتىن ەدى. رۋس قانعا بوگىپ، وتقا وراندى. بۇل جەردە مەن قاپەرگە الۋعا تىرىسپاي وتىرعانىم، ورىن العان شايقاستار مەن كىسى قانىنىڭ اياۋسىز وگىلۋىنىڭ ۇزىنسونار ءتىزىمى. ءىرى قالالار بيلەۋشى كىنازىن قۋىپ شىعىپ، جاڭاسىن شاقىردى، ال، بيلىكتەن تايدىرىلعانى ەسىن جيناپ العان سوڭ، كۇش-كومەك تاۋىپ (قىپشاق كورشىلەرىنە ارقا سۇيەپ) قىلىشتى جالاڭداتىپ، جەبەنى سۋسىلداتىپ، وزىنە ۇناعان تاجىنە «قايىرا قونجياتىن». كىنازدار ءبىرىن-ءبىرىن مۇيىزدەي تاقتان تايدىرىپ (قاندىق تۋىسقاندىقدىقتى جيىپ قويىپ، باۋىرلاستىقتى تارس ەستەن شىعارىپ), كوزدەرىن كور قىلىپ، قازاعا ۇشىراتىپ، قارسىلاستارىن جىلدارعا سوزىلعان تاس قاپاستا قاماپ ۇستايتىن.

كوزگە ۇرىپ تۇرعانى، وسى بارشا قان توگىستەر مەن قاندى قىرعىن سوعىستارعا قاڭىراپ قاڭسۋ، قىرىپ-جويۋ مەن زورلىق-زومبىلىق ىلەسە ءجۇردى. ءارى ءىستىڭ شىن ءمانىسى كىنازداردىڭ ءبىر-بىرىمەن جاۋلاسۋىمەن شەكتەلىپ قانا قويعان جوق. رومان گاليتسكي ءىس-جۇزىندە كارلى يۆاننان دا اسىپ ءتۇسىپ،  ءوز بوريالارىن جەرگە تىرىدەي كومدى جانە وتقا ورتەدى، جىلىكتەپ دەنەلەرىن مۇشەلەپ، تىرىدەي جون تەرىلەرىن سىپىردى. قىزىل رۋستە ماسكۇنەمدىگى مەن بەيادەپتىگى ءۇشىن گاليتسكيدىڭ سارايىنان قۋىلعان ۆلاديمير كىنازدىڭ توبىرى ويىنا كەلگەندى ىستەدى. جىلنامالاردى كۋاعا تارتاتىن بولساق، وسى باسىبۇزىقتار قىزدار مەن ايەلدەرگە قىرعيداي ءتيىپ، قۇدايعا قۇلشىلىق ەتىپ وتىرعان ءدىن يەلەرىن قويشا باۋىزداپ، قۇداي ءۇيىن ات قوراعا اينالدىردى…

ال، كەيىن «تاتارلار» كەلىپ ءتارتىپ ورناتادى!

ءىستىڭ شىن مانىسىندە، ەگەردە ءبىز «تاتار» شاپقىنشىلىعىن ءبىر-ەكى سوزبەن تۇيىندەيتىن بولساق، وندا تومەندەگىدەي قاپ-قاراپايىم فورمۋلا ومىرگە كەلەدى.

«تاتارلاردىڭ» باسا-كوكتەۋىنە دەيىنگى ارالىقتا رۋس تولاسسىز سوعىستاردىڭ، ءبىتىپ بولمايتىن بۇلعاقتىڭ، قاندى قىرعىنداردىڭ باتپاعىنا باتقان ەدى. ال، تاتارلار كەلە سالىسىمەن ءبارى تۇبەگەيلى وزگەرىپ سالا بەرەدى: بەلگىلى ءبىر ءتارتىپ ورناپ، كوپتەگەن ورىس كىنادارى ورتاسىنان «ۇلى كىناز» يەلەنگەنى ءبارىنىڭ نوقتا اعاسى بولىپ تابىلادى. كىم بۇعان قارسى شىعىپ، ازۋ ءتىسىن اقيساتىن بولسا، وعان اياق استىنان «وردانىڭ» اتتى اسكەرى تۇراقتى تۇردە بورىدەي شاۋىپ تۋ-تالاقايىن شىعارادى…

بۇل جەردە ەش نارسەنى ويدان شىعارىپ، جوقتان وزگەنى كويىتۋدىڭ ەش كەرەگى جوق. رۋستەگى «وردالىقتاردىڭ» بۇنداي ءىس-ارەكەتىمەن جەتە تانىستىق ساناڭدى ەركىنە قويماي جەتەلەي وتىرىپ، تومەندەگىدەي كۇپىلى وي ايتقىزادى: ءسوز جۇزىندە «وردالىقتاردىڭ» رۋسكە ءتارتىپ ورناتۋدان باسقا شارۋاسى بولماعان سىڭايلى. ەڭ ەرەكشەسى تاتارلار ءوزىن رۋس جەرىندە ءوز ۇيىندە جۇرگەندەي سەزىنۋى. باسقا ەلدەردە ولار ءتارىتپتى ۇستاپ تۇرۋ مەن ۇلى كىنازدىك جۇيەسىن قۇرۋشىلىق سەكىلدى بۇنداي قامقورشىلىققا ەش بارمايدى…

البەتتە، تەلىنى تەزە سالۋ كەزىندە ادامداردىڭ ءولىم-جىتىمگە ۇشىراۋى ورىن الادى. ويتكەنى، جەرگىلىكتى جىكشىلدەردى ءتاۋباسىنا سالۋدا ەگىلگەن ەگىس وتقا ورانىپ، يەسىز ات ارمانسىز ويران سالادى. ءبۇل بۇلىنۋشىلىك ەمەس، بولماي قويمايتىن جايت. ۆسەۆولود ۇلكەن وتباسىنىڭ ۇلى مەن نەمەرەسى وسىلايشا ءتارتىپ ورناتادى. ال، جەرگىلىكتى جىلناماشىلاردىڭ جازبالارىنداعى قايعى مەن زار كەيىننەن بۇتكىل ءرۋستىڭ كۇيزەلۋىنە اينالىپ شىعا كەلەدى. شىندىعىندا «…وردا رۋسكە باسا كوكتەدى» دەگەن ءسوز مۇلدەم باسقانى الدەبىر جىلى بۇلعاقتى ۋاقىتتى اڭساعان الدەبىر جەرگىلىكتى كىنازسىماقتى ءتاۋباسىنا كەلتىرگەن ۇلى كىناز اسكەرىنىڭ  كەزەكتى جورىعىن بىلدىرەدى…

مىنە، سىزدەرگە ميىسال ءۇشىن كەيبىر «وردالىق» اسكەرباسىلاردىڭ عۇمىربايانى. ايقىنداپ الاتىن ءبىر جايت: ولار ورىس تاريحىندا تومەندە ءسوز ەتىلەتىن وقيعالارعا قاتىسۋشى رەتىندە عانا ساقتالعان.

الىن – «وردالىق مىرزا». ول جىلنامالاردا  گورودەتسكىلىك كىناز اندرەيدىڭ پەرەياسلاۆتىق كىناز دميتريگە جاساعان جورىعىندا ءسوز ەتىلەدى.

ەكتياك – «قازان حانزاداسى». 1396 ج. سۋزدالدىك كىناز سيمەوننىڭ مۋرومنىڭ سوڭعى جىكشىلدەرىنە تارپا باس سالعان كەزىندەگى اسكەرىنىڭ ءبىر بولىگىنە قولباسشىلىق ەتكەن.

كاۆگادىي – «وردالىق شەنۋىنىك». گورودەتسكىلىك كىنازدىڭ پەرەياسلاۆ كىنازىنە جاساعان جورىعىنا (1281) قاتىسقان. تۆەرلىك كىناز ميحايلدى ماسكەۋ كىنازى يۋري ءدانيلوۆيچتىڭ پايداسىنا ۇلى كىنازدىك جاساۋدان باس تارتۋعا كوندىرۋگە كۇش سالادى (1317), تۆەرگە شابۋىل جاساعان ماسكەۋ جاساعىنا قولباسشىلىق ەتەدى. كەيىننەن تۆەرلىك كىناز ميحايلعا ورىس كىنازدارى جاساعان سوتتا بولادى.

مەنگات – «باتۋ ۆوەۆوداسى». 1239 ج. كيەۆ كىنازى ميحايلدى قالانى سوعىسسىز بەرۋگە مامىلەگە شاقىرادى، شاھار حالقى ەلشىلەرىن ولتىرگەن سوڭ، قايىرا قايتىپ كەتەدى.

نەۆريۋي – «تاتار حانزاداسى». كەزەكتى قاندى قىرعىندى تۋىنداتپاق بولعان اعاسى اندرەيگە قارسى سوعىسقان الەكساندر نەۆسكيدىڭ اسكەرىن باسقارادى. 1296/1297 جج. ارالىعىندا نيكون، سيمەون جانە لاۆرەنتەۆ جىلنامالارىنداعى مالىمەتتەر بويىنشا كىنازدار قۇرىلتايىن وتكىزەدى.

ءبىر قىزىقتىسى، بۇل جانداردىڭ ءبارى وردا ءۇشىن نە شارۋا اتقاردى؟ و جاعى بەلگىسىز. بارلىعىدا ورىستاردىڭ تىرلىگىنە قاتىستى اۋىزعا الىنادى. قاداپ ايتارىم، ءاردايىم ۇلى كىناز بيلىگىن كۇشەيتۋ ءۇشىن كوزگە شالىنادى. سوندا وسى ءبىر «وردالىق» قولباسىلاردىڭ كىم بولعانى ءوزى؟ ءوز وردالارىنان جىراقتا ايعا باتا قىلىپ جۇرگەندەرى نە؟

ارى قاراي مەن XVI عاسىردا ءومىر سۇرگەن «وردالىق» حانزادالار مەن قولباسشىلاردىڭ ۇزىنسونار ءتىزىمىن كەلتىرەتىن بولام – تاعىدا سول «تاتارلار» ماسكەۋ بيلەۋشىسىنە  (ەندىگى جەردە ۇلى كىناز ەمەس، اق پاتشاعا) جان-تانىمەن بەرىلە قىزمەت ەتەدى، ءارى ولاردىڭ سانى وتە كوپ، كەلە-كەلە ورىس قاي جەردەن ءبىتىپ، تاتار قاي جەردەن باستالاتىنىن ۇعىنۋدان قالاسىڭ.

تاعىدا ماڭدايىڭ تاسقا سوعىلىپ، وردا مەن ءرۋستىڭ ءبىر عانا نارسە ەكەنىنە كوزىڭ جەتەدى.

ەڭ باستىسى، «ماڭعۇل-تاتار» شاپقىنشىلىعى ناتيجەسىندە ورىس كىنازدىگى كەرى كەتكەنن جوق، قايتا بۇعاناسى قاتىپ، كۇش الا ءتۇستى! ريازان كىنازدىگى (رەسمي ۆەرسيانى جاقتاۋشىلاردىڭ جازعاندارىنداي) ءتىپتى… قىپشاق جەرلەرى جانە سولتۇستىك چەرنيگوۆ كىنازدىگى ەسەبىنەن ءوزىنىڭ ەتەك-جەڭىن كەڭەيتە الدى. كەيبىردە «تاتار شاپقىنشىلىعى» وسىنداي تاڭعاجايىپ جايتقا جولىقتىرادى

نەگە ەكeنى بەلگىسىز بارشا ورىس كىنازدارى تۇگەلدەي دەرلىك «وردا تاتارلارىنا» جاۋىعا قاراپ، جەككورۋشىلىك سەزىمىندە بولادى. شىندىعىندا بۇنىڭ قايدان تۋىنداعانىنىڭ باس-جاعى اشىلىپ كورسەتىلمەيدى. كىنازدار ءوز مەمۋارلارىن جازىپ قالدىرعان جوق، «وردالىقتاردا» بۇلاي ىستەگەن جوق. دەرەك كوزى رەتىندە بىردەن وڭاي اڭعارىلاتىنى «كلاسسيكالىق» باعىتتاعى تاريحشىلاردىڭ ۇشقىر قيالىنان تۋعان ەجەلگى كىنازداردىڭ اۋزىنا ءسوز سالعان ويدان شىعارۋلارى قىزمەت ەتتى.

ءبىز ساۋالدى باسقا قىرىنان قويىپ، ورىس تاريحىندا «تاتارلاردىڭ» كەلۋىمەن ءوز ىقپالىن ارتتىرعان تۇلعا بولدى ما دەگەن اۋانعا اۋدارساق؟ ءارى تاعىدا  جىلنامالارداعى الاپات ىستەر اترعان ورىس كىنازدارى ساياساتىنا كوز تىگەيىكشى؟

وزدەرىڭىز ويلاپ قاراڭىزدارشى!؟ ءبىزدى رەسمي تاريح وقىتىپ كەلە جاتقانداي ۆسەۆولود ۇلكەن وتباسى ەڭ ءبىرىنشى ورىس جەرىن ءوز كىنازدىگى، ياعني، ۆلاديمير-سۋزدال ماڭىنا جيناستىرۋعا بەل شەشە كىرىسەدى. ول ءۆلاديميردى وزىنە قاراتىپ، ۇلى كىنازدىكتىڭ تاعىنا وتىرىپ، ەدىل بۇلعارلارى مەن موردۆاعا، ريازانگە جورىق جاساپ، كيەۆ، چەرنيگوۆ جانە گاليچتى وزىنە باعىندىردى.

وسى ارادا ەگىز قوزىداي ۇقساستىق ءورىپ شىعادى...

«حان باتۋ» ۆسەۆولودتىڭ قازاسىنان كەيىن شيرەك عاسىردان سوڭ نە ىستەدى؟ ويلاپ كورسەڭىزدەر، ولدا ەدىل بۇلعارلارى مەن موردۆاعا، ريازانگە جورىق جاساپ، كيەۆ، چەرنيگوۆ جانە گاليچتى وزىنە باعىندىرىپ، ءۆلاديميردى وزىنە قاراتادى دا... ودان كەيىن ۇلى كىنازدىك جاساۋدىڭ جارلىعىن ۆسەۆولودتىڭ نەمەرەسى الەكساندر نەۆسكيگە بەرەدى.

ەگىز قوزىداي ۇقساستىق ەمەس پە؟ ەگەر تەر توگە وتىرىپ، رەسمي، كلاسسسيكالىق تاريحتى سارالايتىن بولساڭ، شىپ-شىرعاسى قولىڭا نوقتاداي ۇستالىناتىن تۇيىندەۋلەر جاساي الاسىڭ: ءداستۇرلى «تاتار زۇلىمدىعى» تۋرالى قاسقىرشا ۇلۋلاردى ءبىر شەتكە ىسىرساڭ، ريم ىڭعايىمەن «بۇل كىمگە پايدادى» دەگەن بايىپتاۋعا تۇمسىق تىرەپ، باتۋدىڭ جۇزەگە اسىرعاندارى: بىرىنشىدەن، ۆسەۆولودتىڭ بيلىكتى بەكىتۋ ءۇشىن جۇرگىزگەن ساياساتىنىڭ جالعاسى بولدى; ەكىنشىدەن، ياروسلاۆ ۆسەۆولودوۆيچ جانە الەكساندر ياروسلاۆيچكە ۇلى كىنازدىك جاساۋعا جول اشتى. ناتيجەسىندە الەكساندردىڭ ۇرپاقتارى ۇلى ماسكەۋ كىنازدارى اتانىپ، ءرۋستىڭ پاتشالارى بولدى.

بىزگە دەيىنگى ايتىلعانداردىڭ ءبارىن كەرى ىسىراتىن بولساق وندا تويەندەگىدەي ايقىن فاكتىنى زامانا تاريحشىلارى ەش جوققپ شىعارا المايدى:

1. باتۋ ۆسەۆولودتىڭ ساياساتىن جالعاستىردى.
2. باتۋدىڭ «وردا حانى» رەتىندە اتقارعان جاسامپاز ىستەرى الەكساندردىڭ ارەكەتتەرىمەن ۇيلەسەدى.

بىزگە بۇنىڭ ءبارى الەكساندردىڭ اسقان ەلشىلىك مامىلەگەرلىگى ارقاسىندا جۇزەگە استى دەپ سەندىرۋگە تىرىسادى. ءوز پايداسىنا «شارماق پەن قالام» ارقىلى التىن وردادان كەرەكتى شەششىمدى شىعارىپ الىپ وتىردى.

مىنە، تاپ وسى كلاسسيكالىق تاريحناما ءالى كۇنگە مىنانداي قۇيتىرقى ساۋالدارعا: نەلىكتەن نەۆسكيگە قارسىلاستارى قول جەتكىزە الماعان وزىنە ىڭعايلى شەشىمدەرگە ارقاشان قول جەتكىزە الدى؟ دەگەنگە ەش جاۋاپ بەرە الماي كەلەدى. نەلىكتەن وسىنداي ءرۋستى جەكە دارا بيلەۋدەگى اقجولتايلىق نەۆسكي ۇرپاقتارىنا نۇرىن سەۋىپ، ال قارسىلاستارى قاشاندا «تاتارلاردىڭ» كارىنە ىلىگىپ وتىردى؟

سەبەبى ەشقانداي «شاپقىنشىلىق» بولعان جوق. ءارى «باتۋ» لاقاپ اتىمەن – ياروسلاۆ ۆسەۆولودوۆيچ پەن ونىڭ ۇلى الەكساندر ارەكەت ەتتى.

1238 جىلدىڭ وقيعالارىنا ورالايىق. «تاتار باسا-كوكتەۋىنە» دەيىن ياروسلاۆ ۆسەۆولودوۆيچ جۇرتتىڭ قىرىنا ىلىككەن ءارى ەشكىمگە بەلگىسىز تۇلعاتىن. ياروسلاۆ اعاسى يۋري باسقارعان ۆلاديمير-سۋزدال كىنازدىگىنىڭ قۇرامىنداعى ەلەۋسىز تۇپكىر پەرەياسلاۆل-زالەسسكي قالاشىعىنىڭ كىنازىتىن. مەن تاريحتىڭ قاتپارىنا قانشا جەردەن قوپارىپ، ەسكى جىلنامالاردى قۇنتتيا قانشالىقتى پاراقتاعانىممەن1238 جىلعا دەيىن ياروسلاۆتىڭ جاساعان ءىس-ارەكەتتەرىنەن ءوزارا قىرىعىندارعا قاتىسقاننان باسقا ەشتەڭە جولىقتىرا المادىم. ەشكىم ەلەمەيتىن ءۇشىنشى دەڭگەيدەگى كىنازدىڭ قۇداي تارس ەستەن شىعارعان تۇپكىردەگى سۇرەڭسىز ءومىرى عانا كەزىگەدى…

اياق استىنان ءبارى وزگەرىپ شىعا كەلەدى!

«وردا» اتتى اسكەرى ۆلاديمير-سۋزدال كىنازدىگىنە قۇيىنداي سوعىپ، قالالار بىرىنەن سوڭ ءبىرى تاس-تالقان بولادى. ول ادام ايتقىسىز از عانا ۋاقىتتا ورماننان اتتاپ شىقپاعان جانداردى اسكەر ىسىنە ۇيرەتىپ، سيتي وزەنىندە كىناز يۋري مەن ونىڭ جاساعىنىڭ تاس-تالقانىن شىعارادى دا، تالان-تاراجعا تۇسكەن ۆلاديمير ياروسلاۆتىڭ قولىنا كوشەدى…

ءدىنسىز تاتارلارعا قارسىلىق قوزعالىسىن باسقارۋ ءۇشىن اسكەر جيادى؟

بۇنداي بولعان جوق! ءتىرى قالعاندارعا ولگەندەردى جەرلەپ، قالالاردى رەتكە كەلتىرۋگە بۇيىرادى دا، ءوزى ەگەسىز قالعان وڭىرلەردى بيلەۋگە كوشىپ: اعاسى يۆانعا ستارودۋبتى، سۆياتوسلاۆقا – ءسۋزدالدى، نەمەرە تۋىسى ۆاسيليگە – ياروسلاۆتى الىپ بەرەدى. ءوزى بولسا، ابدەن تۇسىنىكتى كىناز تاعىنا وتىرادى…

قالاي قاراساڭىزدار ولاي قاراڭىزدار، بۇل تۇسكەن ولجانى جاقتاستارىمەن تەڭ بولىسكەن جاننىڭ ارەكەتى!

ونى از دەسەڭىز تاپ وسى ارادان ياروسلاۆتىڭ اتاعىنىڭ جەر جارۋى باستاۋ الىپ، ورىس جىلنامالارى جازاتىنداي باتۋدىڭ ءوزى ونى «ورداعا» شاقىرىپ، «كىنازداردىڭ اعالىعى» رەتىندە ءسان-سالتاناتپەن كۇتىپ الادى. يتاليلىك پلانو كارپيني ءسوز ەتەتىندەي ياروسلاۆ… «ماڭعۇل يمپەرياسىنىڭ» استاناسى قاراقورىمداعى وتەتىن باس حاندى سايلاۋداعى باتۋدىڭ وكىلى بولادى.

وسى سوڭعىسى – يتاليلىكتىڭ قاتەلىگى. ءبىزدىڭ ايقىن كوز جەتكىزگەن ءبىر ماسەلەمىز قاراقورىم قالاسى ماڭعۇليادا دا ەمەس، قىتايدا دا ەمەس، ەدىلدىڭ الدەبىر جەرىندەگى قالا (اۋدارماشى ونى – سارايشىق قالاسى دەپ سانايدى) بولعاندىعىن مەن دالەلدەۋگەي تىراساتىن بولامىن. وسى جاعدايدا كارپيني بەرگەن حابارلامانى قالاي ۇعىندىرىپ شىعۋعا بولادى؟

البەتتە، تىپتەن وڭايلىقپەن. ەشقانداي كەلىمسەكتەر بولعان جوق. جاقسىلاپ ويلاستىرعان اسكەري ءىس-ارەكەتتىڭ ناتيجەسىندە ءوز اكەسى ۆسەۆولودتىڭ «باعدارلاماسىن» تولايىم جۇزەگە اسىرىپ، ءرۋستىڭ ەداۋىر بولىگىن باسىپ الىپ، ءوز بيلىگىن ورناتتى. ريازاندىقتاردى، گاليچتىكتەردى، كيەۆتىكتەردى، چەرنيگوۆتىقتاردى تاس-تالقان ەتتى. البەتتە ونىڭ اسكەرىندە تاتارلار بولدى، ال، ولار الىس دالادان ات ارىتىپ كەلگەن كەلىمسەكتەر ەمەس، ەدىل بويى ورداسىنىڭ تۇرعىندارى، ءام تاتۋ-ءتاتتى ەسكى كوزتانىستار بولاتىن. كەىنىرەك سول ءداۋىردىڭ ءومىر سالتىمەن ياروسلاۆ، ونىڭ ۇلدارى مەن نەمەرەلەرى ۇلى كىنازدىك ەتۋ ءۇشىن كەز كەلگەن قارسىلاسىن اياۋسىز قىرىپ-جويدى…

وسى ۆەرسياسى قولايىڭىزعا جاعا ما؟

وندا ەسكى كلاسسيكالىق سوقپاقتىڭ سۇرلەۋىنە تۇسەيىن: جابايى دادالىق باتۋ، بۇرىن ەستىپ بىلمەگەن ەلەۋسىز تۇپكىردەگى كىنازسىماقپەن جولىققان ساتتە، اياق استىنان جاس قىزدىڭ وفيتسەرگە بىردەن قۇلاپ تۇسكەنىندەي جاىن جىلىپ جۇرە بەردى. كوڭىلى كەتكەنى سونداي، ەتەڭكەنىنىڭ بايبىنا بارماستان بۇكىل ءرۋستى بيلەۋدىڭ تىزگىنىن قولىنا ۇستاتا سالدى دا، كەيىن ۇلى حان سايلاۋىنا قاتىساتىن اقسۇيەكتەردىڭ ورتاسىندا بولۋى ءۇشىن ءوزىنىڭ سەنىمدى وكىلى رەتىندە يمپەريا استاناسىنا اتاندىردى…

ەرىك وزىڭىزدە، بىراق مەنىڭ ءوز باسىم بۇنداي ءبالدۋ-بادىككە سەنە قوياتىن جاعدايدا ەمەسپىن. تاعىدا تومەندەگىدەي وڭباعان ساۋالدارعا قايتادان قايتىپ ورالام: كلاسسيكالىق ۆەرسيادا جازىلعانىنداي نەگە «وردالىقتار» وزدەرى جاۋلاپ العان ەلدەردىڭ بىردە-بىرىندە جەرىگلىكتى كىنازسىماقتارعا ءدال وسىنداي ەمەن-جارقىندىق پەن سەنىم ارتپايدى؟ نەگە «باتۋ» ياروسلاۆ پەن الەكساندردىڭ كەز كەلگەن ءامىرشى كاللاسىن قاعىپ، قولىنا بەرەتىن قىلىقتارىنا كەشىرىمشىلىكپەن قارايدى؟ نەگە «باتۋ» ۆسەۆولودتىڭ جاسامپاز ىستەرىن اينا-قاتەسىز قايتالاپ، ونىڭ ۇرپاقتارىن بۇكىل ءرۋستىڭ بيلەۋشىسىنە اينالدىرادى، ياعني، ۆسەۆولودتىڭ ويعا العان دۇنيەسىن جۇزەگە اسىرادى؟

ويتكەنى، باتۋ – ءبىر بولىگى ءياروسلاۆتىڭ، كەلەسى بولىگى – الەكساندردىڭ ءىس-ارەكەتىنەن تۇراتىن ويدان شىعارىلعان فيگۋرا. تاعى ءبىر ەسكەرەتىن، ءبىزدىڭ تاريحنامامىزداعى باتۋ ءوڭ-ءتۇسسىز بىردەڭە. ەگەردە ىندەتە وي قاۋزايتىن بولساق، ول ءوزىن ەشتەڭمەن تانىتىپ ماڭدىتپايدى، ءرۋستى جاۋلاپ الۋى ودان كەيىنگى ءىس-شارالار ونىڭ قاتىسۋىنسىز وزىمەن-ءوزى وتەدى…

ەگەر باتۋدى ويدان شىعارىلعان تۇلعا دەپ تانيتىن بولساق، وندا ءبارى ءوز ورنىنا كەلە قالار ەدى...

ءبىز كەرىسىنشە ياروسلاۆ پەن الەكساندردىڭ ومىردە بولعانىمەن ىستەگەن ارەكەتىتەرى باتۋدىڭ كوشىرمەسى دەپ ۇعىنامىز. ءرۋستىڭ سلاۆياندىق بولىگى ەشقاشان بيلىكتە بولعان ەمەس، نە نۇرماندار (اق تۇراندار), نە ولارمەن الىستان تۋىساتىن تاتارلار (قارا تۇراندار) بيلىك باسىندا بولدى. ءارى اق تۇرانعا قارا تۇران ءوز بيلىگىن ورناتىپ، بۇرىن بوستان بولعان ەۋروپا تۇركىلەرى ازيا تۇركىلەرىنە باعىندى.

(جالعاسى بار)

1 بولىك: التىن وردا تاريحى: كسرو تاراعاننان كەيىن جازىلعان ەڭبەكتەر

2 بولىك: الەكساندر بۋشكوۆ. التىن وردا تاريحى جايىندا...

3 بولىك: بۋشكوۆ: «قالقانىڭ – شەشۋى قيىن جۇمباعى»

4 بولىك: باتۋ قاعان، يبراگيم جانە قيماق جۇرتتارى

5 بولىك: التىن وردا: كسرو تاراعاننان كەيىن جازىلعان ەڭبەكتەر

ءابىل-سەرىك الىاكبار

Abai.kz