Júma, 10 Mamyr 2024
Janalyqtar 3178 0 pikir 22 Mamyr, 2012 saghat 12:39

Dosaly SALQYNBEK, tarih ghylymdarynyng kandidaty: KÓMUSIZ QALGhAN BOZDAQTAR qazaq tarihynda qalay dәriptelui kerek?

Elbasymyz Qazaqstan halqy assambleyasynyng HIH sessiyasynda sóilegen sózinde ótken ghasyrdyng 30-jyldary halqymyz basynan keshken zúlmat ashtyqqa arnayy toqtalyp, 31 mamyr kýni Astanamyzda «Asharshylyq qúrbandaryna eskertkish» monumenti ashylatynyn aitqan bolatyn. Memleket basshysynyng búl bastamasy el ishinde ýlken qoldau tauyp, serpilis tughyzdy. Óitkeni 30-jyldary bizding halqymyz siyaqty ashtyq zúlmatyn basynan keshirgen ukrain halqynyng býgingi úrpaqtary ashtyq qasiretin arnayy halyqaralyq dәrejede kóterip jatqanda, bizding ýkimetimiz búl qasiretke baylanysty keng kólemdi birde-bir shara ótkizbedi. Eng bolmasa asharshylyq qúrbandaryn eske alu kýnin belgilep, sonyng arasynda totalitarlyq rejimning halqymyzgha qarsy jasaghan qaskóy sayasatynyng saldarynan qúrban bolghan milliondaghan jandargha taghzym etuge de jaramay keldi.

Ekinshiden, bizding halqymyz osy uaqytqa deyin eki millionnan astam zúlmat qúrbandarynyng joqtaushysy bola almaydy. Sózding shyn mәnisinde beykýnә qúrban bolghan ata-babalarymyzdy layyqty eske alyp, qúrmet kórsete almay keldik. «Óli razy bolmay, tiri bayymaydy» degen halqymyzdyng qanatty sózin jiyi-jii aitqanymyzben, onyng ishki mәn-maghynasyna jete mәn bermedik. Totalitarlyq әkimshil-әmirshil kezendegi halqymyzdyng basyna tóngen qayghy-qasiretting zardaby orasan bolatyn.

Elbasymyz Qazaqstan halqy assambleyasynyng HIH sessiyasynda sóilegen sózinde ótken ghasyrdyng 30-jyldary halqymyz basynan keshken zúlmat ashtyqqa arnayy toqtalyp, 31 mamyr kýni Astanamyzda «Asharshylyq qúrbandaryna eskertkish» monumenti ashylatynyn aitqan bolatyn. Memleket basshysynyng búl bastamasy el ishinde ýlken qoldau tauyp, serpilis tughyzdy. Óitkeni 30-jyldary bizding halqymyz siyaqty ashtyq zúlmatyn basynan keshirgen ukrain halqynyng býgingi úrpaqtary ashtyq qasiretin arnayy halyqaralyq dәrejede kóterip jatqanda, bizding ýkimetimiz búl qasiretke baylanysty keng kólemdi birde-bir shara ótkizbedi. Eng bolmasa asharshylyq qúrbandaryn eske alu kýnin belgilep, sonyng arasynda totalitarlyq rejimning halqymyzgha qarsy jasaghan qaskóy sayasatynyng saldarynan qúrban bolghan milliondaghan jandargha taghzym etuge de jaramay keldi.

Ekinshiden, bizding halqymyz osy uaqytqa deyin eki millionnan astam zúlmat qúrbandarynyng joqtaushysy bola almaydy. Sózding shyn mәnisinde beykýnә qúrban bolghan ata-babalarymyzdy layyqty eske alyp, qúrmet kórsete almay keldik. «Óli razy bolmay, tiri bayymaydy» degen halqymyzdyng qanatty sózin jiyi-jii aitqanymyzben, onyng ishki mәn-maghynasyna jete mәn bermedik. Totalitarlyq әkimshil-әmirshil kezendegi halqymyzdyng basyna tóngen qayghy-qasiretting zardaby orasan bolatyn.

Tәuelsizdigimizding alghashqy jyldary-aq búl zúlmat ashtyqtyng sebep-saldaryn zertteu jónindegi elimizding qogham qayratkerleri, deputattarynan jәne tarihshy ghalymdarynan qúralghan arnayy komissiya júmysynyng qorytyndysy jariyalanghan bolatyn. Mәselen, 1992 jyly jeltoqsan aiynda baspasóz betterinde Qazaqstan Respublikasy Joghary Kenesi tóralqasynyng «Qazaqstan ortalyq atqaru komiyteti men QAKSR Halyq Komissarlary Kenesining 1928 jylghy 27 tamyzdaghy «Bay sharuashylyqtardy tәrkileu turaly», 1928 jylghy 13 qyrkýiektegi «Asa iri jәne jartylay feodal baylardy tәrkileu men jer audarugha qarsy әreket jasaghany ýshin qylmystyq jauaptylyq turaly» jәne 1930 jylghy 19 aqpandaghy «Jappay-újymdastyru audandarynda auyl sharuashylyghyn sosialistik jolmen qayta qúrudy nyghaytu jónindegi jәne kulaktar men baylargha qarsy kýres jónindegi sharalar turaly qaulylaryn zertteu jónindegi Qazaqstan Respublikasy Jogharghy Kenesining tóralqasy komissiyasynyng qorytyndylary men úsynystary turaly» qaulysy jariyalanghan bolatyn. Qaulyda Qazaqstan Ortalyq atqaru komiyteti men QAKSR Halyq Komissarlary Kenesining adamdardy kóp qúrbandyqqa jәne jappay sayasy jazalaugha úshyratqan sheshimderining qabyldanuy men oryndaluyna baylanysty mәn-jaylargha týpkilikti bagha beru jóninde komissiya jasaghan qorytyndylar men úsynystar negizinen maqúldanghan bolatyn. Qaulyda: «Qazaqstan búryn-sondy bolyp kórmegen әleumettik tәjiriybe jýrgizetin alyp poligongha ainaldyryldy». Múnda «artta qalghan halyqtardyng kapitalizmge soqpay, sosializmge ótu mýmkindigi» turaly qatyp qalghan markstik joramaldy iske asyrugha qylmysty әreket jasalyp, ol Qazaqstan etnostary tirshiligining dәstýrli jýiesin kýiretip tyndy jәne sayyp kelgende, tarihtaghy búryn-sondy bolyp kórmegen apatqa әkep soqty.

Qasiret auqymynyng ghalamat bolghany sonsha, biz ony genosid sayasatynyng kórinisi dep tolyq moralidyq jauapkershilikpen aita alamyz. Múnday anyqtama «genosid qylmysynan saqtandyru jәne onday qylmys ýshin jazalau turaly» halyqaralyq qúqyqtyng qatang normalarynan tuyndaydy» dep basy ashyp aitylghan edi. Qaulyda keltirilgen mәlimetter, naghyz qayghy-qasiretti shyndyqtyng betin ashady. Mysaly, 1928 jyly Respublikada iri qara 6 million 509 myng bolsa, 1932 jyly sonyng 965 myny ghana qalghan. Uaq mal 18 million 566 mynnan 1386-gha deyin kemigen... 1928 jyly 1 million 42 myng týie bolghan bolsa, 1932 jyly odan qalghany 63 myng ghana. Asharshylyq jyldary respublika sheginen tys jerlerge barlyghy 1 million 130 myng adam kóshken, olardyng 676 myny birjola ketken de, 454 myny keyinnen Qazaqstangha qaytyp kelgen. Adam shyghyny tipti súmdyq: «Qazaq eli ashtyqtan jәne soghan baylanysty indetterden, sonday-aq tabighy ólim dengeyining ýnemi joghary boluynan 2 million 200 myng adamynan, yaghny barlyq qazaq halqynyng 49 payyzynan aiyryldy» (Abdrahmanov S.A. Tәuelsizdik shejiresi. Astana, Elorda, 2001. 53-54 b). Yaghny komissiya qorytyndysy boyynsha 30-jyldardaghy ashtyqtyng sebep-saldary, auqymy, halqymyzgha tiygizgen qasireti jәne zandyq túrghydaghy sipaty ap-ayqyn aiqyndalghan bolatyn. Biraq bar júmys osymen shektelip, túralap qalghan edi.

20-jyldardyng ayaghy 30-jyldardyng bas kezindegi býkil Kenes Odaghynda kýsheygen totalitarlyq әkimshil-әmirshil jýiening «qyzmetine» zer salyp qarasaq, elding barlyq aimaghynda taptyq kýres úranymen sharualargha qarsy baghyttalghan keng kólemdegi sharalardyng josparly týrde úiymdastyrylyp, iske asyrylghanyn bayqaugha bolady. Búl sharalar Stalin bastaghan basshylyqtyng BK(b)P Ortalyq komiytetining qauly qararlarymen qabyldatqyzghan tap jauy retinde bay-kulaktardyng (kulaktargha baquatty sharualar toby jatqyzyldy. - D.S.) sharuashylyqtaryna qarsy kýres, kýshtep újymdastyru, tap kýresin kýsheytu, kolhozdar men sovhozdardaghy sharuashylyq derbestiginen aiyru, jeke menshikke qol súghu syndy әreketterinen kórinis tapty.

Osy qabyldanghan partiyalyq qauly-qararlardy jýzege asyru ýshin tikeley Stalinning búiryghymen kýshtik qúrylymdarynyng iri lauazymdy ókilderinen túratyn arnayy komissiya qúrylyp, asa qúpiya týrdegi «erekshe qauly» qabyldanady. Qaulyda OGPU sekildi kýshtik qúrylymdardyng sanyn arttyryp, 1929-1930 jyldary budjedting esebinen onyng shtattyq qúramyn 700-800 adamgha kóbeytu, OGPU-dyng qajetti operasiyalardy jýzege asyru ýshin ony barlyq kerek-jabdyqtarymen qamtamasyz etu, auyl sharuashylyghyndaghy sosialistik qayta qúrulargha qarsylyq kórsetken bay-kulak elementterine qarsy jazalau sharalaryn kýsheytu maqsatynda OGPU-gha sotsyz, tergeusiz jazalau sharalaryn jýrgizuge qúqyq beru jәne jazalau sharalaryn iske asyru ýshin Sibirde, Qiyr Sibirde qosymsha lagerilerdi ashugha qarjy bólu mәseleleri aitylghan bolatyn.

Sonymen qatar auyl sharuashylyghyndaghy sosialistik qayta qúrulardy keng kólemde jýrgizu jәne kulaktardyng qarsylyghyn birjolata enseru maqsatynda osyghan deyin qoldanylyp kelgen jerdi jalgha alu jәne auyl sharuashylyghyndaghy jaldamaly enbekti paydalanu jónindegi zandardyng kýshi joyyldy. Kulaktardyng barlyq qúral-saymandary, túrghyn-jaylary, óndiris jabdyqtary, astyq ónimderi tәrkilenip, olar ýsh dengeyge jikteldi. Birinshi dengeyge konslagerilerge qamalatyn kulaktardyng belsendi toby jatty. Ekinshi dengeyge KSRO-nyng týkpir-týkpirine jer audarylatyndar jatqyzylsa, ýshinshi dengeyge óz jerlerinde qaldyrylghan, kolhozdardan tys jerler berilgen kulaktar jatqyzylghan bolatyn. Auyl sharuashylyghyndaghy kulaktardy tap retinde joy jónindegi arnayy qúrylghan komissiyanyng sheshimi boyynsha 60 myng adam lagerilerge qamalsa, 150 myng sharuashylyq basqa aimaqtargha kóshiriluge tiyis boldy. Onyng ishinde Qiyr Soltýstikke 70 myng otbasy, Sibirge 50 myng otbasy, Oralgha 20-25 myng otbasy jәne Qazaqstangha 20-25 myng otbasy kóshirildi. Osy sharalarmen ainalysatyn OGPU-dyng qúrylymdaryna tiyisti kezek kýttirmes kómek kórsetu jóninde jergilikti partiya, kenes organdaryna qatang týrdegi núsqaular berildi.

Býkil Kenes Odaghyn qamtyghan auyl sharuashylyghynda osynday «dýrbelen» tuyp jatqanda «izdegenge súraghan» degendey osyghan deyin de qazaq auyldaryna shabuyl jasaugha dayyndalyp jatqan Goloshekinning aiy onynan tudy. Qazaq auyldarynda sosialistik qúrylysty jýrgizuding negizgi ýlgisi retinde jappay újymdastyrudy jaqtaghan ol «Qazaq auyly Oktyabri lebin sezingen joq», «Qazaq auyldarynda kenestik biylik joq», «Orys kulaktary jetkilikti dәrejede әlsiredi, al qazaq bayyna eshkim tiyisken joq» deumen qazaqtyng bayyrghy kóshpeli mal sharuashylyghyna qarsy soghys jariyalap, qazaq halqyn orny tolmas qayghy-qasiretke úshyratqan ýlken dýrbelendi bastap ketti. Ol 1929 jyly 24 qantar kýni BK(b)P Ortalyq komiytetining hatshysy Kogonovichting atyna asa qúpiya týrde jazghan hatynda: «Kenes ókimetining jәne partiyanyng auyldy kenestendiru, bay jәne kulaktargha qarsy kýres sharalarymyz bay-kulaktardyng qarsylyghyn tudyryp, olar terroristik әreketter jasap jatyr. Sondyqtan olargha qarsy qatang jazalau sharalaryn kýsheytu kerek» dey otyryp, «RKFSR Ádilet Halyq komissariaty revolusiyagha qarsy jәne terroristik isterdi Mәskeuge jiberudi talap etedi. Ol isterdi ol jaqqa jibergende ýsh aptaday uaqyt ketedi. Sondyqtan búl isterdi qaraugha Qazaqstanda erekshe jaghday jasap, ózinde qaraugha rúqsat beruinizdi súraymyn» degen bolatyn. Qazaqtyng últjandy qayratkerlerine jәne Qazaqstannyng barlyq aimaghyn qamtyghan sharualar kóterilisine qatysty 20-jyldardyng ayaq kezinen-aq bastalghan qatang jazalau sharalarynyng keninen jýrgizilgenine nazar salyp qarasanyz, Ortalyqtan Goloshekinning ótinish hatyna qanday maghynada jauap kelgenin shamalaugha bolady.

1929 jyldyng bas kezinen bastap Qazaqstannyng barlyq aimaqtarynda kýrdeli jaghday qalyptasty. Búl kýrdeli jaghday, sayasy túrghydan alghanda Alash qayratkerlerining әrtýrli jalalarmen jappay qughyn-sýrginge úshyrap, qamaugha alyna bastauynan kórinse, әleumettik-ekonomikalyq túrghyda Goloshekindik bassyzdyq sayasattyng saldarynan qazaq auyldaryn jaylaghan alapat ashtyqtan kórinedi.

Stalin bastaghan Ortalyq basshylary jappay újymdastyrudyng barysynda auyl sharuashylyghynda qalyptasyp otyrghan kýrdeli jaghday jóninde habardar boldy. Memlekettik arnayy qúrylymdardyng mәlimetterin, habarlamalaryn, partiyalyq esepterdi aitpaghannyng ózinde 1929 jyldyng bas kezinen bastap, Stalin men Kalininning atyna auyl sharuashylyghynda bolyp jatqan zansyzdyqtargha baylanysty 90 myngha juyq shaghymdar kelip týsken. Biraq adam balasyn jarqyn bolashaqqa jeteleytin «izgi qadamdar» jolyndaghy bolar-bolmas adam shyghynyn zandy qúbylys dep eseptegen kósem oghan bola basyn qatyryp ta jatpady. Sosializm terendegen sayyn «tap kýresi» shiyelenise týsedi degen qaghidany basshylyqqa alghan proletariat kósemi ýshin qúrban bolghan milliondaghan adamdardyng qanqa sýieginen sosializmning irgetasyn bekite týsu zandylyq bolyp esepteldi.

Goloshekindik totalitarlyq әkimshil-әmirshil sayasattyng saldarynan bolghan elimizdegi kýshtep újymdastyrudyng zardabynan halqymyz ýlken qayghy-qasiretti basynan ótkerdi. Elimizding óz ishinde halyq ashtyqtan jappay qyrylyp jatqanda, ashtyqtan azyq izdep ózge respublikalargha aua kóshken halyqtyng bir bóligi de óte auyr jaghdaydy bastarynan ótkerdi. Mәjbýrlikten óz elin tastap aua kóshken bosqyndardyng taghdyry óte ayanyshty boldy. Ashtyqtan qaytys bolghan olardyng basym bóligine tughan jerding topyraghy da búiyrmady. Qazaqtardyng shekaralas respublikalargha jәne shet memleketterge ýdere kóshuining sebebi jóninde Goloshekin ózining Stalinge jazghan hattarynda: «Kýshtep újymdastyrudan, kýshtep astyq dayyndaudan, halyqtyng qolyndaghy kýnkóris malyn kolhozgha tartyp aludan, kýshtep et dayyndaudan halyq ashtyqqa úshyrap, kóship jatyr» degen joq. Qayta kerisinshe, isting týpki mәnin qasaqana teris búrmalap, «kontrrevolusiyashyl-últshyl elementterding kolhozdastyrugha qarsy әreketterinen», «shiyelenisken taptyq kýrestegi bay-atqaminerlerding arandatuynan», «bay-kulaktardyng qoldaryndaghy maldarynan aiyrylghysy kelmey qarsylyq kórsetuinen» tuyndap otyr dep jazdy.

30-jyldardaghy Goloshekindik zúlmat ashtyqtyng saldarynan qazaqtardyng basym bóligi Qytay memleketining territoriyasyna aua kóshti. Búl kósh 1929 jyldyng ayaq kezinen-aq bastalyp, 1930 jyly jappay sipat aldy. OGPU-dyng tolyq emes mәlimetterine qaraghanda 1930 jyly 34 977 sharuashylyq kóshken bolsa, 1931 jyly 45 000 sharuashylyq Qytay jerine kóshuge mәjbýr bolghan.

Óz jerin tastap aua kóshken halyqtyng әleumettik qúramy mynaday boldy: 1929 jyly Qazaqstannyng shekaralyq audandarynan Qytaygha kóshkender:

Bay sharuashylyqtary - 123, barlyghy 739 adam.

Orta sharuashylyqtary - 128, barlyghy 474 adam.

Kedey sharuashylyqtary - 165, barlyghy 632 adam.

Barlyq sharuashylyq 416, 1.845 adam.

1930 j. Bay sharuashylyqtary - 529, barlyghy 1.047 adam.

Orta sharuashylyqtary - 1315, barlyghy 3.028 adam.

Kedey sharuashylyqtary - 1634, barlyghy 4.365 adam.

Barlyq sharuashylyq - 3.478, barlyghy 8.440 adam.

1931 j. Bay sharuashylyqtary - 291.

Orta sharuashylyqtary - 805.

Kedey sharuashylyqtary - 1003.

Barlyq sharuashylyq 2.099.

Batys Qytaydyng Ile okrugindegi KSRO-nyng konsuly Lozovskiy 1933 jyly qazan aiynda Goloshekinning atyna jazghan hatynda Qytaydyng Ile okruginde 1931 jyldan beri Qazaqstannan kóship kelgen qazaqtardyng sany 20 myngha jetkenin, qazirgi uaqytta olardy keri qaytaru jónindegi júmystar jýrgizilip jatqanyn habarlaumen qatar, Qytay jerine kóship kelgen qazaqtardyng negizgi bóligi kedeyler, keshegi kolhoz mýsheleri ekenin, olardyng qoldaryndaghy bar dýniye-mýlikterin qytaylardyng tartyp alghandyghynan keri qaytugha eshqanday mýmkindikteri joq ekenin eskerip, qazaqtardy keri qaytarugha Qazaqstan ýkimeti dereu arada qarjy bólip, shara qoldanady dep ýmittenemin degen bolatyn.

Ashyqqan halyqtyng ekinshi tolqyny shekaralas Resey Federasiyasynyng territoriyasyna qaray aghyldy. 1932 jyly aqpan aiynda BK(b)P Batys Sibir ólkelik komiytetining hatshysy M. Zaysev Goloshekinge jazghan hatynda Batys Sibir aimaghyna Qazaqstannan aua kóship kelgen qazaqtardyng hal-jaghdayy jóninde mynaday mәlimetterdi jetkizgen bolatyn. «1931 jyldyng kýzinen bastap Qazaqstannan Batys Sibir territoriyasyna qazaqtardyng qashuy jiyiledi. Keyingi kezde búl jappay sipat ala bastady. Olardyng basym bóligi kedeyler. Qasha kóshuding auqymy qanshalyqty ekenin myna sandyq mәlimetterden kóruge bolady. Qazaqstanmen shektes bir ghana Slavgorod audanyna 10 000 qazaq keldi. Olardyng 6000-gha juyghy qalada jәne qalanyng tónireginde jýr. Olar qalanyng shetki audandaryna, bos ýilerge ornalasyp alghan. Baspanagha qoly jetpegender kóshede týneude. Eshqanday da júmystary, dýniye-mýlikteri joq olar ashtan ólude. Olardyng arasynda әrtýrli júqpaly aurular tarap jatyr. Slavgorodtaghy audandyq mekemelerge kelgen qazaqtar, balalaryn sonda tastap ketip jatyr. Balalar ýii lyq tolghan. Ózimizdegi azyq-týlik qiynshylyghyna baylanysty ash qazaqtargha kómektesuge mýmkindigimiz joq. Qazaqtardyng bizding aimaqqa qaray kóshuine qarsy shúghyl sharalar qoldanynyzdar, olargha qajetti kómek kórsetinizder». Qazaqstannyng batys aimaghynan Edil boyyna kóshken qazaqtardyng jaghdayy da osyghan úqsas boldy. Mәselen, 1932 jyly 8 nauryzda bolghan BK(b)P Orta Volga ólkelik partiya komiytetining mәjilisinde Edil boyyna jappay qonys audarghan qazaqtardyng jaghdayy qaraldy. Reseyding Elek, Petrov, Kashirin audandary men Orynbor qalasynyng tóniregine kóship barghan qazaqtardyng sany 50 myng adamgha jetken. Olardy qamtyghan ashtyqtan, júqpaly aurulardan ólgen adamdardyng sany myndap sanaldy. Osy mәjiliste Oral Volga ólkelik partiya komiytetining hatshysy V.Shubrikov ashyqqan qazaqtargha azyq-týlik kómegin kórsetu ýshin ólkelik atqaru komiytetining Ortalyq sharuashylyq úiymdaryna birneshe ret habarlaghanyna qaramastan eshqanday jauap kelmey otyrghanyn moyyndaugha mәjbýr boldy. Ortalyq komiytetke ashyqqandargha kómek kórsetu ýshin qoghamdyq ashanalar ashu qajettigin aityp 1,5 myng tonna nan, shay, qant súraghan bolatyn. 1932 jyly 27 mausym kýni Samara qalasynan O. Isaev Goloshekinge bylay dep jedelhat joldady: «Stansiyalarda nan súrap, ashyghyp jýrgen adamdar óte kóp. Azyq-týlik kómegining qayda ketkeni týsiniksiz. Buroda azyq-týlik kómegi mәselesin qarauynyzdy ótinemin».

Orta Volga aimaghyna bas saughalap aughan qazaqtardy keri qaytaru ýshin, sol aimaqqa barghan S.Mendeshov F.Goloshekinning jәne Halyq Komissarlar Kenesining tóraghasy O. Isaevting atyna jazghan bayandama hatynda ol jaqqa barghan qazaqtardyng jaghdayynyng óte auyr ekenin, túrghyn jaysyz, tamaqsyz, kiyimsiz qalghan qazaqtar arasyndaghy ólim-jitim kýnnen-kýnge kóbeyip otyrghanyn jәne qazaqtardy keri qaytaru jónindegi júmystar jýrgizilip jatqanyn bayandaumen qatar, qazaqtardyng jaghdayynyng odan sayyn auyrlauynyng taghy bir sebebi retinde jergilikti úly derjavalyq shovinistik sayasat pen túrpayy burokratiyalyq qatynastan ekenin atap kórsetedi. Búl aimaqtarda jekelegen sharuashylyq basshylarynyng jәne partiyalyq, kenestik úiym basshylarynyng qazaqtargha degen shovinistik kózqarasynan qazaqtargha ashanalargha, klubtargha kiruge tyiym salghan. Arzan júmys qoly retinde paydalanyp, qajetti qarjylaryn bermegen. Qazaqtardy úryp-soghu, óltiru oqighalary jiyi-jii oryn alyp otyrghan. Qazaqtardan derevnyalargha keluge, kóshede jýruge tyiym salghan. Qazaqtargha qarsy baghyttalghan úly derjavalyq shovinistik soraqy búnday әreketterding Batys Sibir ólkesinde de oryn alghanyn Batys Sibir aimaqtyq prokurory da óz resmy bayandamasynda keltirgen bolatyn.

Ashtyqtan aua kóshken qazaqtardyng ýshinshi legi kórshi Orta Aziya respublikalaryna qaray aghyldy. Tolyq emes mәlimetter boyynsha 1931-1932 jyldary Qyrghyzstangha 100 mynday, Ózbekstangha 50 mynday, Qaraqalpaqstangha 20 mynnan asa adam qonys audarghan. Ash-jalanash barghan búlardyng da jaghdayy óte auyr bolghany belgili. Bas saughalap Iran, Mongholiya, Aughanstan asqan qazaq kóshining sany da az emes edi.

Ashtyqtan bas saughalap jan-jaqqa ýdere kóshken qazaq kóshin «bay-kulak elementterining ýgit-nasihatyna», «kontrrevolusiyalyq-últshyl» kýshterding qarsylyghynan tuyndap otyr jәne kóship ketkenderding basym bóligi bay-kulaktar deuden jaghy talmaghan Goloshekin kóshken halyqty keri qaytaru ýshin partiya, kenes qyzmetkerlerin aimaqtargha jiberuge mәjbýr boldy. Óitkeni memleketke astyq, et ónimderin beretin sharuashylyqtardyng orny opyrayyp qalghan bolatyn. Kóship ketip jatqandardyng basym bóligi bay-kulaktar degen Goloshekinning kópirme sózin BK(b)P Batys Sibir ólkelik komiytetining hatshysy R. Eyhe tikeley Goloshekinning ózine jazghan myna hatynda: «V pisime ot 20-go marta Vy pishiyte, chto otkochevky nachelisi ne toliko v etom godu y chto otkochevavshih nelizya schitati kakim to golodobeshensami. Nam kajetsya, chto Kazak Kraykom ochevidno nepravilino informirovan svoimy mestnymy organizasiyami, esly on schitaet, chto to, chto iymeet mesto v etom godu v chesty otkochevok, v kakoy nibudi stepeny mojno sravniti s tem, chto byvalo v prejnie gody. V etom godu ne toliko v rayony, priylegaiyshie k Kazahstanu, perekochevaly tysyachy hozyaystv, no daje v takih otdelinyh rayonah, kak Novosibirsk y dr, poyavilisi otkochevavshie iz Kazahstana kazaki. Nesomnenno, chto sredy otkochevavshih bay-kulaky vely y vedut kontrrevolusionnui rabotu - eto ne novosti. Vesi vopros toliko v tom, pochemu v etom godu kontrrevolusionnaya rabota baya-kulaka bylo stoli uspeshno, chto emu udalosi sbiti tysyachy bednyasko-srednyaskih hozyaystv» dep joqqa shyghara otyryp, goloshekindik týlki-búlannyng bar syry jónindegi shyndyqty ashyp aitqan edi.

1932 jyly 19 aqpan kýni Ólkelik partiya komiytetining mәjilisi bolyp, onda kóship ketkender jóninde mәsele qaralady. Mәjiliste sóilegen Goloshekin isting mәnin taghy da búrmalap, Orta Aziya Respublikalaryna kóship ketu baylar men últshyldardyng sosialistik qúrylysqa qarsylyghynan bolyp otyrghan is, olargha Orta Aziya respublikalaryndaghy últshyldar men baylar kómektesip otyr, barlyq úiymdyq júmysty Tashkentte shoghyrlanghan últshyldar men topshyldar atqaryp otyr deumen mynaday qauly qabyldatqyzady: «BK(b)P OK Orta Aziya burosynan baylar jәne olardyng basshylarynyng jetegindegi kedeyler men orta sharualardy olardan bólip alyp, Qazaqstangha erikti týrde qaytarugha jәrdem súrau. Kenestik mekemelerdi jәne Qazaqstandyq joghary oqu oryndaryn últshyl jәne topshyl elementterden tazartyp, partiyalyq jauapkershilikke tartu». Osy qaulydaghy belgilengen is-әreketterdi jýzege asyru jәne Orta Aziya burosymen kelissóz jýrgizu ýshin Tashkent qalasyna Kahiany issapargha jiberildi.

Kóship barghan qazaqtardy keri qaytaru jónindegi goloshekindik әperbaqandyq kór-soqyr sayasatty týsingen BK(b)P Ortalyq komiyteti Orta Aziya burosy 1932 jyly 28 nauryzda Bauman, F. Hodjaev, Lepa, Serghaziyevtardyng qatysuymen bolghan mәjilisinde «Kóship kelgen qazaqtardy Qazaqstangha qaytaru turaly» mәsele qarap, erekshe sheshim shygharady. Ol sheshimde: qazaqtardy keri qaytaru isinde túrpayy әreketterding (eriksiz, kýshtep qaytaru) oryn alyp otyrghandyghy jәne qazaqtardyng keri kóshui týsindirme júmystarynan keyin erikti týrde jýru kerektigi aitylghan bolatyn (Eskertu: Maqalada Qazaqstan Respublikasy Preziydentining múraghatynan alynghan mәlimetter paydalanyldy).

Myndaghan qazaqtar barghan jerinen de pana tappay, óz tughan jerine keri qaytugha mәjbýr boldy. Biraq Qazaqstan ýkimeti olargha qol úshyn beruge dәrmensiz bolatyn. Ary-beri sendey sapyrylysyp ashtan ólgen milliondaghan qazaqtyng óli denesi jan-jaqta shashyrap kómusiz jatty. 1930-1933 jyldary qazaq halqyn jappay asharshylyq qamtyghan kezding ózinde de ortalyqqa Qazaqstannan astyq, et ónimderin dayyndap jiberu toqtaghan joq. Búny bizding halqymyzgha qarsy tikeley jasalghan genosid demey, ne deuge bolady?

Aldaghy uaqytta 2 millionnan astam beykýnә kómusiz qalghan ata-babalarymyzgha layyqty qúrmet kórsetu jәne olargha taghzym etu ýshin, sonday-aq býgingi úrpaq búnday zúlmattyng qayghy-qasiretin layyqty týsinip, sanasyna sinirip týisinui ýshin mynaday basty sharalardy qolgha alyp, iske asyru mindetimiz bolyp tabylady.

1. Jyl sayyn 31 mamyr kýnin «30 jyldardaghy ashtyq qúrbandaryn jәne sayasy qughyn-sýrgin qúrbandaryn» eske alu kýni retinde qaraly kýn dep jariyalau.

2. 31 mamyr kýni joghary oqu oryndarynda, kolledjderde, orta mektepterde 1 minuttyq ýnsizdik jariyalap, ashtyq qúrbandaryn jәne sayasy qughyn-sýrgin qúrbandaryna taghzym etu. Búl kýni elimizding tuy týsirilip, barlyq mekemelerdegi sauyq-sayran keshteri, sәn-saltanatty әuender toqtatyluy tiyis.

3. 30-jyldardaghy ashtyq qúrbandaryna arnalghan eskertkishter barlyq oblys ortalyqtarynda, belgili tarihy oryndarda ornatyluy tiyis.

4. Jas úrpaqtyng sanasynda totalitarizmning ne ekenin, otarshyldyq sayasattyng ne ekenin úghyndyru ýshin, jyl sayyn 31 mamyr kýni qarsanynda Respublika kóleminde búqaralyq aqparat qúraldary arqyly arnayy dayyndalghan baghdarlamalardy keninen nasihattau.

«Ayqyn» gazeti

Otandyq kiyimdi qashan kiyemiz?

18-Mamyr, 2012

Pikirlerdi kóru

 

983Jyl basynda Elbasy Núrsúltan Nazarbaev Ýkimetting keneytilgen otyrysynda Qazaqstandaghy jenil ónerkәsip salasynyng damu qarqynyna kónili tolmaytynyn bildirgen edi. «Jenil kәsip turaly mýldem úmyttyq. Búnymen eshkim naqty ainalyspaydy, bylghary óndelmeydi, kiyim tigilmeydi. Nege osylay boldy?» degen saualdardy qoya otyryp, tiyisti sala ministrlikterine osy mәseleni onaltudy tapsyrghan edi.

Kenes zamanynda Qazaqstannyng kóptegen qalalarynda kiyim, ayaqkiyim tigetin fabrikalar júmys istep, halyqqa osy tauar týrlerine degen súranysyn qanaghattandyra bildi. Sapasy da aitarlyqtay joghary bolatyn. «Jetisu» ayaqkiyim fabrikasy sekildi óndiris oryndary ishki súranysty qamtamasyz etuge qauqary jetetin edi. Qyzyljardaghy teri kәsiporyny, «Almaty maqta-mata» kombinaty, Shymkenttegi «Voshod», «1-May» fabrikalary, Qyzylorda ayaqkiyim fabrikasy dýrildep júmys istep túrghan uaqyttardy eske alsaq ta jetkilikti. Sol kezdegi ishki ónimning 15 payyzdan joghary bóligin jenil ónerkәsip salasy berip túrghany da kóp jayttan habar berse kerek. Al qazir nege olay emes? Úzaq jyldar boyy tabysty júmys jasap kelgen múnday fabrikalardyng isten shyghuy bәsekede shetel ónimderi basym týskendikten ghoy.

Qazaqstandaghy Jenil ónerkәsipti damytudyng 2010-2014 jyldargha arnalghan baghdarlamasy qabyldandy. «Eger búl baghdarlama óz nәtiyjesin beretin bolsa, qazaqstandyq tigin ónerkәsipteri ishki naryqty jaulap alghan importtyq tauarlargha bәsekelestik tanyta alady» deydi mamandar.

Qazaqstan industriyasyn damytu institutynyng mamandary Qazaqstan jenil ónerkәsibi ishki naryqtaghy kóshbasshy boluy kerek deydi. Jenil ónerkәsipting jay-kýii turaly keybir mәlimetterge qaraghanda, Qazaqstandaghy jenil ónerkәsip ónimderining kólemi 2007 jyly 38,1 mlrd. tenge bolsa, 2008 jylda 28 payyzgha tómendegen, al 2009 jyly 20,4 mlrd. tengeni qúrap otyr.

2005 jyly jenil ónerkәsipte 20 myng qyzmetker júmys istese, 2010 jyldyng 1 qantaryndaghy mәlimet boyynsha olardyng sany 13,7 myng adamgha deyin qysqaryp ketken. Osy aralyqta respublikadaghy óndiris 2,2 payyzdan 0,8 payyzgha deyin qúldyraghan.

Zertteu mәlimetteri boyynsha, elimizde jenil ónerkәsipke degen súranystyng jalpy kólemi 5-6 mlrd. dollardy qúrap otyr. Búl eldegi importtyng ýlesi 97 payyz degen sóz.

Preziydent Jarlyghyna sәikes «Ontýstik» dep atalatyn ekonomikalyq beldeu qúrylghan bolatyn. Múnda elimizdegi maqta-mata shiykizatyn dayyn ónimge deyin jasap shygharu maqsaty kózdelgen. «Ontýstik» aimaghynda 15 toqyma kәsiporyndaryn ashu júmystary qolgha alynghan.

Sarapshylardyng aituynsha, jenil ónerkәsipti damytudaghy Qazaqstannyng mýmkindikterin eskere otyryp, atalghan sala ónimderin ishki naryqta 30 payyzdan asyrugha bolatyn kórinedi. Al tikeley investisiyalardyng kólemin 70 payyzgha deyin jetkizuge de jaghday bar. Búl, әriyne, sarapshylardyng jekeley pikiri, shygharyp salma sózi deuge de bolady. Jenil ónerkәsip ónimderin ishki naryqta 30 payyzdan asyru degenimiz, ertegidey ekenin osy mәselemen shúghyldanatyndar aiqyn biletini de anyq. Al investisiyagha keletin bolsaq, búl ýirenshikti daghdy. Kez kelgen kәsiporyngha investisiya tartpay-aq qarqyn beruding әdis-tәsilderi de az emes ekenin mamandar aityp jýr.

Jenil ónerkәsip qauymdastyghynyng tórayymy Lubovi Hudova jaghdaydy retteu ýshin saladaghy kәsiporyndargha qosymsha qún salyghyn azaytyp, 5 jyl boyy salyq salmaudy úsynyp otyr. «Tek sonda ghana otandyq kәsiporyndardyng ayaghynan tik túryp ketuine mýmkindik bar» deydi ol. Hudovanyng aituynsha, qazir elde syrt kiyim boyynsha import eksporttan 200 ese, al kórpe-jastyq, tósek jiyntyghynda búl kórsetkish 1000 ese artyq. Al sheteldik tauarlarmen bәsekelestikte ozu ýshin búl salany salyqtan qútqaru degeniniz de ertegidegidey qúrghaq qiyal sekildi ekenin әrkim-aq týsine bilse kerek. Al shetelding tәjiriybesi qanday? Soghan oy jiberip kórelikshi.

Býginde Týrkiya men Qytayda jenil ónerkәsipten týsetin payda 30 payyz bolsa, Italiyada 12 payyz, Germaniya, Fransiya, AQSh-ta 4 payyz shamasynda. Búl budjetting 20 payyzyn toltyryp, eldegi óz ónimderining ýles-salmaghyn 75-85 payyzgha deyin jetkizudi qamtamasyz etude. Eng birinshi osy elderding tәjiriybesin zerttep, bilu qajet emes pe? Bizde múnday tәjiriybeni zerttep, ýirenip jýzege asyrayyq degendey pikirler estiler emes. Al kórshiles Reseyde ishki ónim 1 payyz bolsa, Qazaqstanda 0,4 payyzdan asa almay otyr degendey de statistikalyq mәlimet bar. Demek, Reseydegi jaghday da bizdegidey dep úghynugha bolady. Al Qazaqstanda 0,4 payyz bolsa, ony endi 30 payyzgha jetkizu joldary qanday? Múny eshkim de dóp basyp aita qoyghan joq.

Qazaqstanda saudalanatyn kiyim-keshekting 75 payyzy Týrkiya, Qytay, Resey jәne Qyrghyzstannan әkelinedi. 2007 jyldan beri jalpy jergilikti óndiris ónimderining ishinde jenil ónerkәsip búiymdarynyng ýlestik salmaghy eki ese kemip, jarty payyzgha deyin azayyp ketken. Sóitip bazardaghy kiyim-keshekterdin, ayaqkiyimderding barlyghy ózimizding ónimder emes. Osyghan qarap-aq otandyq jenil ónerkәsipting qay dengeyde ekenin payymday beruge bolatyn shyghar.

Iri qalalarda әrtýrli sәndi kiyim tigetin fabrikalar bar. Biraq olardyng ónimderi jappay halyqqa arnalmaghan. Kóbinese jeke tapsyrysty oryndaushy dengeyinde júmys atqaryp kele jatyr. Al sonda býkil halyqqa kimder, qalay jappay kiyim tigip bere alady? Mamandardyng aituyna qaraghanda, kiyim tiguge qajetti jip ónimderi Ózbekstan, al onyng boyaulary Týrkiyadan tasymaldanady eken. Al ózimizde shygharylatyn jipterding baghasy qymbat. Kóptegen damyghan elderderde jenil ónerkәsipten týsetin payda 8-12 payyzdy qúrap otyr. Keybir elderde 20 payyzgha deyin jetedi. Al elimizde búl kórsetkish búdan 8 payyzdan tómen, onyng ishinde ayaqkiyim óndirisining kórsetkishi mardymsyz deuge bolady.

Jenil ónerkәsip salasyndaghy ýstemdik qúryp túrghan elderdi aitatyn bolsaq, olardyng qataryna Qytay, Ýndistan, AQSh, Italiya, Týrkiya, Tayvani, Japoniya, Indoneziyany jatqyzugha bolady. Búl elderding jenil ónerkәsip salasy songhy jyldary aitarlyqtay ózgeriske týsti. Jenil ónerkәsip - búl әlemdik ekonomikanyng tútas bir kesheni. Ol kóptegen elderding budjetin qalyptastyrugha aitarlyqtay ýles qosyp otyr.

Qytay, Qyrghyzstan jәne ózge de elderden kelip jatqan kiyim-keshekter, ayaqkiyimderding baghasy arzan jәne ol tauarlardyng zaman talaptaryna say, býgingi súranys pen sәn ýlgilerining talabyn eskere otyryp tigiletindigi belgili.

«Qazaqstanda óndiriletin kiyimderding baghasy óte qymbat. Bizge Qytaydyn, Qyrghyzstannyng kiyimderin alghan әldeqayda tiyimdi» degen sózderdi de jii estiymiz. Múnday pikirlerdi joqqa shygharugha bolmaydy. Degenmen, qymbat bolsa da, sol ónimderdi sauda sórelerinen kóre almay kelemiz. Otandyq jenil ónerkәsip salasyn damytudyng basty talaby syrttan keletin tauarlargha bәsekeles bolu emes pe?

Statistikalyq mәlimetterge jýginsek, elimizdegi maqtanyng ónimi 400-450 tonnagha deyin jetip otyr. 15-20 myng tonna jýn, 7 million danaday teri shiykizattary jinalady eken. Sonda osynshama shiykizattan tigilgen kiyim-keshekter qayda? Álde múnday shiykizattar qoymalarda shirip jatyr ma? Búghan jauap joq jәne jauapker bolatyn basshy da joq deuge bolady. Olay deytinimiz, tiyisti salany basqaratyn ministrlikting basshysy on jyldyng kóleminde jeti ret auysyp ýlgergen eken. Demek, bizde jenil ónerkәsipting túralauy sodan da boluy mýmkin. Solay bolsa da, jenil ónerkәsip óndirisining Assosiasiyasy ertenge ýlken senimmen qarauda.

Elbasymyz otandyq óndiristerdi damytuda, shaghyn óndiris oshaqtaryn kóptep ashu jóninde aityp-aq keledi. Alayda, jenil ónerkәsip salasynyng basshylary múnday talapty tereng úghyna qoymaytyngha úqsaydy. Elbasy núsqaghan «shaghyn óndiris oshaqtary» degen ne? Búl, bizdinshe, jeke adamdardyng shaghyn kәsiporyndary, shaghyn biznes týri emes pe? Shetel tәjiriybesine ýnilsek te, biznes damytu teoriyasyna ýnilsek te әu basta shaghyn óndirister kóbeyip, damy kele iri kәsiporyngha ainalady emes pe? Filosofiya zandylyqtary boyynsha da, úsaqtan iri, qarapayymnan kýrdelige qaray qozghalu-damu zandylyqtary bolsa kerek. Demek, әueli shaghyn kәsiporyndardy jәne jekelegen kәsipkerlerdi memleket tarapynan qoldau jón bolmaq. Ókinishke qaray, búl jóninde tiyisti oryndar basshylary sóz qozghar emes. Olar әdettegidey isti investisiya tartyp, salyqtan bosatylyp, әlemde tendesi joq kәsiporyn ashu jóninde qiyaldaumen jýrgen sekildi. Jalpy jenil ónerkәsipting qúldyrauy kәdimgidey qara bazarlardyng shetqaqpay bolyp jabylyp, azayymen, jekelegen adamdargha sauda-sattyq jasaugha qysym men kedergilerding barghan sayyn kýsheye týsuimen sabaqtas ekenin dәleldeu qiyn bolmasa kerek.

Al shetelde qalay edi? Qazir búl sala asa kýshti damyp kele jatqan Ontýstik Aziya elderinde dәl osy qara bazarlar men jeke kәsipkerlerge kýshti qoldau jasalyp, olargha erkindik beriluinen ekenin úghynu qiyn emes bolar. Eger kiyim tigetin jekelegen adamdar ózderining tauarlaryn ótkizetin oryndar taba almasa, yaghny sauda-sattyqqa shygharuda qysym kórse, olar qalay damymaq? Tipti shetelderdegi iri biznes alpauyttarynyng ómirine kóz jýgirtsek te olardyng әueli jeke kәsipkerlikpen, sonan keyin shaghyn biznespen ainalysyp, birte-birte óndirisi úlghayghanyn úghynugha bolady. Demek, jenil ónerkәsipti damytamyz desek, kiyim-keshek tigetinderge qamqorlyqty kýsheytu joldaryn qarastyrghan jón. Múnday pikirlerdi olardyng auzynan jii estuge bolady.

Shetel kәsipkerlerining ekinshi qyryna ýnilsek, olardyng kiyim ýlgileri qalay jasalatynyna oy jýgirtkenimiz jón. Mәselen, Qytaydan qaptap kelip jatqan kiyim-keshek ýlgilerine zer salayyqshy. Búl kiyim-keshekterden qytaydyng últtyq nyshandaryn, sәn ýlgilerin angharu qiyn bolmas. Qytaydyng arzan kiyim-keshegin qazir qazaqtar jappay kiyip alyp, syrttay qytaylargha úqsap jýrgeni jóninde әzil-ospaqty jii estiytin boldyq. Al Europa men Amerikadan keletin kiyim-keshekterdi kiidi sәnge ainaldyryp, europalyq mәdeniyetke beyimdele bastadyq. Tipti, mektep oqushylaryna deyin oqushylargha Europa elderining kostumderin ýlgi etip alghanymyz qalay? Demek, әr el kiyim-keshekterin tikkende ózderining últtyq sәn ýlgilerin, naqyshtaryn paydalanugha basa mәn beredi eken. Nege búlay? Óitkeni, qanday últ, qanday el bolsyn, ózderining kiyim ýlgilerin kiige beyim bolmaq. Sondyqtan da ishki naryqta múnday kiyimder ótimdi bolatynyn úghynu qiyn emes. Qaysy el bolsyn ishki naryqtan artylghandaryn eksportqa shygharady emes pe? Al bizde osy mәselege kónil bólu bylay túrsyn, qazaqtyng últtyq qúndylyqtarynan bezinu ýrdisi barghan sayyn kýsheye týskeni jasyryn emes. Nege? Óitkeni, qazirgi biyliktegi sheneunikterding basym kópshiligi qalaly jerde tuyp, orys mektepterinde oqyp, Batysty ónege etip ósken azamattar emes pe? Olar qazaqtyng últtyq muzykasyn týsinbeytini sekildi, últtyq kiyim ýlgilerine de jatyrqay qaraydy. Múny ótken ghasyrlardaghy eskilikting qaldyghy dep sanaydy. Tipti qazir sahnagha arnalyp tigilgen qazaqtyng últtyq kiyimderine deyin ótken ghasyrlardaghy olpy-solpy kiyim ýlgileri ekenin bayqaysyz. Syi-siyapatqa arnalyp tigilgen shapandar men kamzoldardyng ózin qazaqtardyng eshqaysysy kiyip jýrmeytinining syry osynda bolsa kerek.

Al shyn mәninde qazaqtyng últtyq kiyimderining sәn ýlgileri osynshama ebedeysiz, qonymsyz bolghan joq qoy. Qazaqtyng handary men әigili baylarynyn, әsirese, әielderi men jastarynyng qanday sәn ýlgisin ústanghanyn múrajaydan kórseniz, onyng jarasymdylyghyna, denege qonymdylyghyna qayran qalasyz. Demek, jalpy qanday últtyng bolsyn, últtyq kiyimderining sәn ýlgileri uaqytpen birge damyp, janghyryp otyrady eken. Múny biz qytaydyng nemese týrikterding jәne europalyqtardyng kiyim ýlgilerinen-aq úghyna alamyz. Demek, jenil ónerkәsipti damytamyz desek, eng birinshi kezekte qazaqtyng últtyq kiyim ýlgileri men naqyshtaryn barynsha paydalanugha jәne neghúrlym arzan bo-luyna kýsh salar bolsaq, olardyng ótimdiligi de kýrt kýsheyer edi. Mine, búl ertegi de emes, qiyal da emes, investisiya tartpay-aq jekelegen adamdargha kiyim tiguge jәne ony ótkizuge qamqorlyq jasau arqyly-aq jýzege asyrugha bolatyn is qoy.

Demek, últtyq kiyimning joghary sәn ýlgisi emes, qymbat emes, arzan da qonymdy týrlerine bayqau jariyalaugha bolady ghoy. Basqasha aitqanda, býkil halyq satyp alyp kiyip jýretindey kiyim ýlgilerin jasap sauda-sattyqqa shygharatyn bolsaq, olar sóz joq shetel tauarlaryn yghystyratyny anyq. Búl arada, әriyne, balalardyn, jastardyn, qyz-kelinshekterdin, orta jastaghylardyn, qarttardyng әri arzan, әri qonymdy kiyim ýlgileri qazirgi talghamgha say jasaluy tiyis qoy. Sonday-aq, bir aita ketetin jayt, Elbasymyz N.Á.Nazarbaev әskeriylerding kiyim ýlgisining qazaqstandyq ereksheligi boluyna mәn bergeni, kiyim ýlgilerin múqiyat kórip, tandau jasaghanyn telearnadan kórdik emes pe? Sondaghy bayqaular barysynda, «Miras», «Diana plus», «Sәule», «Gauhar» últtyq kompaniyalary otandyq әskerge arnap kiyim tigumen shúghyldandy. Mine, osynday tәjiriybeni de keninen qoldanyp kәsiporyndar ashugha bolady. Mәselen, qazirgi mektepting birinshi synybyna barghan úl balalar europalyq sheneunikter kiyetin kostum ýlgileri men moyyndaryna qylqyna galstuk baylaytyny tipti qolapaysyz jayt qoy. Kenes zamanynda balalardyng jýris-túrysyna qonymdy, sporttyq kiyim ýlgisine úqsas oqushy kiyimderining týrleri boldy emes pe? Demek, mektepte bastauysh mektep oqushylarynyn, toghyzjyldyq mektep oqushylarynyn, orta mektep oqushylarynyn, liyseyler men kolledjderdin, kәsiptik-tehnikalyq oqu oryndaryna ózderine tәn erekshe últtyq sәn ýlgileri túrghysynda tigilgen kiyimderdi kiygizsek degendey tilekterdi múghalimder men ata-analardan jii estip jýrmiz. Demek, halqymyzdyng osynday talap-tilegine qúlaq asqan jaghdayda jenil ónerkәsip damugha bet alatyny sózsiz.

Quanbek BOQAEV

Dәuirjan TÓLEBAEV

«Ayqyn» gazeti

0 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 1873
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 1920
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 1612
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 1477