ەلباسىمىز قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ ءحىح سەسسياسىندا سويلەگەن سوزىندە وتكەن عاسىردىڭ 30-جىلدارى حالقىمىز باسىنان كەشكەن زۇلمات اشتىققا ارنايى توقتالىپ، 31 مامىر كۇنى استانامىزدا «اشارشىلىق قۇرباندارىنا ەسكەرتكىش» مونۋمەنتى اشىلاتىنىن ايتقان بولاتىن. مەملەكەت باسشىسىنىڭ بۇل باستاماسى ەل ىشىندە ۇلكەن قولداۋ تاۋىپ، سەرپىلىس تۋعىزدى. ويتكەنى 30-جىلدارى ءبىزدىڭ حالقىمىز سياقتى اشتىق زۇلماتىن باسىنان كەشىرگەن ۋكراين حالقىنىڭ بۇگىنگى ۇرپاقتارى اشتىق قاسىرەتىن ارنايى حالىقارالىق دارەجەدە كوتەرىپ جاتقاندا، ءبىزدىڭ ۇكىمەتىمىز بۇل قاسىرەتكە بايلانىستى كەڭ كولەمدى بىردە-ءبىر شارا وتكىزبەدى. ەڭ بولماسا اشارشىلىق قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنىن بەلگىلەپ، سونىڭ اراسىندا توتاليتارلىق رەجيمنىڭ حالقىمىزعا قارسى جاساعان قاسكوي ساياساتىنىڭ سالدارىنان قۇربان بولعان ميلليونداعان جاندارعا تاعزىم ەتۋگە دە جاراماي كەلدى.

ەكىنشىدەن، ءبىزدىڭ حالقىمىز وسى ۋاقىتقا دەيىن ەكى ميلليوننان استام زۇلمات قۇرباندارىنىڭ جوقتاۋشىسى بولا المايدى. ءسوزدىڭ شىن مانىسىندە بەيكۇنا قۇربان بولعان اتا-بابالارىمىزدى لايىقتى ەسكە الىپ، قۇرمەت كورسەتە الماي كەلدىك. «ءولى رازى بولماي، ءتىرى بايىمايدى» دەگەن حالقىمىزدىڭ قاناتتى ءسوزىن ءجيى-ءجيى ايتقانىمىزبەن، ونىڭ ىشكى ءمان-ماعىناسىنا جەتە ءمان بەرمەدىك. توتاليتارلىق اكىمشىل-ءامىرشىل كەزەڭدەگى حالقىمىزدىڭ باسىنا تونگەن قايعى-قاسىرەتتىڭ زاردابى وراسان بولاتىن.

ەلباسىمىز قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ ءحىح سەسسياسىندا سويلەگەن سوزىندە وتكەن عاسىردىڭ 30-جىلدارى حالقىمىز باسىنان كەشكەن زۇلمات اشتىققا ارنايى توقتالىپ، 31 مامىر كۇنى استانامىزدا «اشارشىلىق قۇرباندارىنا ەسكەرتكىش» مونۋمەنتى اشىلاتىنىن ايتقان بولاتىن. مەملەكەت باسشىسىنىڭ بۇل باستاماسى ەل ىشىندە ۇلكەن قولداۋ تاۋىپ، سەرپىلىس تۋعىزدى. ويتكەنى 30-جىلدارى ءبىزدىڭ حالقىمىز سياقتى اشتىق زۇلماتىن باسىنان كەشىرگەن ۋكراين حالقىنىڭ بۇگىنگى ۇرپاقتارى اشتىق قاسىرەتىن ارنايى حالىقارالىق دارەجەدە كوتەرىپ جاتقاندا، ءبىزدىڭ ۇكىمەتىمىز بۇل قاسىرەتكە بايلانىستى كەڭ كولەمدى بىردە-ءبىر شارا وتكىزبەدى. ەڭ بولماسا اشارشىلىق قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنىن بەلگىلەپ، سونىڭ اراسىندا توتاليتارلىق رەجيمنىڭ حالقىمىزعا قارسى جاساعان قاسكوي ساياساتىنىڭ سالدارىنان قۇربان بولعان ميلليونداعان جاندارعا تاعزىم ەتۋگە دە جاراماي كەلدى.

ەكىنشىدەن، ءبىزدىڭ حالقىمىز وسى ۋاقىتقا دەيىن ەكى ميلليوننان استام زۇلمات قۇرباندارىنىڭ جوقتاۋشىسى بولا المايدى. ءسوزدىڭ شىن مانىسىندە بەيكۇنا قۇربان بولعان اتا-بابالارىمىزدى لايىقتى ەسكە الىپ، قۇرمەت كورسەتە الماي كەلدىك. «ءولى رازى بولماي، ءتىرى بايىمايدى» دەگەن حالقىمىزدىڭ قاناتتى ءسوزىن ءجيى-ءجيى ايتقانىمىزبەن، ونىڭ ىشكى ءمان-ماعىناسىنا جەتە ءمان بەرمەدىك. توتاليتارلىق اكىمشىل-ءامىرشىل كەزەڭدەگى حالقىمىزدىڭ باسىنا تونگەن قايعى-قاسىرەتتىڭ زاردابى وراسان بولاتىن.

تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ العاشقى جىلدارى-اق بۇل زۇلمات اشتىقتىڭ سەبەپ-سالدارىن زەرتتەۋ جونىندەگى ەلىمىزدىڭ قوعام قايراتكەرلەرى، دەپۋتاتتارىنان جانە تاريحشى عالىمدارىنان قۇرالعان ارنايى كوميسسيا جۇمىسىنىڭ قورىتىندىسى جاريالانعان بولاتىن. ماسەلەن، 1992 جىلى جەلتوقسان ايىندا ءباسپاسوز بەتتەرىندە قازاقستان رەسپۋبليكاسى جوعارى كەڭەسى تورالقاسىنىڭ «قازاقستان ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى مەن قاكسر حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ 1928 جىلعى 27 تامىزداعى «باي شارۋاشىلىقتاردى تاركىلەۋ تۋرالى»، 1928 جىلعى 13 قىركۇيەكتەگى «اسا ءىرى جانە جارتىلاي فەودال بايلاردى تاركىلەۋ مەن جەر اۋدارۋعا قارسى ارەكەت جاساعانى ءۇشىن قىلمىستىق جاۋاپتىلىق تۋرالى» جانە 1930 جىلعى 19 اقپانداعى «جاپپاي-ۇجىمداستىرۋ اۋداندارىندا اۋىل شارۋاشىلىعىن سوتسياليستىك جولمەن قايتا قۇرۋدى نىعايتۋ جونىندەگى جانە كۋلاكتار مەن بايلارعا قارسى كۇرەس جونىندەگى شارالار تۋرالى قاۋلىلارىن زەرتتەۋ جونىندەگى قازاقستان رەسپۋبليكاسى جوعارعى كەڭەسىنىڭ تورالقاسى كوميسسياسىنىڭ قورىتىندىلارى مەن ۇسىنىستارى تۋرالى» قاۋلىسى جاريالانعان بولاتىن. قاۋلىدا قازاقستان ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى مەن قاكسر حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ ادامداردى كوپ قۇرباندىققا جانە جاپپاي ساياسي جازالاۋعا ۇشىراتقان شەشىمدەرىنىڭ قابىلدانۋى مەن ورىندالۋىنا بايلانىستى ءمان-جايلارعا تۇپكىلىكتى باعا بەرۋ جونىندە كوميسسيا جاساعان قورىتىندىلار مەن ۇسىنىستار نەگىزىنەن ماقۇلدانعان بولاتىن. قاۋلىدا: «قازاقستان بۇرىن-سوڭدى بولىپ كورمەگەن الەۋمەتتىك تاجىريبە جۇرگىزەتىن الىپ پوليگونعا اينالدىرىلدى». مۇندا «ارتتا قالعان حالىقتاردىڭ كاپيتاليزمگە سوقپاي، سوتسياليزمگە ءوتۋ مۇمكىندىگى» تۋرالى قاتىپ قالعان ماركستىك جورامالدى ىسكە اسىرۋعا قىلمىستى ارەكەت جاسالىپ، ول قازاقستان ەتنوستارى تىرشىلىگىنىڭ ءداستۇرلى جۇيەسىن كۇيرەتىپ تىندى جانە سايىپ كەلگەندە، تاريحتاعى بۇرىن-سوڭدى بولىپ كورمەگەن اپاتقا اكەپ سوقتى.

قاسىرەت اۋقىمىنىڭ عالامات بولعانى سونشا، ءبىز ونى گەنوتسيد ساياساتىنىڭ كورىنىسى دەپ تولىق مورالدىق جاۋاپكەرشىلىكپەن ايتا الامىز. مۇنداي انىقتاما «گەنوتسيد قىلمىسىنان ساقتاندىرۋ جانە ونداي قىلمىس ءۇشىن جازالاۋ تۋرالى» حالىقارالىق قۇقىقتىڭ قاتاڭ نورمالارىنان تۋىندايدى» دەپ باسى اشىپ ايتىلعان ەدى. قاۋلىدا كەلتىرىلگەن مالىمەتتەر، ناعىز قايعى-قاسىرەتتى شىندىقتىڭ بەتىن اشادى. مىسالى، 1928 جىلى رەسپۋبليكادا ءىرى قارا 6 ميلليون 509 مىڭ بولسا، 1932 جىلى سونىڭ 965 مىڭى عانا قالعان. ۋاق مال 18 ميلليون 566 مىڭنان 1386-عا دەيىن كەمىگەن... 1928 جىلى 1 ميلليون 42 مىڭ تۇيە بولعان بولسا، 1932 جىلى ودان قالعانى 63 مىڭ عانا. اشارشىلىق جىلدارى رەسپۋبليكا شەگىنەن تىس جەرلەرگە بارلىعى 1 ميلليون 130 مىڭ ادام كوشكەن، ولاردىڭ 676 مىڭى ءبىرجولا كەتكەن دە، 454 مىڭى كەيىننەن قازاقستانعا قايتىپ كەلگەن. ادام شىعىنى ءتىپتى سۇمدىق: «قازاق ەلى اشتىقتان جانە سوعان بايلانىستى ىندەتتەردەن، سونداي-اق تابيعي ءولىم دەڭگەيىنىڭ ۇنەمى جوعارى بولۋىنان 2 ميلليون 200 مىڭ ادامىنان، ياعني بارلىق قازاق حالقىنىڭ 49 پايىزىنان ايىرىلدى» (ابدراحمانوۆ س.ا. تاۋەلسىزدىك شەجىرەسى. استانا، ەلوردا، 2001. 53-54 ب). ياعني كوميسسيا قورىتىندىسى بويىنشا 30-جىلدارداعى اشتىقتىڭ سەبەپ-سالدارى، اۋقىمى، حالقىمىزعا تيگىزگەن قاسىرەتى جانە زاڭدىق تۇرعىداعى سيپاتى اپ-ايقىن ايقىندالعان بولاتىن. بىراق بار جۇمىس وسىمەن شەكتەلىپ، تۇرالاپ قالعان ەدى.

20-جىلداردىڭ اياعى 30-جىلداردىڭ باس كەزىندەگى بۇكىل كەڭەس وداعىندا كۇشەيگەن توتاليتارلىق اكىمشىل-ءامىرشىل جۇيەنىڭ «قىزمەتىنە» زەر سالىپ قاراساق، ەلدىڭ بارلىق ايماعىندا تاپتىق كۇرەس ۇرانىمەن شارۋالارعا قارسى باعىتتالعان كەڭ كولەمدەگى شارالاردىڭ جوسپارلى تۇردە ۇيىمداستىرىلىپ، ىسكە اسىرىلعانىن بايقاۋعا بولادى. بۇل شارالار ستالين باستاعان باسشىلىقتىڭ بك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ قاۋلى قارارلارىمەن قابىلداتقىزعان تاپ جاۋى رەتىندە باي-كۋلاكتاردىڭ (كۋلاكتارعا باقۋاتتى شارۋالار توبى جاتقىزىلدى. - د.س.) شارۋاشىلىقتارىنا قارسى كۇرەس، كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋ، تاپ كۇرەسىن كۇشەيتۋ، كولحوزدار مەن سوۆحوزدارداعى شارۋاشىلىق دەربەستىگىنەن ايىرۋ، جەكە مەنشىككە قول سۇعۋ سىندى ارەكەتتەرىنەن كورىنىس تاپتى.

وسى قابىلدانعان پارتيالىق قاۋلى-قارارلاردى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن تىكەلەي ءستاليننىڭ بۇيرىعىمەن كۇشتىك قۇرىلىمدارىنىڭ ءىرى لاۋازىمدى وكىلدەرىنەن تۇراتىن ارنايى كوميسسيا قۇرىلىپ، اسا قۇپيا تۇردەگى «ەرەكشە قاۋلى» قابىلدانادى. قاۋلىدا وگپۋ سەكىلدى كۇشتىك قۇرىلىمداردىڭ سانىن ارتتىرىپ، 1929-1930 جىلدارى بيۋدجەدتىڭ ەسەبىنەن ونىڭ شتاتتىق قۇرامىن 700-800 ادامعا كوبەيتۋ، وگپۋ-دىڭ قاجەتتى وپەراتسيالاردى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ونى بارلىق كەرەك-جابدىقتارىمەن قامتاماسىز ەتۋ، اۋىل شارۋاشىلىعىنداعى سوتسياليستىك قايتا قۇرۋلارعا قارسىلىق كورسەتكەن باي-كۋلاك ەلەمەنتتەرىنە قارسى جازالاۋ شارالارىن كۇشەيتۋ ماقساتىندا وگپۋ-عا سوتسىز، تەرگەۋسىز جازالاۋ شارالارىن جۇرگىزۋگە قۇقىق بەرۋ جانە جازالاۋ شارالارىن ىسكە اسىرۋ ءۇشىن سىبىردە، قيىر سىبىردە قوسىمشا لاگەرلەردى اشۋعا قارجى ءبولۋ ماسەلەلەرى ايتىلعان بولاتىن.

سونىمەن قاتار اۋىل شارۋاشىلىعىنداعى سوتسياليستىك قايتا قۇرۋلاردى كەڭ كولەمدە جۇرگىزۋ جانە كۋلاكتاردىڭ قارسىلىعىن ءبىرجولاتا ەڭسەرۋ ماقساتىندا وسىعان دەيىن قولدانىلىپ كەلگەن جەردى جالعا الۋ جانە اۋىل شارۋاشىلىعىنداعى جالدامالى ەڭبەكتى پايدالانۋ جونىندەگى زاڭداردىڭ كۇشى جويىلدى. كۋلاكتاردىڭ بارلىق قۇرال-سايماندارى، تۇرعىن-جايلارى، ءوندىرىس جابدىقتارى، استىق ونىمدەرى تاركىلەنىپ، ولار ءۇش دەڭگەيگە جىكتەلدى. ءبىرىنشى دەڭگەيگە كونتسلاگەرلەرگە قامالاتىن كۋلاكتاردىڭ بەلسەندى توبى جاتتى. ەكىنشى دەڭگەيگە كسرو-نىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنە جەر اۋدارىلاتىندار جاتقىزىلسا، ءۇشىنشى دەڭگەيگە ءوز جەرلەرىندە قالدىرىلعان، كولحوزداردان تىس جەرلەر بەرىلگەن كۋلاكتار جاتقىزىلعان بولاتىن. اۋىل شارۋاشىلىعىنداعى كۋلاكتاردى تاپ رەتىندە جويۋ جونىندەگى ارنايى قۇرىلعان كوميسسيانىڭ شەشىمى بويىنشا 60 مىڭ ادام لاگەرلەرگە قامالسا، 150 مىڭ شارۋاشىلىق باسقا ايماقتارعا كوشىرىلۋگە ءتيىس بولدى. ونىڭ ىشىندە قيىر سولتۇستىككە 70 مىڭ وتباسى، سىبىرگە 50 مىڭ وتباسى، ورالعا 20-25 مىڭ وتباسى جانە قازاقستانعا 20-25 مىڭ وتباسى كوشىرىلدى. وسى شارالارمەن اينالىساتىن وگپۋ-دىڭ قۇرىلىمدارىنا ءتيىستى كەزەك كۇتتىرمەس كومەك كورسەتۋ جونىندە جەرگىلىكتى پارتيا، كەڭەس ورگاندارىنا قاتاڭ تۇردەگى نۇسقاۋلار بەرىلدى.

بۇكىل كەڭەس وداعىن قامتىعان اۋىل شارۋاشىلىعىندا وسىنداي «دۇربەلەڭ» تۋىپ جاتقاندا «ىزدەگەنگە سۇراعان» دەگەندەي وسىعان دەيىن دە قازاق اۋىلدارىنا شابۋىل جاساۋعا دايىندالىپ جاتقان گولوششەكيننىڭ ايى وڭىنان تۋدى. قازاق اۋىلدارىندا سوتسياليستىك قۇرىلىستى جۇرگىزۋدىڭ نەگىزگى ۇلگىسى رەتىندە جاپپاي ۇجىمداستىرۋدى جاقتاعان ول «قازاق اۋىلى وكتيابر لەبىن سەزىنگەن جوق»، «قازاق اۋىلدارىندا كەڭەستىك بيلىك جوق»، «ورىس كۋلاكتارى جەتكىلىكتى دارەجەدە السىرەدى، ال قازاق بايىنا ەشكىم تيىسكەن جوق» دەۋمەن قازاقتىڭ بايىرعى كوشپەلى مال شارۋاشىلىعىنا قارسى سوعىس جاريالاپ، قازاق حالقىن ورنى تولماس قايعى-قاسىرەتكە ۇشىراتقان ۇلكەن دۇربەلەڭدى باستاپ كەتتى. ول 1929 جىلى 24 قاڭتار كۇنى بك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ حاتشىسى كوگونوۆيچتىڭ اتىنا اسا قۇپيا تۇردە جازعان حاتىندا: «كەڭەس وكىمەتىنىڭ جانە پارتيانىڭ اۋىلدى كەڭەستەندىرۋ، باي جانە كۋلاكتارعا قارسى كۇرەس شارالارىمىز باي-كۋلاكتاردىڭ قارسىلىعىن تۋدىرىپ، ولار تەرروريستىك ارەكەتتەر جاساپ جاتىر. سوندىقتان ولارعا قارسى قاتاڭ جازالاۋ شارالارىن كۇشەيتۋ كەرەك» دەي وتىرىپ، «ركفسر ادىلەت حالىق كوميسسارياتى رەۆوليۋتسياعا قارسى جانە تەرروريستىك ىستەردى ماسكەۋگە جىبەرۋدى تالاپ ەتەدى. ول ىستەردى ول جاققا جىبەرگەندە ءۇش اپتاداي ۋاقىت كەتەدى. سوندىقتان بۇل ىستەردى قاراۋعا قازاقستاندا ەرەكشە جاعداي جاساپ، وزىندە قاراۋعا رۇقسات بەرۋىڭىزدى سۇرايمىن» دەگەن بولاتىن. قازاقتىڭ ۇلتجاندى قايراتكەرلەرىنە جانە قازاقستاننىڭ بارلىق ايماعىن قامتىعان شارۋالار كوتەرىلىسىنە قاتىستى 20-جىلداردىڭ اياق كەزىنەن-اق باستالعان قاتاڭ جازالاۋ شارالارىنىڭ كەڭىنەن جۇرگىزىلگەنىنە نازار سالىپ قاراساڭىز، ورتالىقتان گولوششەكيننىڭ ءوتىنىش حاتىنا قانداي ماعىنادا جاۋاپ كەلگەنىن شامالاۋعا بولادى.

1929 جىلدىڭ باس كەزىنەن باستاپ قازاقستاننىڭ بارلىق ايماقتارىندا كۇردەلى جاعداي قالىپتاستى. بۇل كۇردەلى جاعداي، ساياسي تۇرعىدان العاندا الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ءارتۇرلى جالالارمەن جاپپاي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراپ، قاماۋعا الىنا باستاۋىنان كورىنسە، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق تۇرعىدا گولوششەكيندىك باسسىزدىق ساياساتتىڭ سالدارىنان قازاق اۋىلدارىن جايلاعان الاپات اشتىقتان كورىنەدى.

ستالين باستاعان ورتالىق باسشىلارى جاپپاي ۇجىمداستىرۋدىڭ بارىسىندا اۋىل شارۋاشىلىعىندا قالىپتاسىپ وتىرعان كۇردەلى جاعداي جونىندە حاباردار بولدى. مەملەكەتتىك ارنايى قۇرىلىمداردىڭ مالىمەتتەرىن، حابارلامالارىن، پارتيالىق ەسەپتەردى ايتپاعاننىڭ وزىندە 1929 جىلدىڭ باس كەزىنەن باستاپ، ستالين مەن كالينيننىڭ اتىنا اۋىل شارۋاشىلىعىندا بولىپ جاتقان زاڭسىزدىقتارعا بايلانىستى 90 مىڭعا جۋىق شاعىمدار كەلىپ تۇسكەن. بىراق ادام بالاسىن جارقىن بولاشاققا جەتەلەيتىن «ىزگى قادامدار» جولىنداعى بولار-بولماس ادام شىعىنىن زاڭدى قۇبىلىس دەپ ەسەپتەگەن كوسەم وعان بولا باسىن قاتىرىپ تا جاتپادى. سوتسياليزم تەرەڭدەگەن سايىن «تاپ كۇرەسى» شيەلەنىسە تۇسەدى دەگەن قاعيدانى باسشىلىققا العان پرولەتاريات كوسەمى ءۇشىن قۇربان بولعان ميلليونداعان ادامداردىڭ قاڭقا سۇيەگىنەن ءسوتسياليزمنىڭ ىرگەتاسىن بەكىتە ءتۇسۋ زاڭدىلىق بولىپ ەسەپتەلدى.

گولوششەكيندىك توتاليتارلىق اكىمشىل-ءامىرشىل ساياساتتىڭ سالدارىنان بولعان ەلىمىزدەگى كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋدىڭ زاردابىنان حالقىمىز ۇلكەن قايعى-قاسىرەتتى باسىنان وتكەردى. ەلىمىزدىڭ ءوز ىشىندە حالىق اشتىقتان جاپپاي قىرىلىپ جاتقاندا، اشتىقتان ازىق ىزدەپ وزگە رەسپۋبليكالارعا اۋا كوشكەن حالىقتىڭ ءبىر بولىگى دە وتە اۋىر جاعدايدى باستارىنان وتكەردى. ماجبۇرلىكتەن ءوز ەلىن تاستاپ اۋا كوشكەن بوسقىنداردىڭ تاعدىرى وتە ايانىشتى بولدى. اشتىقتان قايتىس بولعان ولاردىڭ باسىم بولىگىنە تۋعان جەردىڭ توپىراعى دا بۇيىرمادى. قازاقتاردىڭ شەكارالاس رەسپۋبليكالارعا جانە شەت مەملەكەتتەرگە ۇدەرە كوشۋىنىڭ سەبەبى جونىندە گولوششەكين ءوزىنىڭ ستالينگە جازعان حاتتارىندا: «كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋدان، كۇشتەپ استىق دايىنداۋدان، حالىقتىڭ قولىنداعى كۇنكورىس مالىن كولحوزعا تارتىپ الۋدان، كۇشتەپ ەت دايىنداۋدان حالىق اشتىققا ۇشىراپ، كوشىپ جاتىر» دەگەن جوق. قايتا كەرىسىنشە، ءىستىڭ تۇپكى ءمانىن قاساقانا تەرىس بۇرمالاپ، «كونتررەۆوليۋتسياشىل-ۇلتشىل ەلەمەنتتەردىڭ كولحوزداستىرۋعا قارسى ارەكەتتەرىنەن»، «شيەلەنىسكەن تاپتىق كۇرەستەگى باي-اتقامىنەرلەردىڭ ارانداتۋىنان»، «باي-كۋلاكتاردىڭ قولدارىنداعى مالدارىنان ايىرىلعىسى كەلمەي قارسىلىق كورسەتۋىنەن» تۋىنداپ وتىر دەپ جازدى.

30-جىلدارداعى گولوششەكيندىك زۇلمات اشتىقتىڭ سالدارىنان قازاقتاردىڭ باسىم بولىگى قىتاي مەملەكەتىنىڭ تەرريتورياسىنا اۋا كوشتى. بۇل كوش 1929 جىلدىڭ اياق كەزىنەن-اق باستالىپ، 1930 جىلى جاپپاي سيپات الدى. وگپۋ-دىڭ تولىق ەمەس مالىمەتتەرىنە قاراعاندا 1930 جىلى 34 977 شارۋاشىلىق كوشكەن بولسا، 1931 جىلى 45 000 شارۋاشىلىق قىتاي جەرىنە كوشۋگە ءماجبۇر بولعان.

ءوز جەرىن تاستاپ اۋا كوشكەن حالىقتىڭ الەۋمەتتىك قۇرامى مىناداي بولدى: 1929 جىلى قازاقستاننىڭ شەكارالىق اۋداندارىنان قىتايعا كوشكەندەر:

باي شارۋاشىلىقتارى - 123, بارلىعى 739 ادام.

ورتا شارۋاشىلىقتارى - 128, بارلىعى 474 ادام.

كەدەي شارۋاشىلىقتارى - 165, بارلىعى 632 ادام.

بارلىق شارۋاشىلىق 416, 1.845 ادام.

1930 ج. باي شارۋاشىلىقتارى - 529, بارلىعى 1.047 ادام.

ورتا شارۋاشىلىقتارى - 1315, بارلىعى 3.028 ادام.

كەدەي شارۋاشىلىقتارى - 1634, بارلىعى 4.365 ادام.

بارلىق شارۋاشىلىق - 3.478, بارلىعى 8.440 ادام.

1931 ج. باي شارۋاشىلىقتارى - 291.

ورتا شارۋاشىلىقتارى - 805.

كەدەي شارۋاشىلىقتارى - 1003.

بارلىق شارۋاشىلىق 2.099.

باتىس قىتايدىڭ ىلە وكرۋگىندەگى كسرو-نىڭ كونسۋلى لوزوۆسكي 1933 جىلى قازان ايىندا گولوششەكيننىڭ اتىنا جازعان حاتىندا قىتايدىڭ ىلە وكرۋگىندە 1931 جىلدان بەرى قازاقستاننان كوشىپ كەلگەن قازاقتاردىڭ سانى 20 مىڭعا جەتكەنىن، قازىرگى ۋاقىتتا ولاردى كەرى قايتارۋ جونىندەگى جۇمىستار جۇرگىزىلىپ جاتقانىن حابارلاۋمەن قاتار، قىتاي جەرىنە كوشىپ كەلگەن قازاقتاردىڭ نەگىزگى بولىگى كەدەيلەر، كەشەگى كولحوز مۇشەلەرى ەكەنىن، ولاردىڭ قولدارىنداعى بار دۇنيە-مۇلىكتەرىن قىتايلاردىڭ تارتىپ العاندىعىنان كەرى قايتۋعا ەشقانداي مۇمكىندىكتەرى جوق ەكەنىن ەسكەرىپ، قازاقتاردى كەرى قايتارۋعا قازاقستان ۇكىمەتى دەرەۋ ارادا قارجى ءبولىپ، شارا قولدانادى دەپ ۇمىتتەنەمىن دەگەن بولاتىن.

اشىققان حالىقتىڭ ەكىنشى تولقىنى شەكارالاس رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ تەرريتورياسىنا قاراي اعىلدى. 1932 جىلى اقپان ايىندا بك(ب)پ باتىس ءسىبىر ولكەلىك كوميتەتىنىڭ حاتشىسى م. زايتسەۆ گولوششەكينگە جازعان حاتىندا باتىس ءسىبىر ايماعىنا قازاقستاننان اۋا كوشىپ كەلگەن قازاقتاردىڭ حال-جاعدايى جونىندە مىناداي مالىمەتتەردى جەتكىزگەن بولاتىن. «1931 جىلدىڭ كۇزىنەن باستاپ قازاقستاننان باتىس ءسىبىر تەرريتورياسىنا قازاقتاردىڭ قاشۋى جيىلەدى. كەيىنگى كەزدە بۇل جاپپاي سيپات الا باستادى. ولاردىڭ باسىم بولىگى كەدەيلەر. قاشا كوشۋدىڭ اۋقىمى قانشالىقتى ەكەنىن مىنا ساندىق مالىمەتتەردەن كورۋگە بولادى. قازاقستانمەن شەكتەس ءبىر عانا سلاۆگورود اۋدانىنا 10 000 قازاق كەلدى. ولاردىڭ 6000-عا جۋىعى قالادا جانە قالانىڭ توڭىرەگىندە ءجۇر. ولار قالانىڭ شەتكى اۋداندارىنا، بوس ۇيلەرگە ورنالاسىپ العان. باسپاناعا قولى جەتپەگەندەر كوشەدە تۇنەۋدە. ەشقانداي دا جۇمىستارى، دۇنيە-مۇلىكتەرى جوق ولار اشتان ولۋدە. ولاردىڭ اراسىندا ءارتۇرلى جۇقپالى اۋرۋلار تاراپ جاتىر. سلاۆگورودتاعى اۋداندىق مەكەمەلەرگە كەلگەن قازاقتار، بالالارىن سوندا تاستاپ كەتىپ جاتىر. بالالار ءۇيى لىق تولعان. وزىمىزدەگى ازىق-تۇلىك قيىنشىلىعىنا بايلانىستى اش قازاقتارعا كومەكتەسۋگە مۇمكىندىگىمىز جوق. قازاقتاردىڭ ءبىزدىڭ ايماققا قاراي كوشۋىنە قارسى شۇعىل شارالار قولدانىڭىزدار، ولارعا قاجەتتى كومەك كورسەتىڭىزدەر». قازاقستاننىڭ باتىس ايماعىنان ەدىل بويىنا كوشكەن قازاقتاردىڭ جاعدايى دا وسىعان ۇقساس بولدى. ماسەلەن، 1932 جىلى 8 ناۋرىزدا بولعان بك(ب)پ ورتا ۆولگا ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ ماجىلىسىندە ەدىل بويىنا جاپپاي قونىس اۋدارعان قازاقتاردىڭ جاعدايى قارالدى. رەسەيدىڭ ەلەك، پەتروۆ، كاشيرين اۋداندارى مەن ورىنبور قالاسىنىڭ توڭىرەگىنە كوشىپ بارعان قازاقتاردىڭ سانى 50 مىڭ ادامعا جەتكەن. ولاردى قامتىعان اشتىقتان، جۇقپالى اۋرۋلاردان ولگەن ادامداردىڭ سانى مىڭداپ سانالدى. وسى ماجىلىستە ورال ۆولگا ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى ۆ.شۋبريكوۆ اشىققان قازاقتارعا ازىق-تۇلىك كومەگىن كورسەتۋ ءۇشىن ولكەلىك اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ورتالىق شارۋاشىلىق ۇيىمدارىنا بىرنەشە رەت حابارلاعانىنا قاراماستان ەشقانداي جاۋاپ كەلمەي وتىرعانىن مويىنداۋعا ءماجبۇر بولدى. ورتالىق كوميتەتكە اشىققاندارعا كومەك كورسەتۋ ءۇشىن قوعامدىق اسحانالار اشۋ قاجەتتىگىن ايتىپ 1,5 مىڭ توننا نان، شاي، قانت سۇراعان بولاتىن. 1932 جىلى 27 ماۋسىم كۇنى سامارا قالاسىنان و. يساەۆ گولوششەكينگە بىلاي دەپ جەدەلحات جولدادى: «ستانتسيالاردا نان سۇراپ، اشىعىپ جۇرگەن ادامدار وتە كوپ. ازىق-تۇلىك كومەگىنىڭ قايدا كەتكەنى تۇسىنىكسىز. بيۋرودا ازىق-تۇلىك كومەگى ماسەلەسىن قاراۋىڭىزدى وتىنەمىن».

ورتا ۆولگا ايماعىنا باس ساۋعالاپ اۋعان قازاقتاردى كەرى قايتارۋ ءۇشىن، سول ايماققا بارعان س.مەڭدەشوۆ ف.گولوششەكيننىڭ جانە حالىق كوميسسارلار كەڭەسىنىڭ توراعاسى و. يساەۆتىڭ اتىنا جازعان بايانداما حاتىندا ول جاققا بارعان قازاقتاردىڭ جاعدايىنىڭ وتە اۋىر ەكەنىن، تۇرعىن جايسىز، تاماقسىز، كيىمسىز قالعان قازاقتار اراسىنداعى ءولىم-ءجىتىم كۇننەن-كۇنگە كوبەيىپ وتىرعانىن جانە قازاقتاردى كەرى قايتارۋ جونىندەگى جۇمىستار جۇرگىزىلىپ جاتقانىن بايانداۋمەن قاتار، قازاقتاردىڭ جاعدايىنىڭ ودان سايىن اۋىرلاۋىنىڭ تاعى ءبىر سەبەبى رەتىندە جەرگىلىكتى ۇلى دەرجاۆالىق شوۆينيستىك ساياسات پەن تۇرپايى بيۋروكراتيالىق قاتىناستان ەكەنىن اتاپ كورسەتەدى. بۇل ايماقتاردا جەكەلەگەن شارۋاشىلىق باسشىلارىنىڭ جانە پارتيالىق، كەڭەستىك ۇيىم باسشىلارىنىڭ قازاقتارعا دەگەن شوۆينيستىك كوزقاراسىنان قازاقتارعا اسحانالارعا، كلۋبتارعا كىرۋگە تىيىم سالعان. ارزان جۇمىس قولى رەتىندە پايدالانىپ، قاجەتتى قارجىلارىن بەرمەگەن. قازاقتاردى ۇرىپ-سوعۋ، ءولتىرۋ وقيعالارى ءجيى-ءجيى ورىن الىپ وتىرعان. قازاقتاردان دەرەۆنيالارعا كەلۋگە، كوشەدە جۇرۋگە تىيىم سالعان. قازاقتارعا قارسى باعىتتالعان ۇلى دەرجاۆالىق شوۆينيستىك سوراقى بۇنداي ارەكەتتەردىڭ باتىس ءسىبىر ولكەسىندە دە ورىن العانىن باتىس ءسىبىر ايماقتىق پروكۋرورى دا ءوز رەسمي بايانداماسىندا كەلتىرگەن بولاتىن.

اشتىقتان اۋا كوشكەن قازاقتاردىڭ ءۇشىنشى لەگى كورشى ورتا ازيا رەسپۋبليكالارىنا قاراي اعىلدى. تولىق ەمەس مالىمەتتەر بويىنشا 1931-1932 جىلدارى قىرعىزستانعا 100 مىڭداي، وزبەكستانعا 50 مىڭداي، قاراقالپاقستانعا 20 مىڭنان اسا ادام قونىس اۋدارعان. اش-جالاڭاش بارعان بۇلاردىڭ دا جاعدايى وتە اۋىر بولعانى بەلگىلى. باس ساۋعالاپ يران، مونعوليا، اۋعانستان اسقان قازاق كوشىنىڭ سانى دا از ەمەس ەدى.

اشتىقتان باس ساۋعالاپ جان-جاققا ۇدەرە كوشكەن قازاق كوشىن «باي-كۋلاك ەلەمەنتتەرىنىڭ ۇگىت-ناسيحاتىنا»، «كونتررەۆوليۋتسيالىق-ۇلتشىل» كۇشتەردىڭ قارسىلىعىنان تۋىنداپ وتىر جانە كوشىپ كەتكەندەردىڭ باسىم بولىگى باي-كۋلاكتار دەۋدەن جاعى تالماعان گولوششەكين كوشكەن حالىقتى كەرى قايتارۋ ءۇشىن پارتيا، كەڭەس قىزمەتكەرلەرىن ايماقتارعا جىبەرۋگە ءماجبۇر بولدى. ويتكەنى مەملەكەتكە استىق، ەت ونىمدەرىن بەرەتىن شارۋاشىلىقتاردىڭ ورنى وپىرايىپ قالعان بولاتىن. كوشىپ كەتىپ جاتقانداردىڭ باسىم بولىگى باي-كۋلاكتار دەگەن گولوششەكيننىڭ كوپىرمە ءسوزىن بك(ب)پ باتىس ءسىبىر ولكەلىك كوميتەتىنىڭ حاتشىسى ر. ەيحە تىكەلەي گولوششەكيننىڭ وزىنە جازعان مىنا حاتىندا: «ۆ پيسمە وت 20-گو مارتا ۆى پيشيتە، چتو وتكوچەۆكي ناچەليس نە تولكو ۆ ەتوم گودۋ ي چتو وتكوچەۆاۆشيح نەلزيا سچيتات كاكيم تو گولودوبەشەنتسامي. نام كاجەتسيا، چتو كازاك كرايكوم وچەۆيدنو نەپراۆيلنو ينفورميروۆان سۆويمي مەستنىمي ورگانيزاتسيامي، ەسلي ون سچيتاەت، چتو تو، چتو يمەەت مەستو ۆ ەتوم گودۋ ۆ چەستي وتكوچەۆوك، ۆ كاكوي نيبۋد ستەپەني موجنو سراۆنيت س تەم، چتو بىۆالو ۆ پرەجنيە گودى. ۆ ەتوم گودۋ نە تولكو ۆ رايونى، پريلەگايۋششيە ك كازاحستانۋ، پەرەكوچەۆالي تىسياچي حوزيايستۆ، نو داجە ۆ تاكيح وتدەلنىح رايوناح، كاك نوۆوسيبيرسك ي در، پوياۆيليس وتكوچەۆاۆشيە يز كازاحستانا كازاكي. نەسومنەننو، چتو سرەدي وتكوچەۆاۆشيح باي-كۋلاكي ۆەلي ي ۆەدۋت كونتررەۆوليۋتسيوننۋيۋ رابوتۋ - ەتو نە نوۆوست. ۆەس ۆوپروس تولكو ۆ توم، پوچەمۋ ۆ ەتوم گودۋ كونتررەۆوليۋتسيوننايا رابوتا بايا-كۋلاكا بىلو ستول ۋسپەشنو، چتو ەمۋ ۋدالوس سبيت تىسياچي بەدنياتسكو-سرەدنياتسكيح حوزيايستۆ» دەپ جوققا شىعارا وتىرىپ، گولوششەكيندىك تۇلكى-بۇلاڭنىڭ بار سىرى جونىندەگى شىندىقتى اشىپ ايتقان ەدى.

1932 جىلى 19 اقپان كۇنى ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ ءماجىلىسى بولىپ، وندا كوشىپ كەتكەندەر جونىندە ماسەلە قارالادى. ماجىلىستە سويلەگەن گولوششەكين ءىستىڭ ءمانىن تاعى دا بۇرمالاپ، ورتا ازيا رەسپۋبليكالارىنا كوشىپ كەتۋ بايلار مەن ۇلتشىلداردىڭ سوتسياليستىك قۇرىلىسقا قارسىلىعىنان بولىپ وتىرعان ءىس، ولارعا ورتا ازيا رەسپۋبليكالارىنداعى ۇلتشىلدار مەن بايلار كومەكتەسىپ وتىر، بارلىق ۇيىمدىق جۇمىستى تاشكەنتتە شوعىرلانعان ۇلتشىلدار مەن توپشىلدار اتقارىپ وتىر دەۋمەن مىناداي قاۋلى قابىلداتقىزادى: «بك(ب)پ وك ورتا ازيا بيۋروسىنان بايلار جانە ولاردىڭ باسشىلارىنىڭ جەتەگىندەگى كەدەيلەر مەن ورتا شارۋالاردى ولاردان ءبولىپ الىپ، قازاقستانعا ەرىكتى تۇردە قايتارۋعا جاردەم سۇراۋ. كەڭەستىك مەكەمەلەردى جانە قازاقستاندىق جوعارى وقۋ ورىندارىن ۇلتشىل جانە توپشىل ەلەمەنتتەردەن تازارتىپ، پارتيالىق جاۋاپكەرشىلىككە تارتۋ». وسى قاۋلىداعى بەلگىلەنگەن ءىس-ارەكەتتەردى جۇزەگە اسىرۋ جانە ورتا ازيا بيۋروسىمەن كەلىسسوز جۇرگىزۋ ءۇشىن تاشكەنت قالاسىنا كاحياني ىسساپارعا جىبەرىلدى.

كوشىپ بارعان قازاقتاردى كەرى قايتارۋ جونىندەگى گولوششەكيندىك اپەرباقاندىق كور-سوقىر ساياساتتى تۇسىنگەن بك(ب)پ ورتالىق كوميتەتى ورتا ازيا بيۋروسى 1932 جىلى 28 ناۋرىزدا باۋمان، ف. حودجاەۆ، لەپا، سەرعازيەۆتاردىڭ قاتىسۋىمەن بولعان ماجىلىسىندە «كوشىپ كەلگەن قازاقتاردى قازاقستانعا قايتارۋ تۋرالى» ماسەلە قاراپ، ەرەكشە شەشىم شىعارادى. ول شەشىمدە: قازاقتاردى كەرى قايتارۋ ىسىندە تۇرپايى ارەكەتتەردىڭ (ەرىكسىز، كۇشتەپ قايتارۋ) ورىن الىپ وتىرعاندىعى جانە قازاقتاردىڭ كەرى كوشۋى تۇسىندىرمە جۇمىستارىنان كەيىن ەرىكتى تۇردە ءجۇرۋ كەرەكتىگى ايتىلعان بولاتىن (ەسكەرتۋ: ماقالادا قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ مۇراعاتىنان الىنعان مالىمەتتەر پايدالانىلدى).

مىڭداعان قازاقتار بارعان جەرىنەن دە پانا تاپپاي، ءوز تۋعان جەرىنە كەرى قايتۋعا ءماجبۇر بولدى. بىراق قازاقستان ۇكىمەتى ولارعا قول ۇشىن بەرۋگە دارمەنسىز بولاتىن. ارى-بەرى سەڭدەي ساپىرىلىسىپ اشتان ولگەن ميلليونداعان قازاقتىڭ ءولى دەنەسى جان-جاقتا شاشىراپ كومۋسىز جاتتى. 1930-1933 جىلدارى قازاق حالقىن جاپپاي اشارشىلىق قامتىعان كەزدىڭ وزىندە دە ورتالىققا قازاقستاننان استىق، ەت ونىمدەرىن دايىنداپ جىبەرۋ توقتاعان جوق. بۇنى ءبىزدىڭ حالقىمىزعا قارسى تىكەلەي جاسالعان گەنوتسيد دەمەي، نە دەۋگە بولادى؟

الداعى ۋاقىتتا 2 ميلليوننان استام بەيكۇنا كومۋسىز قالعان اتا-بابالارىمىزعا لايىقتى قۇرمەت كورسەتۋ جانە ولارعا تاعزىم ەتۋ ءۇشىن، سونداي-اق بۇگىنگى ۇرپاق بۇنداي زۇلماتتىڭ قايعى-قاسىرەتىن لايىقتى ءتۇسىنىپ، ساناسىنا ءسىڭىرىپ ءتۇيسىنۋى ءۇشىن مىناداي باستى شارالاردى قولعا الىپ، ىسكە اسىرۋ مىندەتىمىز بولىپ تابىلادى.

1. جىل سايىن 31 مامىر كۇنىن «30 جىلدارداعى اشتىق قۇرباندارىن جانە ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن» ەسكە الۋ كۇنى رەتىندە قارالى كۇن دەپ جاريالاۋ.

2. 31 مامىر كۇنى جوعارى وقۋ ورىندارىندا، كوللەدجدەردە، ورتا مەكتەپتەردە 1 مينۋتتىق ۇنسىزدىك جاريالاپ، اشتىق قۇرباندارىن جانە ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنا تاعزىم ەتۋ. بۇل كۇنى ەلىمىزدىڭ تۋى ءتۇسىرىلىپ، بارلىق مەكەمەلەردەگى ساۋىق-سايران كەشتەرى، ءسان-سالتاناتتى اۋەندەر توقتاتىلۋى ءتيىس.

3. 30-جىلدارداعى اشتىق قۇرباندارىنا ارنالعان ەسكەرتكىشتەر بارلىق وبلىس ورتالىقتارىندا، بەلگىلى تاريحي ورىنداردا ورناتىلۋى ءتيىس.

4. جاس ۇرپاقتىڭ ساناسىندا ءتوتاليتاريزمنىڭ نە ەكەنىن، وتارشىلدىق ساياساتتىڭ نە ەكەنىن ۇعىندىرۋ ءۇشىن، جىل سايىن 31 مامىر كۇنى قارساڭىندا رەسپۋبليكا كولەمىندە بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى ارقىلى ارنايى دايىندالعان باعدارلامالاردى كەڭىنەن ناسيحاتتاۋ.

«ايقىن» گازەتى

وتاندىق كيىمدى قاشان كيەمىز؟

18-Maمىر، 2012

پىكىرلەردى كورۋ

983جىل باسىندا ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ ۇكىمەتتىڭ كەڭەيتىلگەن وتىرىسىندا قازاقستانداعى جەڭىل ونەركاسىپ سالاسىنىڭ دامۋ قارقىنىنا كوڭىلى تولمايتىنىن بىلدىرگەن ەدى. «جەڭىل كاسىپ تۋرالى مۇلدەم ۇمىتتىق. بۇنىمەن ەشكىم ناقتى اينالىسپايدى، بىلعارى وڭدەلمەيدى، كيىم تىگىلمەيدى. نەگە وسىلاي بولدى؟» دەگەن ساۋالداردى قويا وتىرىپ، ءتيىستى سالا مينيسترلىكتەرىنە وسى ماسەلەنى وڭالتۋدى تاپسىرعان ەدى.

كەڭەس زامانىندا قازاقستاننىڭ كوپتەگەن قالالارىندا كيىم، اياقكيىم تىگەتىن فابريكالار جۇمىس ىستەپ، حالىققا وسى تاۋار تۇرلەرىنە دەگەن سۇرانىسىن قاناعاتتاندىرا ءبىلدى. ساپاسى دا ايتارلىقتاي جوعارى بولاتىن. «جەتىسۋ» اياقكيىم فابريكاسى سەكىلدى ءوندىرىس ورىندارى ىشكى سۇرانىستى قامتاماسىز ەتۋگە قاۋقارى جەتەتىن ەدى. قىزىلجارداعى تەرى كاسىپورىنى، «الماتى ماقتا-ماتا» كومبيناتى، شىمكەنتتەگى «ۆوسحود»، «1-ماي» فابريكالارى، قىزىلوردا اياقكيىم فابريكاسى دۇرىلدەپ جۇمىس ىستەپ تۇرعان ۋاقىتتاردى ەسكە الساق تا جەتكىلىكتى. سول كەزدەگى ىشكى ءونىمنىڭ 15 پايىزدان جوعارى بولىگىن جەڭىل ونەركاسىپ سالاسى بەرىپ تۇرعانى دا كوپ جايتتان حابار بەرسە كەرەك. ال قازىر نەگە ولاي ەمەس؟ ۇزاق جىلدار بويى تابىستى جۇمىس جاساپ كەلگەن مۇنداي فابريكالاردىڭ ىستەن شىعۋى باسەكەدە شەتەل ونىمدەرى باسىم تۇسكەندىكتەن عوي.

قازاقستانداعى جەڭىل ونەركاسىپتى دامىتۋدىڭ 2010-2014 جىلدارعا ارنالعان باعدارلاماسى قابىلداندى. «ەگەر بۇل باعدارلاما ءوز ناتيجەسىن بەرەتىن بولسا، قازاقستاندىق تىگىن ونەركاسىپتەرى ىشكى نارىقتى جاۋلاپ العان يمپورتتىق تاۋارلارعا باسەكەلەستىك تانىتا الادى» دەيدى ماماندار.

قازاقستان يندۋسترياسىن دامىتۋ ينستيتۋتىنىڭ ماماندارى قازاقستان جەڭىل ونەركاسىبى ىشكى نارىقتاعى كوشباسشى بولۋى كەرەك دەيدى. جەڭىل ونەركاسىپتىڭ جاي-كۇيى تۋرالى كەيبىر مالىمەتتەرگە قاراعاندا، قازاقستانداعى جەڭىل ونەركاسىپ ونىمدەرىنىڭ كولەمى 2007 جىلى 38,1 ملرد. تەڭگە بولسا، 2008 جىلدا 28 پايىزعا تومەندەگەن، ال 2009 جىلى 20,4 ملرد. تەڭگەنى قۇراپ وتىر.

2005 جىلى جەڭىل ونەركاسىپتە 20 مىڭ قىزمەتكەر جۇمىس ىستەسە، 2010 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنداعى مالىمەت بويىنشا ولاردىڭ سانى 13,7 مىڭ ادامعا دەيىن قىسقارىپ كەتكەن. وسى ارالىقتا رەسپۋبليكاداعى ءوندىرىس 2,2 پايىزدان 0,8 پايىزعا دەيىن قۇلدىراعان.

زەرتتەۋ مالىمەتتەرى بويىنشا، ەلىمىزدە جەڭىل ونەركاسىپكە دەگەن سۇرانىستىڭ جالپى كولەمى 5-6 ملرد. دوللاردى قۇراپ وتىر. بۇل ەلدەگى يمپورتتىڭ ۇلەسى 97 پايىز دەگەن ءسوز.

پرەزيدەنت جارلىعىنا سايكەس «وڭتۇستىك» دەپ اتالاتىن ەكونوميكالىق بەلدەۋ قۇرىلعان بولاتىن. مۇندا ەلىمىزدەگى ماقتا-ماتا شيكىزاتىن دايىن ونىمگە دەيىن جاساپ شىعارۋ ماقساتى كوزدەلگەن. «وڭتۇستىك» ايماعىندا 15 توقىما كاسىپورىندارىن اشۋ جۇمىستارى قولعا الىنعان.

ساراپشىلاردىڭ ايتۋىنشا، جەڭىل ونەركاسىپتى دامىتۋداعى قازاقستاننىڭ مۇمكىندىكتەرىن ەسكەرە وتىرىپ، اتالعان سالا ونىمدەرىن ىشكى نارىقتا 30 پايىزدان اسىرۋعا بولاتىن كورىنەدى. ال تىكەلەي ينۆەستيتسيالاردىڭ كولەمىن 70 پايىزعا دەيىن جەتكىزۋگە دە جاعداي بار. بۇل، ارينە، ساراپشىلاردىڭ جەكەلەي پىكىرى، شىعارىپ سالما ءسوزى دەۋگە دە بولادى. جەڭىل ونەركاسىپ ونىمدەرىن ىشكى نارىقتا 30 پايىزدان اسىرۋ دەگەنىمىز، ەرتەگىدەي ەكەنىن وسى ماسەلەمەن شۇعىلداناتىندار ايقىن بىلەتىنى دە انىق. ال ينۆەستيتسياعا كەلەتىن بولساق، بۇل ۇيرەنشىكتى داعدى. كەز كەلگەن كاسىپورىنعا ينۆەستيتسيا تارتپاي-اق قارقىن بەرۋدىڭ ءادىس-تاسىلدەرى دە از ەمەس ەكەنىن ماماندار ايتىپ ءجۇر.

جەڭىل ونەركاسىپ قاۋىمداستىعىنىڭ ءتورايىمى ليۋبوۆ حۋدوۆا جاعدايدى رەتتەۋ ءۇشىن سالاداعى كاسىپورىندارعا قوسىمشا قۇن سالىعىن ازايتىپ، 5 جىل بويى سالىق سالماۋدى ۇسىنىپ وتىر. «تەك سوندا عانا وتاندىق كاسىپورىنداردىڭ اياعىنان تىك تۇرىپ كەتۋىنە مۇمكىندىك بار» دەيدى ول. حۋدوۆانىڭ ايتۋىنشا، قازىر ەلدە سىرت كيىم بويىنشا يمپورت ەكسپورتتان 200 ەسە، ال كورپە-جاستىق، توسەك جيىنتىعىندا بۇل كورسەتكىش 1000 ەسە ارتىق. ال شەتەلدىك تاۋارلارمەن باسەكەلەستىكتە وزۋ ءۇشىن بۇل سالانى سالىقتان قۇتقارۋ دەگەنىڭىز دە ەرتەگىدەگىدەي قۇرعاق قيال سەكىلدى ەكەنىن اركىم-اق تۇسىنە بىلسە كەرەك. ال شەتەلدىڭ تاجىريبەسى قانداي؟ سوعان وي جىبەرىپ كورەلىكشى.

بۇگىندە تۇركيا مەن قىتايدا جەڭىل ونەركاسىپتەن تۇسەتىن پايدا 30 پايىز بولسا، يتاليادا 12 پايىز، گەرمانيا، فرانتسيا، اقش-تا 4 پايىز شاماسىندا. بۇل بيۋدجەتتىڭ 20 پايىزىن تولتىرىپ، ەلدەگى ءوز ونىمدەرىنىڭ ۇلەس-سالماعىن 75-85 پايىزعا دەيىن جەتكىزۋدى قامتاماسىز ەتۋدە. ەڭ ءبىرىنشى وسى ەلدەردىڭ تاجىريبەسىن زەرتتەپ، ءبىلۋ قاجەت ەمەس پە؟ بىزدە مۇنداي تاجىريبەنى زەرتتەپ، ۇيرەنىپ جۇزەگە اسىرايىق دەگەندەي پىكىرلەر ەستىلەر ەمەس. ال كورشىلەس رەسەيدە ىشكى ءونىم 1 پايىز بولسا، قازاقستاندا 0,4 پايىزدان اسا الماي وتىر دەگەندەي دە ستاتيستيكالىق مالىمەت بار. دەمەك، رەسەيدەگى جاعداي دا بىزدەگىدەي دەپ ۇعىنۋعا بولادى. ال قازاقستاندا 0,4 پايىز بولسا، ونى ەندى 30 پايىزعا جەتكىزۋ جولدارى قانداي؟ مۇنى ەشكىم دە ءدوپ باسىپ ايتا قويعان جوق.

قازاقستاندا ساۋدالاناتىن كيىم-كەشەكتىڭ 75 پايىزى تۇركيا، قىتاي، رەسەي جانە قىرعىزستاننان اكەلىنەدى. 2007 جىلدان بەرى جالپى جەرگىلىكتى ءوندىرىس ونىمدەرىنىڭ ىشىندە جەڭىل ونەركاسىپ بۇيىمدارىنىڭ ۇلەستىك سالماعى ەكى ەسە كەمىپ، جارتى پايىزعا دەيىن ازايىپ كەتكەن. ءسويتىپ بازارداعى كيىم-كەشەكتەردىڭ، اياقكيىمدەردىڭ بارلىعى ءوزىمىزدىڭ ونىمدەر ەمەس. وسىعان قاراپ-اق وتاندىق جەڭىل ونەركاسىپتىڭ قاي دەڭگەيدە ەكەنىن پايىمداي بەرۋگە بولاتىن شىعار.

ءىرى قالالاردا ءارتۇرلى ءساندى كيىم تىگەتىن فابريكالار بار. بىراق ولاردىڭ ونىمدەرى جاپپاي حالىققا ارنالماعان. كوبىنەسە جەكە تاپسىرىستى ورىنداۋشى دەڭگەيىندە جۇمىس اتقارىپ كەلە جاتىر. ال سوندا بۇكىل حالىققا كىمدەر، قالاي جاپپاي كيىم تىگىپ بەرە الادى؟ مامانداردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، كيىم تىگۋگە قاجەتتى ءجىپ ونىمدەرى وزبەكستان، ال ونىڭ بوياۋلارى تۇركيادان تاسىمالدانادى ەكەن. ال وزىمىزدە شىعارىلاتىن جىپتەردىڭ باعاسى قىمبات. كوپتەگەن دامىعان ەلدەردەردە جەڭىل ونەركاسىپتەن تۇسەتىن پايدا 8-12 پايىزدى قۇراپ وتىر. كەيبىر ەلدەردە 20 پايىزعا دەيىن جەتەدى. ال ەلىمىزدە بۇل كورسەتكىش بۇدان 8 پايىزدان تومەن، ونىڭ ىشىندە اياقكيىم ءوندىرىسىنىڭ كورسەتكىشى ماردىمسىز دەۋگە بولادى.

جەڭىل ونەركاسىپ سالاسىنداعى ۇستەمدىك قۇرىپ تۇرعان ەلدەردى ايتاتىن بولساق، ولاردىڭ قاتارىنا قىتاي، ءۇندىستان، اقش، يتاليا، تۇركيا، تايۆان، جاپونيا، يندونەزيانى جاتقىزۋعا بولادى. بۇل ەلدەردىڭ جەڭىل ونەركاسىپ سالاسى سوڭعى جىلدارى ايتارلىقتاي وزگەرىسكە ءتۇستى. جەڭىل ونەركاسىپ - بۇل الەمدىك ەكونوميكانىڭ تۇتاس ءبىر كەشەنى. ول كوپتەگەن ەلدەردىڭ بيۋدجەتىن قالىپتاستىرۋعا ايتارلىقتاي ۇلەس قوسىپ وتىر.

قىتاي، قىرعىزستان جانە وزگە دە ەلدەردەن كەلىپ جاتقان كيىم-كەشەكتەر، اياقكيىمدەردىڭ باعاسى ارزان جانە ول تاۋارلاردىڭ زامان تالاپتارىنا ساي، بۇگىنگى سۇرانىس پەن ءسان ۇلگىلەرىنىڭ تالابىن ەسكەرە وتىرىپ تىگىلەتىندىگى بەلگىلى.

«قازاقستاندا وندىرىلەتىن كيىمدەردىڭ باعاسى وتە قىمبات. بىزگە قىتايدىڭ، قىرعىزستاننىڭ كيىمدەرىن العان الدەقايدا ءتيىمدى» دەگەن سوزدەردى دە ءجيى ەستيمىز. مۇنداي پىكىرلەردى جوققا شىعارۋعا بولمايدى. دەگەنمەن، قىمبات بولسا دا، سول ونىمدەردى ساۋدا سورەلەرىنەن كورە الماي كەلەمىز. وتاندىق جەڭىل ونەركاسىپ سالاسىن دامىتۋدىڭ باستى تالابى سىرتتان كەلەتىن تاۋارلارعا باسەكەلەس بولۋ ەمەس پە؟

ستاتيستيكالىق مالىمەتتەرگە جۇگىنسەك، ەلىمىزدەگى ماقتانىڭ ءونىمى 400-450 تونناعا دەيىن جەتىپ وتىر. 15-20 مىڭ توننا ءجۇن، 7 ميلليون داناداي تەرى شيكىزاتتارى جينالادى ەكەن. سوندا وسىنشاما شيكىزاتتان تىگىلگەن كيىم-كەشەكتەر قايدا؟ الدە مۇنداي شيكىزاتتار قويمالاردا ءشىرىپ جاتىر ما؟ بۇعان جاۋاپ جوق جانە جاۋاپكەر بولاتىن باسشى دا جوق دەۋگە بولادى. ولاي دەيتىنىمىز، ءتيىستى سالانى باسقاراتىن مينيسترلىكتىڭ باسشىسى ون جىلدىڭ كولەمىندە جەتى رەت اۋىسىپ ۇلگەرگەن ەكەن. دەمەك، بىزدە جەڭىل ونەركاسىپتىڭ تۇرالاۋى سودان دا بولۋى مۇمكىن. سولاي بولسا دا، جەڭىل ونەركاسىپ ءوندىرىسىنىڭ اسسوتسياتسياسى ەرتەڭگە ۇلكەن سەنىممەن قاراۋدا.

ەلباسىمىز وتاندىق وندىرىستەردى دامىتۋدا، شاعىن ءوندىرىس وشاقتارىن كوپتەپ اشۋ جونىندە ايتىپ-اق كەلەدى. الايدا، جەڭىل ونەركاسىپ سالاسىنىڭ باسشىلارى مۇنداي تالاپتى تەرەڭ ۇعىنا قويمايتىنعا ۇقسايدى. ەلباسى نۇسقاعان «شاعىن ءوندىرىس وشاقتارى» دەگەن نە؟ بۇل، بىزدىڭشە، جەكە ادامداردىڭ شاعىن كاسىپورىندارى، شاعىن بيزنەس ءتۇرى ەمەس پە؟ شەتەل تاجىريبەسىنە ۇڭىلسەك تە، بيزنەس دامىتۋ تەورياسىنا ۇڭىلسەك تە ءاۋ باستا شاعىن وندىرىستەر كوبەيىپ، دامي كەلە ءىرى كاسىپورىنعا اينالادى ەمەس پە؟ فيلوسوفيا زاڭدىلىقتارى بويىنشا دا، ۇساقتان ءىرى، قاراپايىمنان كۇردەلىگە قاراي قوزعالۋ-دامۋ زاڭدىلىقتارى بولسا كەرەك. دەمەك، اۋەلى شاعىن كاسىپورىنداردى جانە جەكەلەگەن كاسىپكەرلەردى مەملەكەت تاراپىنان قولداۋ ءجون بولماق. وكىنىشكە قاراي، بۇل جونىندە ءتيىستى ورىندار باسشىلارى ءسوز قوزعار ەمەس. ولار ادەتتەگىدەي ءىستى ينۆەستيتسيا تارتىپ، سالىقتان بوساتىلىپ، الەمدە تەڭدەسى جوق كاسىپورىن اشۋ جونىندە قيالداۋمەن جۇرگەن سەكىلدى. جالپى جەڭىل ونەركاسىپتىڭ قۇلدىراۋى كادىمگىدەي قارا بازارلاردىڭ شەتقاقپاي بولىپ جابىلىپ، ازايۋىمەن، جەكەلەگەن ادامدارعا ساۋدا-ساتتىق جاساۋعا قىسىم مەن كەدەرگىلەردىڭ بارعان سايىن كۇشەيە تۇسۋىمەن ساباقتاس ەكەنىن دالەلدەۋ قيىن بولماسا كەرەك.

ال شەتەلدە قالاي ەدى؟ قازىر بۇل سالا اسا كۇشتى دامىپ كەلە جاتقان وڭتۇستىك ازيا ەلدەرىندە ءدال وسى قارا بازارلار مەن جەكە كاسىپكەرلەرگە كۇشتى قولداۋ جاسالىپ، ولارعا ەركىندىك بەرىلۋىنەن ەكەنىن ۇعىنۋ قيىن ەمەس بولار. ەگەر كيىم تىگەتىن جەكەلەگەن ادامدار وزدەرىنىڭ تاۋارلارىن وتكىزەتىن ورىندار تابا الماسا، ياعني ساۋدا-ساتتىققا شىعارۋدا قىسىم كورسە، ولار قالاي دامىماق؟ ءتىپتى شەتەلدەردەگى ءىرى بيزنەس الپاۋىتتارىنىڭ ومىرىنە كوز جۇگىرتسەك تە ولاردىڭ اۋەلى جەكە كاسىپكەرلىكپەن، سونان كەيىن شاعىن بيزنەسپەن اينالىسىپ، بىرتە-بىرتە ءوندىرىسى ۇلعايعانىن ۇعىنۋعا بولادى. دەمەك، جەڭىل ونەركاسىپتى دامىتامىز دەسەك، كيىم-كەشەك تىگەتىندەرگە قامقورلىقتى كۇشەيتۋ جولدارىن قاراستىرعان ءجون. مۇنداي پىكىرلەردى ولاردىڭ اۋزىنان ءجيى ەستۋگە بولادى.

شەتەل كاسىپكەرلەرىنىڭ ەكىنشى قىرىنا ۇڭىلسەك، ولاردىڭ كيىم ۇلگىلەرى قالاي جاسالاتىنىنا وي جۇگىرتكەنىمىز ءجون. ماسەلەن، قىتايدان قاپتاپ كەلىپ جاتقان كيىم-كەشەك ۇلگىلەرىنە زەر سالايىقشى. بۇل كيىم-كەشەكتەردەن قىتايدىڭ ۇلتتىق نىشاندارىن، ءسان ۇلگىلەرىن اڭعارۋ قيىن بولماس. قىتايدىڭ ارزان كيىم-كەشەگىن قازىر قازاقتار جاپپاي كيىپ الىپ، سىرتتاي قىتايلارعا ۇقساپ جۇرگەنى جونىندە ءازىل-وسپاقتى ءجيى ەستيتىن بولدىق. ال ەۋروپا مەن امەريكادان كەلەتىن كيىم-كەشەكتەردى كيۋدى سانگە اينالدىرىپ، ەۋروپالىق مادەنيەتكە بەيىمدەلە باستادىق. ءتىپتى، مەكتەپ وقۋشىلارىنا دەيىن وقۋشىلارعا ەۋروپا ەلدەرىنىڭ كوستيۋمدەرىن ۇلگى ەتىپ العانىمىز قالاي؟ دەمەك، ءار ەل كيىم-كەشەكتەرىن تىككەندە وزدەرىنىڭ ۇلتتىق ءسان ۇلگىلەرىن، ناقىشتارىن پايدالانۋعا باسا ءمان بەرەدى ەكەن. نەگە بۇلاي؟ ويتكەنى، قانداي ۇلت، قانداي ەل بولسىن، وزدەرىنىڭ كيىم ۇلگىلەرىن كيۋگە بەيىم بولماق. سوندىقتان دا ىشكى نارىقتا مۇنداي كيىمدەر ءوتىمدى بولاتىنىن ۇعىنۋ قيىن ەمەس. قايسى ەل بولسىن ىشكى نارىقتان ارتىلعاندارىن ەكسپورتقا شىعارادى ەمەس پە؟ ال بىزدە وسى ماسەلەگە كوڭىل ءبولۋ بىلاي تۇرسىن، قازاقتىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتارىنان بەزىنۋ ءۇردىسى بارعان سايىن كۇشەيە تۇسكەنى جاسىرىن ەمەس. نەگە؟ ويتكەنى، قازىرگى بيلىكتەگى شەنەۋنىكتەردىڭ باسىم كوپشىلىگى قالالى جەردە تۋىپ، ورىس مەكتەپتەرىندە وقىپ، باتىستى ونەگە ەتىپ وسكەن ازاماتتار ەمەس پە؟ ولار قازاقتىڭ ۇلتتىق مۋزىكاسىن تۇسىنبەيتىنى سەكىلدى، ۇلتتىق كيىم ۇلگىلەرىنە دە جاتىرقاي قارايدى. مۇنى وتكەن عاسىرلارداعى ەسكىلىكتىڭ قالدىعى دەپ سانايدى. ءتىپتى قازىر ساحناعا ارنالىپ تىگىلگەن قازاقتىڭ ۇلتتىق كيىمدەرىنە دەيىن وتكەن عاسىرلارداعى ولپى-سولپى كيىم ۇلگىلەرى ەكەنىن بايقايسىز. سىي-سياپاتقا ارنالىپ تىگىلگەن شاپاندار مەن كامزولداردىڭ ءوزىن قازاقتاردىڭ ەشقايسىسى كيىپ جۇرمەيتىنىنىڭ سىرى وسىندا بولسا كەرەك.

ال شىن مانىندە قازاقتىڭ ۇلتتىق كيىمدەرىنىڭ ءسان ۇلگىلەرى وسىنشاما ەبەدەيسىز، قونىمسىز بولعان جوق قوي. قازاقتىڭ حاندارى مەن ايگىلى بايلارىنىڭ، اسىرەسە، ايەلدەرى مەن جاستارىنىڭ قانداي ءسان ۇلگىسىن ۇستانعانىن مۇراجايدان كورسەڭىز، ونىڭ جاراسىمدىلىعىنا، دەنەگە قونىمدىلىعىنا قايران قالاسىز. دەمەك، جالپى قانداي ۇلتتىڭ بولسىن، ۇلتتىق كيىمدەرىنىڭ ءسان ۇلگىلەرى ۋاقىتپەن بىرگە دامىپ، جاڭعىرىپ وتىرادى ەكەن. مۇنى ءبىز قىتايدىڭ نەمەسە تۇرىكتەردىڭ جانە ەۋروپالىقتاردىڭ كيىم ۇلگىلەرىنەن-اق ۇعىنا الامىز. دەمەك، جەڭىل ونەركاسىپتى دامىتامىز دەسەك، ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە قازاقتىڭ ۇلتتىق كيىم ۇلگىلەرى مەن ناقىشتارىن بارىنشا پايدالانۋعا جانە نەعۇرلىم ارزان بو-لۋىنا كۇش سالار بولساق، ولاردىڭ وتىمدىلىگى دە كۇرت كۇشەيەر ەدى. مىنە، بۇل ەرتەگى دە ەمەس، قيال دا ەمەس، ينۆەستيتسيا تارتپاي-اق جەكەلەگەن ادامدارعا كيىم تىگۋگە جانە ونى وتكىزۋگە قامقورلىق جاساۋ ارقىلى-اق جۇزەگە اسىرۋعا بولاتىن ءىس قوي.

دەمەك، ۇلتتىق كيىمنىڭ جوعارى ءسان ۇلگىسى ەمەس، قىمبات ەمەس، ارزان دا قونىمدى تۇرلەرىنە بايقاۋ جاريالاۋعا بولادى عوي. باسقاشا ايتقاندا، بۇكىل حالىق ساتىپ الىپ كيىپ جۇرەتىندەي كيىم ۇلگىلەرىن جاساپ ساۋدا-ساتتىققا شىعاراتىن بولساق، ولار ءسوز جوق شەتەل تاۋارلارىن ىعىستىراتىنى انىق. بۇل ارادا، ارينە، بالالاردىڭ، جاستاردىڭ، قىز-كەلىنشەكتەردىڭ، ورتا جاستاعىلاردىڭ، قارتتاردىڭ ءارى ارزان، ءارى قونىمدى كيىم ۇلگىلەرى قازىرگى تالعامعا ساي جاسالۋى ءتيىس قوي. سونداي-اق، ءبىر ايتا كەتەتىن جايت، ەلباسىمىز ن.ءا.نازارباەۆ اسكەريلەردىڭ كيىم ۇلگىسىنىڭ قازاقستاندىق ەرەكشەلىگى بولۋىنا ءمان بەرگەنى، كيىم ۇلگىلەرىن مۇقيات كورىپ، تاڭداۋ جاساعانىن تەلەارنادان كوردىك ەمەس پە؟ سونداعى بايقاۋلار بارىسىندا، «ميراس»، «ديانا پليۋس»، «ساۋلە»، «گاۋھار» ۇلتتىق كومپانيالارى وتاندىق اسكەرگە ارناپ كيىم تىگۋمەن شۇعىلداندى. مىنە، وسىنداي تاجىريبەنى دە كەڭىنەن قولدانىپ كاسىپورىندار اشۋعا بولادى. ماسەلەن، قازىرگى مەكتەپتىڭ ءبىرىنشى سىنىبىنا بارعان ۇل بالالار ەۋروپالىق شەنەۋنىكتەر كيەتىن كوستيۋم ۇلگىلەرى مەن مويىندارىنا قىلقىنا گالستۋك بايلايتىنى ءتىپتى قولاپايسىز جايت قوي. كەڭەس زامانىندا بالالاردىڭ ءجۇرىس-تۇرىسىنا قونىمدى، سپورتتىق كيىم ۇلگىسىنە ۇقساس وقۋشى كيىمدەرىنىڭ تۇرلەرى بولدى ەمەس پە؟ دەمەك، مەكتەپتە باستاۋىش مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ، توعىزجىلدىق مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ، ورتا مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ، ليتسەيلەر مەن كوللەدجدەردىڭ، كاسىپتىك-تەحنيكالىق وقۋ ورىندارىنا وزدەرىنە ءتان ەرەكشە ۇلتتىق ءسان ۇلگىلەرى تۇرعىسىندا تىگىلگەن كيىمدەردى كيگىزسەك دەگەندەي تىلەكتەردى مۇعالىمدەر مەن اتا-انالاردان ءجيى ەستىپ ءجۇرمىز. دەمەك، حالقىمىزدىڭ وسىنداي تالاپ-تىلەگىنە قۇلاق اسقان جاعدايدا جەڭىل ونەركاسىپ دامۋعا بەت الاتىنى ءسوزسىز.

قۋانبەك بوقاەۆ

ءداۋىرجان تولەباەۆ

«ايقىن» گازەتى