ەندرە ادي (1877-1919) ‒ جيىرماسىنشى عاسىر باسىنداعى ماجار ادەبيەتىنىڭ ەڭ ءىرى اقىندارىنىڭ ءبىرى. ماجار ءسيۆموليزمىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى.  اقىن پوەزياسى ماجار ادەبيەتىندە توسىن قۇبىلىس رەتىندە تانىلدى. جاس ءاديدىڭ كوزقاراسىنىڭ قالىپتاسۋىنا اتاقتى فيلوسوف فريدريح نيتسشە قاتتى اسەر ەتكەن ەكەن. ولەڭدەرىندە قوعامنىڭ ارتتا قالعاندىعى تۋرالى سىناپ جازادى، ۇلى وزگەرىستەرگە ۇندەيدى. باقي مەن ءفاني، ءومىر مەن ءولىم تۋرالى وي تولعايدى. ماحاببات ليريكاسىن لeدا ماحابباتىنا، ايەلى بونتسزا بەرتاعا ارنالعان ولەڭدەرى قۇرايدى. كوپتەگەن ولەڭدەرىنەن اقىن جالعىزدىعىن، دۇنيەدەن بولەكتەنۋىن بايقايمىز.

ماجارستانعا كەلمەي تۇرىپ شاندور پەتەفيدى عانا بىلەتىن ەدىم. كەلگەن سوڭ ماجار تىلىندە اتتيلا يوجەفپەن تانىستىم. سودان باستاپ ماجار پوەزياسىن وقىعان سايىن، ماجاردىڭ اۋزىمەن قۇس تىستەگەن، تالانتى تاۋ قۇلاتاتىن اقىندارى كوپ ەكەنىن اڭعاردىم. جوعارىدا اتتارى اتالعان ەكى اقىندى مۇمكىن ءبىرى ۇناتىپ، ءبىرى ۇناتپاس، الايدا ءاديدى جاتقا وقىمايتىن ماجار جوق ەكەنىن كوردىم. يسپان تۇماۋى كەزىندە وكپە قابىنۋىنىڭ اسقىنۋىنان قايتىس بولعان ءاديدىڭ جانازاسىنا جينالعان قاراقۇرىم حالىقتى ساناۋ مۇمكىن بولماپتى. اقىن ءولىمىن «ۇلت ازاسى» دەپ جاريالاپ، ۇلتتىق مۇراجايدان شىعارعان. ماجار تاريحىندا تەك اقىنداردىڭ ىشىندە ەمەس، كۇللى ۇلت ۇلىلارىنىڭ ىشىندە وسىنداي بۇكىل حالىق ازا بويى قازا بوپ جەرلەگەن تۇلعا سيرەك ەكەن. ياعني ماجار ىشىندە ادي كۋلتى بار، ول – جەكە باسقا تابىنۋشىلىق، كورسوقىر فاناتيزم ەمەس، اقىندىق تالانتىنا، ءسوز قۇدىرەتىنە تاعزىم ەتۋ.

ەندرە ادي 1877 جىلى 22 قاراشادا ترانسيلۆانيانىڭ سولتۇستىگىندە، سيلادشاگتaعى ەرميندسەنتتە دۇنيەگە كەلگەن. بۇگىن ول ءاديدىڭ اتىمەن اديفالۆا (ادي اۋىلى) دەپ اتالادى. مۇراجايعا اينالدىرىلعان توبەسى قامىسپەن جابىلعان، قاراپايىم عانا الاسا اق ۇيدە جەتى عاسىرلىق تاريحى بار اقسۇيەك كالۆينيستەردىڭ اۋلەتىنەن شىققان ادي دۇنيە ەسىگىن اشقان. وتباسى كەدەيلەنىپ، اتا-اناسى ۇلدارى ەندرە اۋلەتتىڭ بۇرىنعى داڭقىن قايتا جاڭعىرتادى دەپ ۇمىتتەنگەن. اكەسى ‒ لورينتس ادي، شەشەسى ‒ ماريا پاستور ەندرەنى رۋحاني قۇندىلىقتارعا تاربيەلەدى. تەكتىلىگىن جوعالتپاۋدى ۇيرەتتى. وقۋىن 1883 جىلى ەرميندسەنتتەگى رەفورماتتىق مەكتەپتە باستاپ، 1892 جىلى زيلاحتاعى رەفورماتتىق كوللەگيۋمعا قابىلداندى. 1896 جىلى ماۋسىمدا مەكتەپتى ءتامامدادى. اسىرەسە گرەك ءتىلى مەن ماتەماتيكادان ۇزدىك ناتيجە كورسەتتى. وسى زيلاحتا العاشقى پوەتيكالىق جانە پروزالىق تالپىنىستارىن جاسادى. جەرگىلىكتى باسىلىمدا «كوشۋتقا وداسى» جارىق كوردى.

مەكتەپتى بىتىرگەن سوڭ، دەبرەتسەندەگى زاڭ اكادەمياسىنا ءتۇستى، الايدا وقۋىن بىتىرمەدى. اكە-شەشەسى قالاعانداي زاڭگەر ەمەس، جۋرناليست، اقىن بولام دەپ شەشكەن بولاتىن. 1899 جىلى ساۋىردە تاۋەلسىزدىك پارتياسىنىڭ «دەبرەتسەن» اتتى گازەتىندە قىزمەت اتقاردى. دەبرەتسەندى تاستاپ، نادۆارادقا اۋىسىپ ەركىن ويلى گازەت «سابادشاگتا» (ازاتتىق — Szabadság) جۋرناليست بولادى.

لعاش «ولەڭدەر» (1899) اتتى جيناعى شىقتى. 1903 جىلى «تاعى دا ءبىر دۇركىن» دەگەن اتپەن ولەڭدەر جيناعى جارىق كوردى. الايدا بۇل جيناعى دا الدىڭعى جيناعى سەكىلدى ادەبيەتشىلەردىڭ نازارىنا ىلىكپەدى.

1903 جىلى تامىزدا بالكاننان كوشىپ، پاريجگە قونىستانعان ساۋداگەر ەدەن ءديوشيدىڭ ايەلى، نادۆارادقا (قازىر رۋمىنيا) تۋىستارىنا قوناقتاپ كەلگەن ادeل بريۋلمەن كەزدەسىپ، عاشىق بولدى. كەيىن ولەندەرىنە ارقاۋ بولعان لeدا ەسىمدى عاشىق سoل ادeل بولاتىن. لەدانى كەرى وقىساق ‒ ادەل. ءاديدىڭ «ءپاريجدى كۇز كەزىپ ءجۇردى…» ولەڭى ‒ اقىننىڭ ءولىم تۋرالى ولەڭدەرىنىڭ شوقتىعى. ونى جاتقا بىلمەيتىن ماجار نەكەن-ساياق. ولەڭدەرىندە «ءولىم» تاقىرىبى وتە ءجيى ءسوز بولادى. پاريج ‒ ادي ماحابباتىنىڭ قالاسى، بىراق ول دا اۋليە ميحايل كوشەسىندە بۇتاقتىڭ استىندا اقىنعا ءولىم جايلى ءتىل قاتادى. كۇز ‒ ادام ءومىرىنىڭ اقىرىن بىلدىرەتىن سيمۆول. كۇز ءپاريجدىڭ شىلىڭگىر ىستىعىندا اقىنعا جولىعادى. كولدەنەڭ جۇرتتىڭ ودان حابارى جوق. اۋليە ميحايل كوشەسىندەگى جاپىراقتاردىڭ وقىس دۇرلىگۋى ايتپاي كەلەتىن اجالدىڭ حابارىن جەتكىزىپ تۇر. حريستياندىق نانىمدا اۋليە ميحايل ‒ ءولىم قۇرىعىنا ىلىككەن ادامدى باقيعا شىعارىپ سالاتىن اۋليە.

بىراق پاريج ‒ اديگە ماحاببات سىيلاعان قالا. لەداعا ارنالعان جىرلارىنىڭ ءبىرى:

مەنى سۇيگەنىڭ ءۇشىن

عاجايىپتاردىڭ

ايناسى كوزىڭ،

ماعان قاراسىنان

اينالدىم، جانىم

سەنسىڭ داناسى

قۇمار-سەزىمنىڭ.

ايەل زاتىڭنان

اينالدىم سەنىڭ

مەنى قالاعان،

مەنى ەلەگەن.

قۇلاي سۇيگەنىڭ ءۇشىن

مەن دە سۇيەمىن:

مەنى سۇيگەنىڭ ءۇشىن

سەن ارۋ اسەم

سەن ەڭ ادەمى.

ءيا، ءاديدىڭ ماحابباتى قانشالىقتى ءمولدىر بولسا، ولەڭدەرى دە اسىرە بوياۋسىز، سەزىمى شاشىلىپ-توگىلمەيتىن شىنايى، تۇنىق ەدى.

لەدامەن كەزدەسۋى ءاديدىڭ ءومىرىن وزگەرتتى. ءتىپتى ءومىرىنىڭ مانىنە اينالعانداي بولدى. 1904 جىلى اقپاندا لەدانىڭ سوڭىنان پاريجگە اتتاندى. اقىننىڭ لەدا مەن پاريجگە ارنالعان ولەڭدەرىندەگى ەركىندىك، سەزىم مەن رومانتيكا شەكسىز. 1904-1911 جىلدارى پاريجگە جەتى رەت ساپار شەگەدى. 1905 جىلى ەلگە كەلگەن سوڭ، «بۋداپەشت كۇندەلىگى»  (Budapesti Napló ) گازەتىنىڭ قىزمەتكەرى بولدى. وسى باسىلىمدا بەس جۇزدەن ارتىق  ماقالاسى جاريالانادى. ولەڭدەرى دە كوپ جارىق كوردى. 1906 جىلدىڭ اقپانىندا ءۇشىنشى جيناعى «جاڭا ولەڭدەر» (Új versek)  باسىلدى. بۇل اقىندى ادەبي ورتاعا مويىنداتقان جيناق. ماجار ادەبيەتتانۋىندا قازىرگى ماجار پوەزياسىنىڭ تۋ تاريحىن وسى جيناقتان باستايدى.

1907 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا جاريالانعان جيناعى «قان مەن التىن» دا ماجار پوەزياسىندا ورنى زور جيناق بولدى. ءاديدىڭ العاشقى وتانشىل ولەڭدەرى وسى جيناقتا كورىنەدى. 1908 جىلى قاڭتاردا «نيۋگات» (باتىس) گازەتى اديدىڭ «سيون تاۋىنىڭ ەتەگىندە» اتتى ولەڭىن، «ماجار پيمودان» دەگەن ەسسەسىنىڭ كىرىسپەسىن جاريالايدى. قايتىس بولعانشا «نيۋگاتتىڭ» اعا قىزمەتكەرى بولادى. 1912 جىلدان سول گازەتتىڭ رەداكتورى دا بولادى. ادي گازەتتىڭ  قىزمەتكەرى عانا ەمەس، جارناماسى دا بولدى. 1909 جىلى ماۋسىمنىڭ بىرىندە «نيۋگاتتىڭ» ءبىر سانى تۇگەلىمەن ءاديدىڭ ومىرىنە ارنالدى. 1909 جىلدان باستاپ ءاديدىڭ دەنساۋلىعى ناشارلاپ، كوپ ۋاقىتىن شيپاجايلاردا وتكىزدى.

ماxابباتى لەدامەن بايلانىسىن ءۇزدى. «جولعا سالدىم عاشىقتى» (Valaki útravált  belőlünk ) جانە «قوشتاسۋ ءسوزى» (Elbocsátó szép üzenet). 1915 جىلى قىزدىڭ اكەسىنىڭ قارسىلىعىنا قاراماستان وزىنەن 20 جاس كىشى بەرتا بونتسزاعا ۇيلەندى. اقىن ولەڭدەرىندەگى «چينسكا» دەگەن قىز ‒ وسى بەرتا. بەرتا ءاديدىڭ پوەزياسىنا عاشىق ەدى. 1911 جىلدان باستاپ اديگە موناستىردان حات جازىپ جۇرگەن بولاتىن. اقىرىندا اقىن ءوزى بارىپ، تانىسقان. 1917 جىلى بەرتا بۋداپەشكە كوشەدى. ونىڭ ءوزى دە اقىن ەدى.

جانارىڭدى ىزدەيمىن

ءاجىمدى قولىما،

قولىڭنان نۇر تارايدى.

جالىنسىز كوزىممەن،

كوزدەرىڭە قارايمىن.

قاسىڭدا ۇزاق،

قالام با بىلمەيمىن.

قولىڭدى ۇستاپ،

جانارىڭدى ىزدەيمىن.

1914 جىلدان باستاپ ءاديدىڭ ولەڭدەر جيناعى شىقپاعان ەدى.  «ولىلەردى باستاپ» (A halottak élén) اتتى جيناعى جارىق كوردى. كۇزگى راۋشانگۇل توڭكەرىسى كەزىندە سىرقات ادي ماجار حالقىنىڭ تاعدىرىنا الاڭداعان «جەڭىمپازعا سالەم» (Üdvözlet a győzőnek) اتتى سوڭعى ولەڭىن جازدى. ۇلتتىق كەڭەس ءاديدى ۇيىنە ىزدەپ بارىپ، توڭكەرىس الباتروسىنا سالەم بەرەدى. ءۆوروشمارتي اكادەمياسىنىڭ وتىرىسىنا سىرقات تا بولسا، قاتىستى. ونى توراعا سايلاعانىمەن، اشىلۋ سالتاناتىندا ءسوز سويلەۋگە شاماسى كەلمەدى. 1919 جىلى قاڭتاردىڭ 27-سىندە شيپاجايدا قايتىس بولدى. سول ساتتە ەندرە ءاديدىڭ ماڭگىلىك ءومىرى باستالدى. تىرىسىندە باسپا بەتىن كورمەگەن ولەڭدەرى 1923 جىلى «سوڭعى كەمەلەر» دەگەن اتپەن باسىلدى.

راۋشان گۇلى تۋرالى ءان

ءبىر سۇلۋ قىز قوشتاساردا،

توسىمە راۋشان قادادى.

جان-دۇنيەمدى قىپ-قىزىل گۇل،

شوقتاي قارىپ بارادى.

گۇل بوپ وپكەن پاك ەرىندى،

ارمانىما بالادىم.

جۇرەك سىزداپ، كوزىم جىلاپ،

سوڭىنان ۇزاق قارادىم.

راۋشانگۇلدىڭ سول قىز بەرگەن،

جانعا باتتى-اۋ سولعانى.

قۋراسا دا تاستاعىم جوق،

تاعدىر سىيى — سول عانا.

ارۋ نازىك وپكەن ەرنىم،

كوز جاسىممەن جۋىلدى.

قوشتاسۋدىڭ بەلگىسى ەكەن،

باسى ەكەن مۇڭىمنىڭ.

ەندى سۇلۋ راۋشان گۇلىن،

باسقا جانعا ۇزەدى،

باسقا ءۇشىن كۇيىپ-جانادى.

جۇدىرىقتاي جۇرەگى.

كىپ-كىشكەنە ساۋساقتارىن،

باسقا جىگىت سۇيەدى.

سولسا دا گۇل، تاستامايمىن —

تازالىقتى كيەلى.

دايىنداعان جانە ولەڭدەرىن ماجارشادان اۋدارعان:

راۋشانگۇل زاقانقىزى

سەگەد، ماجارستان

دەرەككوزى: قازاق ادەبيەتى گازەتى

Abai.kz