ۋكراين حالقىنىڭ كوپشىلىگىندە كەڭەستىك ديكتاتور يوسيف ستالينگە دەگەن جاعىمسىز، تەرىس نەمەسە نەمقۇرايلى كوزقاراس باسىم ەكەن. كيەۆتەگى حالىقارالىق الەۋمەتتانۋ ينستيتۋتى ارنايى ساۋالناما جۇرگىزىپ، ونىڭ ناتيجەسىن 23 ماۋسىمدا جاريالاعان.

ۋكراين سوتسيولوگتارىنىڭ ايتۋىنشا، رەسپوندەنتتەردىڭ 38%-ى سوۆەت ديكتاتورىنا وشپەندىلىكپەن، قورقىنىشپەن نەمەسە جەككورۋشىلىكپەن، تاعى 34%-ى نەمقۇرايلى قارايتىندىقتارىن ايتقان. ال رەسپوندەنتتەردىڭ 18%-ى ستالينگە قۇرمەتپەن، جاناشىرلىقپەن ءھام جىلى كوزبەن قارايتىندىقتارىن ايتىپتى.

ساۋالناماعا قاتىسقان ۋكرايندىقتاندىڭ 50%-ى «ستالين ۇلى كوسەم بولدى» دەگەن سوزبەن مۇلدە كەلىسپەيتىندىكتەرىن بىلدىرسە، 34%-ى بۇل سۇراققا جاۋاپ بەرمەگەن. ال 16%-ى بۇل پىكىرمەن كەلىسەتىندىكتەرىن بىلدىرگەن.

ەندى مىنا قىزىقتى قاراڭىز: رەسەيدەگى «لەۆادا» ورتالىعىنىڭ ساۋالناماسىنىڭ ناتيجەلەرى بويىنشا، رەسپوندەنتتەردىڭ 59%-ى يوسيف ستالينگە دەگەن وڭ كوزقاراستارىن بىلدىرگەن ەكەن. رەسپوندەنتتەردىڭ بار بولعانى 10%-ى ستالين ەسىمى جاعىمسىز ەموتسيا تۋدىراتىنىن ايتقان. ياعني، نەگاتيۆتى كوزقاراس بىلدىرگەن.

«مەملەكەتتەرىمىز اراسىنداعى ەڭ باستى ايىرماشىلىق مىنادا: رەسەيدە رەسپوندەنتتەردىڭ ەڭ كوپ بولىگى (45%-ى) ستالينگە قۇرمەتپەن قارايدى، ال ۋكراينادا بۇل كورسەتكىش 15%-دى عانا قۇرايدى»، - دەيدى ۋكريان سوتسيولوگتارى.

اتالعان ساۋالناما ۋكراينا اۋماعىندا 8-9 ماۋسىمدا جۇرگىزىلگەن. وعان دونەتسك پەن لۋگانسك وبلىستارىنىڭ، سونداي-اق، قىرىمنىڭ وككۋپاتسيالانعان اۋماقتارى قاستىسپاعان. ساۋالناما تەلەفونمەن سۇحباتتاسۋ ارقىلى جاسالعان. ساۋالناماعا 18 جاستان اسقان 2007 رەسپوندەنت قاتىسقان.

ال رەسەيدە ساۋالناما 20-26 مامىر ارالىعىندا جەكە سۇحباتتاسۋ فورماتىندا وتكەن. وعان 18 جاستان اسقان  137 ەلدىمەكەندە تۇراتىن، ۇزىن-سانى 1620 ادام قاتىسقان.

يوسيف ستالين (شىن اتى - يوسيف دجۋگاشۆيلي) 1878 جىلى دۇنيەگە كەلگەن. ستالين تۇسىندا جۇزدەگەن مىڭ  ساياسي تۇتقىن جەر اۋدارىلعان لاگەرلەر جۇيەسى (گۋلاگ) قۇرىلدى. ديكتاتور ساياساتى قازاقستان مەن ۋكراينادا قاساقانا اشارشىلىق (گولودومور) ۇيىمداستىردى. ديكراتور ستالين 1953 جىلى، رەسمي نۇسقا بويىنشا، مي قان كەتىپ ءولدى.

تاقىرىپقا تۇزدىق رەتىندە:

كسرو-دا 1928 جىلدىڭ باسىندا الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جانە ساياسي جاعداي كۇردەلى بولدى. وزەكتى ماسەلەلەردى شەشۋگە تەڭدەستىرىلگەن كوزقاراستى تالاپ ەتكەن ۋاقىت ەدى. الايدا ساياسي كوشباسشىلىقتا  ايقىن باسىمدىققا قول جەتكىزگەن ستاليندىك توپ الەۋمەتتىك، اسىرەسە اۋىل شارۋاشىلىعى ماسەلەلەرىن شەشە المادى.  ءستاليننىڭ قولى قويىلعان قاۋىپتى ديرەكتيۆالار، ءبىرىنشى كەزەكتە پارتيالىق باسشىلارعا «پارتيا ۇيىمدارىن كوتەرۋدى» تالاپ ەتىپ، «قۇلاق قاۋىپىنە قارسى كۇرەستى كۇشەيتۋدى» تالاپ ەتتى.

قازاقستان ەكونوميكاسىنا ەڭ كۇشتى سوققى كوشپەلىلەر مەن مالشىلاردى تۇرمىس جاعدايىنا ماجبۇرلەپ كوشىرۋ ساياساتىنان تۋىندادى. ول ۋاقىتتا «كوشپەلى ەكونوميكا» ءوزىنىڭ ەكونوميكالىق الەۋەتىن ءالى تولىق پايدالانباعان قازاقستانداعى نەگىزگى ەكونوميكا بولدى. سوعان قاراماستان، قونىستاندىرۋدىڭ كۇشتەپ جۇرگىزىلۋى جانە قونىستانعاننان كەيىن ولاردى ۇجىمدىق شارۋاشىلىقتارعا تارتۋ ساياساتى مۇمكىندىگىنشە تەزىرەك جۇزەگە اسىرىلدى.

1932 جىلدىڭ اقپان ايىنا دەيىن قازاقستاندا كولحوزداردىڭ 87%-ى جانە جەكە قوجالىقتاردىڭ 51,8%-ى مال باسىن تولىق جوعالتتى. 1933 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنداعى جاعداي بويىنشا، ەلىمىزدىڭ شىعىسىنداعى ءىرى مال شارۋاشىلىعى بازاسى بولىپ سانالاتىن ايماقتا ۇجىمداستىرۋ قارساڭىندا 40 ميلليون باستان 4 ميلليون باس ءىرى قارا مال قالعان. بۇگىندە مۇراعاتتىق دەرەكتەر ارقىلى ستاليندىك ساياساتتىڭ بارلىق قاتىگەزدىگى انىقتالدى.

عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ۇلتتىق مەنتاليتەت پەن مىنەز بۇزىلىپ، «گوموسوۆەتيكۋس» نەمەسە «سوۆوك» دەگەن جاڭا توپ پايدا بولدى. بۇل بۇكىل كەڭەستىك جۇيە مەن ونىڭ ەكونوميكالىق جۇيەسىنىڭ قۇلاق كەستى قۇلى بولدى. ونىڭ جۇمىسى 20 عاسىردىڭ 80-ءشى جىلدارىنىڭ ورتاسىندا بۇكىل كەڭەستىك جۇيەنىڭ داعدارىسىنا جانە تۇتاستاي العاندا ەكونوميكالىق داعدارىسقا اكەپ سوقتىردى.

«اقتوبە وبلىسىنداعى ۇجىمداستىرۋدىڭ كەيبىر ساتتەرى» دەگەن ماقالادا ستاليندىك رەجيمنىڭ ۇجىمداستىرۋ جۇمىسىن جۇرگىزۋدەگى بارلىق قىلمىستىق سيپاتىن مەن ونىڭ ساياساتىن كسرو، قازاقستان جانە اقتوبە وبلىسىندا بارلىق جاعىنان ايقىن كورسەتۋگە تىرىستىق.

عىلىم الەمىندە تانىمال امەريكاندىق تاريحشىلار روبەرت كونكۆەست، مارتا ولكوت جانە باسقالار وسى ماسەلەگە ۇلكەن ءمان بەرىپ، جاۋاپكەرشىلىكپەن زەرتتەدى. قازاقستاندا بۇل تۋرالى العاش رەت تانىمال تاريحشىلار ماناش قوزىباەۆ، جۇلدىزبەك ءابىلحوجين، ماقاش ءتاتىموۆ جازدى. ولار 1989 جىلى كسرو-نىڭ باس تاريحي جۋرنالىنداعى «قازاقستاندىق قايعىلى وقيعا» ماقالاسىندا جاريالاعان ەدى.

اقتوبە وبلىسىنىڭ مۇراعاتتىق مالىمەتتەرىنىڭ نەگىزىندە، ءستاليننىڭ ۇجىمداستىرۋى قازاقستاننىڭ، اقتوبە وبلىسىنىڭ كەز-كەلگەن ۇلتىنىڭ گەنوفوندى بولاتىن ادامدارىن جويۋى، ستاليندىك انتي-ادامدىق ساياساتتىڭ ءمانىن كورسەتۋ ءۇشىن «اقتوبە وبلىسىنداعى ۇجىمداستىرۋدىڭ كەيبىر ساتتەرى» اتتى ماقالانى جازدىق.

1992 جىلى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ جوعارعى كەڭەسىنىڭ پرەزيديۋمى جانىنان قۇرىلعان كوميسسيا اشتىقتىڭ ءمان-جايىن جانە سەبەپتەرىن زەرتتەۋدە ۇلكەن جۇمىس جاسادى. كوپتەگەن زەرتتەۋلەر ورىس جانە قازاق تىلدەرىندە جارىق كوردى.  2012 جىلدىڭ ماۋسىم ايىندا استانا قالاسىندا اشارشىلىق قۇرباندارىنا ارنالعان ەسكەرتكىش اشىلدى.

زۇلمات جىلدارىندا 2 580 000 قازاق قازا تاۋىپ، 800 مىڭعا جۋىعى باسقا ەلدەرگە قونىس اۋداردى.

استانادا 2012 جىلى وتكەن «قازاقستانداعى اشارشىلىق: حالىقتىڭ قايعىسى مەن تاريح ساباقتارى» اتتى حالىقارالىق عىلىمي كونفەرەنتسيادا قر ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنە قاراستى عىلىم كوميتەتىنىڭ مەملەكەت تاريح ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى ب.اياگان: «1926 جىلى رەسپۋبليكاداعى قازاقتاردىڭ سانى - 3 628 000 ادامدى قۇرادى»، - دەپ ايتتى. كەلەسى حالىق ساناعى 1939 جىلى ءوتتى جانە قازاق حالقى 1 300 000 ادامدى جوعالتقانىن كورسەتتى. ياعني، بارلىعى شامامەن 36%. عالىمنىڭ ايتۋىنشا، 1929 جىلدان 1931 جىلعا دەيىن قازاقستاندا كەڭەس ۇكىمەتىنە جانە ونىڭ ۇجىمداستىرۋ ساياساتىنا قارسى 372 كوتەرىلىس بولعان. وعان 80 مىڭنان استام ادام قاتىسقان. اشتىق 1938-1939 جىلدارعا دەيىن سوزىلدى.

ب. اياعان: «بۇل قايعىنىڭ اۋقىمى سونشالىقتى سۇمدىق بولعانىن، ونى گەنوتسيد ساياساتىنىڭ كورىنىسى رەتىندە تولىق مورالدىق جاۋاپكەرشىلىكپەن بەلگىلەي الامىز. مۇنداي مالىمدەمە گەنوتسيد قىلمىسىن بولدىرماۋ جانە جازالاۋ تۋرالى حالىقارالىق كونۆەنتسيادا بەكىتىلگەن حالىقارالىق قۇقىقتىڭ قاتاڭ نورمالارىنان تۋىندايدى. «1932-1933 جىلدارداعى اشتىق تۋرالى شىندىق» ۇجىمدىق مونوگرافياسىندا «30-شى جىلدارداعى ۇلى اشتىق» دەپ اتاپ كورسەتتى. قازاقستاندا 1926-1939 جج. قازاق حالقى مەن باسقا دا حالىقتار تاريحىندا بۇرىن-سوڭدى بولماعان ۇلتتىق قايعىلى اپات رەتىندە بىلەمىز. قورىتىندىلاي كەلە، ۋكرايناداعى اشارشىلىق سياقتى، قازاقستاندا ۇلى اشارشىلىق رەسمي تۇردە اقش، كانادا، اۆستراليا جانە كوپتەگەن لاتىن امەريكاسى مەن شىعىس ەۋروپا ەلدەرىندە گەنوتسيد دەپ تانىلدى»، - دەيدى.  (http://l.120-bal.ru/istoriya/23851/index.html.)

«ءستاليننىڭ ۇجىمداستىرۋ ساياساتى قازاققا اشتىق اكەلدى. جالپى بۇل قازاقتاردى قۇرتۋ نيەتىنەن بولعان جوق». بۇل وماربەكوۆتىڭ پىكىرى. ونىڭ ايتۋىنشا، ول كەزدە قازاقتار ارتتا قالعان حالىق بولعان. سوندىقتان قازاقتار ءستاليننىڭ جەكە بيلىگىنە ەشقانداي قاۋىپ توندىرمەگەن-مىس.

بىزشە بولسا، بۇل وتە-موتە قاتە پىكىر. بۇل وتان تاريحىن جانە تاريحي پروتسەستى زەرتتەۋشى ادام ءۇشىن كەشىرىلمەيتىن قاتە. نەلىكتەن؟

كەشە جانە بۇگىن ارتتا قالعان ءھام دامىماعان حالىق، بەلگىلى ءبىر ۋاقىتتان كەيىن ءبارىبىر ءبىرىنشى بولۋدىڭ جولىن تابادى.  سودان كەيىن ول دامىعان جانە جوعارى دامىعان حالىق، ۇلت پەن مەملەكەتتە اينالادى. تاريحتا مۇنىڭ مىسالى كوپ.

ستاليندىك ۇجىمداستىرۋ، قازاقستان مەن ۋكراينادا بولعان اشتىق، 1937-1938 جىلداردا ستاليندىك ساياسي قۋعىن-سۇرگىن ساياساتى حح عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا ءبىزدىڭ حالىقتاردىڭ تاۋەلسىز مەملەكەت مەن حالىق بولۋىنا ۇلكەن كەدەرگى جاسادى. حح عاسىردىڭ باسىندا وسى ەكى حالىقتىڭ دا وزدەرىنىڭ ۇلتتىق-پاتريوتتىق ينتەلليگەنتسياسى مەن ۇلتتىق-دەموكراتيالىق ساياسي پارتيالارى بولعان ەدى. ءبىزدىڭ جاعدايدا، الاش پارتياسى. 1918-1920 جىلداردا ازاماتتىق سوعىستىڭ قيىن كەزەڭدەرىندە بۇل پارتيا قازاق حالقىنىڭ مۇددەسىن مۇمكىندىگىنشە قورعاۋعا تىرىستى. 1920-1937 جىلداردا ولار قازاقستاندا قايتا قۇرۋدى باستاعان، بىراق ستالين مەن ونىڭ سەرىكتەستەرى بۇلاردىڭ ستاليندىك ساياساتقا مويىنسۇنبايتىن جانە ۇندەمەي قالمايتىنىن تۇسىنگەن كەزدە، ۇلجاندى قازاق نەمەسە ۋكراين، ت. ب. ازاماتتاردى «فاشيستىك-نەمىس تىڭشىسى»، «جاپوندىق شپيون»، «كاپيتاليستىك بارلاۋ قىزمەتىنىڭ تىڭشىسى»، «ءستاليندى جانە ونىڭ سەرىكتەستەرىن ولتىرۋگە تىرىستى» دەگەن سەكىلدى كوپتەگەن جالامەن قۇعىن-سۇرگىنگى ۇشىراتتى. بالالارىن، ولاردىڭ تىكەلەي تۋىستارىن جانە دوستارىن تۇگەل قۇرتتى.

مۇنىڭ ءبارى ءستاليننىڭ كرەملدىڭ تاعىنا وتىرۋ ءۇشىن يمپەرلىق، ۇلىدەرجاۆالىق سىرتقى جانە ىشكى ساياساتتىن جۇزەگە اسىرعانىن كورسەتەدى جانە دالەلدەيدى.

كەرىمسال جۇباتقانوۆ،

قازاق-ورىس حالىقارالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوتسەنتى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

Abai.kz