جاسامپاز جىر — جاۋھار جادIگەر
(ايگiلi “قوزى كورپەش بايان سۇلۋ” جىرىنىڭ تاريحناماسىنان مۇراعاتتىق دەرەكتەر)
بiزدiڭ ءالi دە تانىماي كەلە جاتقان ماسەلەمiز — قازاق ەلiنە قاتىسى بار جازباشا ەسكەرتكiشتەر جايى. مۇنىڭ وزiندiك سەبەپتەرi بارعا ۇقسايدى. ەڭ الدىمەن ءتۇرلi سوعىستار كەزiندە ەجەلگi قالالار، ەگiستiك، وتىرىقشىلىق جۇيەلەرiنiڭ قالپىنا كەلمەي، قازاق قوعامىنىڭ ۇزاق توقىراۋشىلىققا دۋشار بولعاندىعى دەپ ۇعۋ كەرەك.
بiراق، “تاڭ اتپايىن دەسە دە كۇن شىعۋىن قويمايدى” دەگەندەي، بiلiكتi ادامدارىمىزدىڭ مادەني تالعامى مەن تالابى جىل وتكەن سايىن تاريحي مۇرالاردى بiلۋگە قۇشتار بولىپ وتىر. مiنە، 15 عاسىر بويى قالىڭ ەلدiڭ بويىن بالقىتىپ، جۇرەگiن تۋلاتىپ كەلە جاتقان جاۋھار جادiگەردiڭ بiرi دە، بiرەگەيi — “قوزى كورپەش — بايان سۇلۋ” جىرى.
(ايگiلi “قوزى كورپەش بايان سۇلۋ” جىرىنىڭ تاريحناماسىنان مۇراعاتتىق دەرەكتەر)
بiزدiڭ ءالi دە تانىماي كەلە جاتقان ماسەلەمiز — قازاق ەلiنە قاتىسى بار جازباشا ەسكەرتكiشتەر جايى. مۇنىڭ وزiندiك سەبەپتەرi بارعا ۇقسايدى. ەڭ الدىمەن ءتۇرلi سوعىستار كەزiندە ەجەلگi قالالار، ەگiستiك، وتىرىقشىلىق جۇيەلەرiنiڭ قالپىنا كەلمەي، قازاق قوعامىنىڭ ۇزاق توقىراۋشىلىققا دۋشار بولعاندىعى دەپ ۇعۋ كەرەك.
بiراق، “تاڭ اتپايىن دەسە دە كۇن شىعۋىن قويمايدى” دەگەندەي، بiلiكتi ادامدارىمىزدىڭ مادەني تالعامى مەن تالابى جىل وتكەن سايىن تاريحي مۇرالاردى بiلۋگە قۇشتار بولىپ وتىر. مiنە، 15 عاسىر بويى قالىڭ ەلدiڭ بويىن بالقىتىپ، جۇرەگiن تۋلاتىپ كەلە جاتقان جاۋھار جادiگەردiڭ بiرi دە، بiرەگەيi — “قوزى كورپەش — بايان سۇلۋ” جىرى.
بۇل جەردە “جىر تۇگiلi, بۇدان 1500 جىلداي بۇرىن قازاق حالقى بولدى ما ەكەن؟” دەگەن سۇراق تا تۋى مۇمكiن. ارينە، بۇل ءۇشiن تاريحي دەرەكتەرگە جۇگiنۋ كەرەك. ءيا، بۇدان 1500 جىل بۇرىن ءدال بۇگiنگiدەي قازاق اتتى ەتنوگەنەزدi يەمدەنگەن حالىق بولماعان. وبال-ساۋابى وزiنە، ەگەر كەڭەستiك بيلiك كەزiندە قازاقستاننىڭ، تiپتi, سوناۋ كونە زاماننان بۇگiنگە دەيiنگi تاريحىن باياندايتىن بەدەلدi باسىلىم دەرەكتەرiنە سۇيەنسەك، (قازاق سسر-نىڭ 5 تومدىق تاريحى، توم 1, 1997), ول كەزدە تۇركi قاعاناتى اتتى قۇل يەلەنۋشi مەملەكەت بولعان. قازiرگi قازاق جەرiنiڭ باسىم كوپشiلiگi ءارتۇرلi ۇلىستار، رۋلار، تايپالاردىڭ قولاستىنا قاراعان. 200 جىلداي ۇستەمدiك ەتكەن بۇل تۇركi قاعاناتى ىدىراعان سوڭ ءار ۇلىس، ءار رۋ ءوزارا ەرiكتi-ەرiكسiز جەر ىڭعايىمەن بiرiگiپ، iرiلەنگەن تايپالار، ۇلىستار قۇرۋعا ءماجبۇر بولعان. وسىنداي iرiلەنگەن ۇلىستار نەگiزiندە وزبەك، قىرعىز، قازاق، حاقاس، ياكۋت، باشقۇرت، قاراقالپاق، تۋۆا حالىقتارى iرiكتەلە باستاعان.
ال، قازاق حالقىنىڭ قۇرامى سول iرiلەنگەن قىپشاقتان، قارلىقتان، ارعىننان، تۇرگەشتەن، نايمانداردان قۇرالۋ كەزەڭiن باستان وتكiزگەن. وسىلاردىڭ iشiندە قازاقتىڭ حالىقتىق نەگiزiنە وزەكتi ۇيىتقى بولعان اسا iرi ۇلىستار تۇرگەش پەن قارلۇق دەپ باياندالادى.
قارلۇقتى سوڭىراق كەزدە قازاق جۇرتى “التاي-قارپىق” دەپ اتاپ كەتكەن. حالىق اۋزىندا مىناداي ولەڭ دە بار:
“قازاقتىڭ ۇلكەن ءۇيi
التاي-قارپىق!
ۇلىسقا وردا بولعان اتى ارتىق”.
سونداي-اق، كونە قازاق شەجiرەسiنە قۇلاق تۇرسەك، “قازاق ءتورت اعايىندى: تولەگەتاي، تورگەلتاي، بودەنتاي، بورگەلتاي”. بۇل اڭىزدىڭ ءوزi قارلۇق ۇلىسىنىڭ بiرنەشە بۇتاقتى قازاق حالقى بولىپ بiرiگە باستاۋ تۇسىنا ءدال كەلە مە دەيمiز.
ايتپاسا ءسوزدiڭ اتاسى ولەدi ەمەس پە؟ بiرەۋ بiلەر، بiرەۋ بiلمەس، اڭگiمە ەتiپ وتىرعان جاسامپاز جىردىڭ شىعۋ مەرزiمiن بۇگiنگi قازاق عالىمدارىنىڭ iشiندە تۇڭعىش رەت باتىل بولجاپ ايتقان دا، جازعان دا — شىعىسقازاقستاندىق، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى مۇساتاي اقىنجانوۆ (1905-1986). ەندەشە، سونى وقىپ كورەلiك.
“بiزدiڭ كوپتەگەن اۋىز ادەبيەتiمiزدiڭ نۇسقالارىندا، سولاردىڭ بiرi “قوزى كورپەش — بايان سۇلۋ” جىرىنىڭ ەرتەرەكتەگi نۇسقاسىندا “حان” دەگەن اتاۋ اتىمەن جوق. بiراق، ول تۇتاس حاندىق بولماعاندىعىن كورسەتسە دە، تاپسىزدىقتىڭ بولماعانىنا دالەل ەمەس. تەك زامان شىندىعىن بەينەلەيدi. قارلۇق وداعى تۇتاس حاندىق بولمايدى. تۇتاس حاندىقتىڭ ورنىنا ءۇش ءجۇزدi ءار رۋدان شىققان بيلەر باسقارادى. “قوزى كورپەش — بايان سۇلۋ” جىرىنىڭ ءوزi دە سونىمەن 9-10 عاسىرلاردا قارلۇق وداعىنىڭ جاساعان جىرى بولىپ تابىلادى. ولاي دەپ ايتۋ ءۇشiن بiرنەشە زاتتىق بەلگiلەر بار. بiرiنشiدەن، توپونيميكالىق اتاۋلاردا قوزى كورپەش پەن بايان مولاسىنىڭ تۇرعان جەرi دە ءدال كەلەدi. ال، تiلi 9-10 عاسىرلارعا ۇيلەسەدi. سوندىقتان، “قوزى كورپەش — بايان سۇلۋ” جىرى قارلۇق وداعىنىڭ كەيiنگiلەرگە قالدىرعان بiر ەسكەرتكiشi— ول قازاق تiلiنiڭ حالىق تiلi رەتiندە جاسالۋىنىڭ تۇڭعىش بەلگiسi”. (م.اقىنجانوۆ. “قازاقتىڭ تەگi تۋرالى”، الماتى، 1956, قازاق مەملەكەتتiك كوركەم ادەبيەت باسپاسى، 153-154 بەتتەر).
ال، ايگiلi ەتنوگراف-تاريحشى، اكادەميك الكەي مارعۇلان قوس عاشىقتىڭ اياگوز بويىنداعى كۇمبەزدi زيراتىن جان-جاقتى زەرتتەۋ بارىسىندا جاسامپاز جىردىڭ پايدا بولۋ مەرزiمiن 15 عاسىرعا جەتكiزەدi.
“قوزى كورپەش — بايان سۇلۋ” جىرىنىڭ قاي كەزدە شىققانىن جاقسىلاپ ايىراتىن بەلگiنiڭ بiرi — ونىڭ كۇمبەزi. بۇل كۇمبەز وتە ەرتە ۋاقىتتا يسلامنان بۇرىن، عۇن زامانىندا، نە تۇركi قاعاناتى كەزiندە تۇرعىزىلعان بەلگi. سەبەبi, تاستان دوڭگەلەك ءۇي، مۇنارا جاساۋ تۇرiك قاعاناتى كەزiندە ەرەكشە ورىن العان. قىپشاق پەن وعىزدار ونداي دوڭگەلەك، توبەسiندە كۇمبەزi بار تاس ۇيلەردi, “دىڭ”، “دiڭگەك”، “تاس ءۇي” دەپ اتاعان. سول سوزدەر، سول تاريحي ءداستۇردi جالعاستىرىپ، ولاردىڭ ۇرپاقتارى ساقتاعان. دوڭگەلەتە سالعان تاس ۇيلەر، بۇتiندەي جازدا وتىراتىن كيiز ۇيگە ۇقسايدى، استى دوڭگەلەك، توبەسiندە بيiك ەڭسەسi بار، سىرتى كۇمبەزدەنiپ، ساۋلەت بەرiپ تۇرادى. قازاقتىڭ كوپ جىرىندا ايتىلاتىن “ەڭسەسi بيiك اق وردام” — وسىنىڭ ساۋلەتتiك قۇرىلىمىن جارقىن تۇردە سۋرەتتەيتiن ۇعىم”. ء(ا.مارعۇلان. “ەجەلگi جىرلار، اڭىزدار”، 1985, 284 بەت).
ءسوز ورايى كەلگەندە ايتا كەتۋ كەرەك، اتاعى قازاق كولەمiنەن اسىپ، الەمدiك دەڭگەيدە ايگiلi بولعان ۇلى داستاندى تانۋ مەن تالداۋ بارىسىندا ورىس اعايىندار دا بولعانىن الدىمەن ايتۋعا تۋرا كەلەدi. كوپتەگەن زەرتتەۋشiلەر ورىستاردىڭ بۇل جاسامپاز جىر اينالاسىنداعى تاريحنامالىق iزدەنiستەرiن تەك حIح عاسىردا باستالعان دەيدi. بۇل — مۇلدە جاڭساق دەرەك.
قوزى كورپەش — بايان سۇلۋ زيراتى تۋرالى ورىس تiلiندە قاعاز بەتiندە تۇڭعىش دەرەك ءتۇسiرۋشi گريگوري ۆولوشين دەگەن كازاك جۇزدiگi. ول 1769-1770 جىلدارى تورعاۋىتتار مەن قالماقتاردىڭ قىتاي اسىپ، سول جاققا قالاي سiڭiپ جاتقانىن جاسىرىن تۇردە بiلۋ ماقساتىمەن ەل كەزۋ ساپارلارىنىڭ بiرiندە بۇگiنگi اياگوز وزەنiنiڭ بويىنداعى قوس عاشىقتىڭ بيiك كۇمبەزدi زيراتىنا كوزi ءتۇسiپ، ونى سيپاتتاپ ءوزiنiڭ رەسمي ەسەبiنە كiرگiزەدi. تiپتi, زيرات باسىنداعى مۇسiندەردiڭ بiر-ەكەۋiنiڭ سۋرەتiن دە سالىپ، ول تۇرعان جەردi كارتاسىنا تۇسiرەدi. بۇل كارتا كۇنi بۇگiنگە دەيiن رەسەي سىرتقى iستەر مينيسترلiگiنiڭ مۇراعاتىندا امان جاتىر.
قوس عاشىقتىڭ بۇل كەلiستi كۇمبەزدi كەشەنiن كەزiندە شەتەلدiك ح.باردسون، ي.فالك، س.برونەۆسكي، ا.شرەنك، پ.سەمەنوۆ-تيانشانسكي، گ.پوتانين، ن.پانتۋسوۆ، ا.ۋۆاروۆ، ي.كاستەنە سەكiلدi وقىمىستىلار مەن عالىمدار كورiپ، تانىمدىق ماقالالار جازىپ كەتتi. “قوزى كورپەش — بايان سۇلۋ” جىرىنىڭ ورىس ورتاسىندا تارالۋىن وسى ەلدiڭ كوپتەگەن عالىمدارى ا.س.پۋشكيننiڭ 1833 جىلى ورىنبور ساپارىنا بايلانىستىرا بايانداۋعا بەيiم. راس، سول ءۇش كۇندiك ساپار كەزiندە ۇلى اقىنعا جەرگiلiكتi بiر زيالى ادام كەرەگiنە جاراتار دەگەن ۇمiتپەن قازاق جىرىنىڭ ورىسشاعا قاراسوزبەن باياندالعان 5-6 بەتتiك نۇسقاسىن ۇسىنعان. ال ورىس ادەبيەتiندە وزiندiك ورنى بار، ارقالى اقىن ا.س.پۋشكيننiڭ ۇستازى گ.ر.دەرجاۆيننiڭ كەيبiر ءومiر دەرەكتەرiندە ول “قوزى كورپەش — بايان سۇلۋ” جىرىمەن، تiپتi, 1812 جىلى تانىسىپ ۇلگەرگەن. ۇلگەرگەن دەۋiمiزدiڭ دالەلi — ءدال وسى 1812 جىلى قازان قالاسىندا ورىس تiلiنە اۋدارىلعان جاسامپاز جىردىڭ بiر داناسى گ.ر.دەرجاۆينگە ونىڭ جاس كەزiندە اسكەردە بiرگە بولعان دوسى ن.تيماشەۆ دەگەن پومەششيك جولداعان. ورىس تiلiنە ۇلى جىردى اۋدارعان ن.تيماشەۆتiڭ تيموفەي بەلياەۆ دەگەن اقىن-جاندى باسىبايلى شارۋاسى ەكەن. بۇل كەزدە ا.س.پۋشكين پاتشا سەلوسىنداعى ليتسەيدە وقىپ جۇرگەن. گ.ر.دەرجاۆين بولاشاق اقىنعا ادەبيەتتەن ساباق بەرگەن. مۇنى از دەسەك، سول ليتسەيدە جەتi جۇرتتىڭ تiلiن بiلەتiن مۇعالiمدەردiڭ بولعاندىعىن ەسكەرسەك، پۋشكين جاس كەزiندە بۇل جىرمەن سولار ارقىلى دا تانىسىپ ۇلگەرگەن بولار دەيمiز.
ورىس تiلiنە ت.بەلياەۆ تارجiمالاعان ۇلى جىردىڭ قازاقتار ءۇشiن بiر قيعاشتىعى بولار. ويتكەنi, وسى اقىن اۋدارعان بۇل جىردىڭ كiتاپ مۇقاباسىندا “باشقۇرت قۇرايشىلارى جىرلاعان نۇسقادان اۋدارىلعان” دەپ انىق جازىلعان. امال نە، ودان بەرi 200 جىلداي ورىستىڭ كوپتەگەن ادەبيەت زەرتتەۋشiلەرi جىردىڭ باشقۇرت نۇسقاسىنىڭ ءوزi ولارعا قازاقتاردان اۋىسقان دەگەن دەرەكتەردi سان رەت العا تارتسا دا تاسپامەن جازىلعاندى وزگەرتۋ ءالi وڭايعا تۇسپەي كەلەدi.
عاسىرلاردان عاسىرلارعا، ۇرپاقتاردان ۇرپاقتارعا اۋىزشا جەتiپ وتىرعان بۇل جىردىڭ قازاق تiلiندە تۇڭعىش تولىق قاعاز بەتiنە ءتۇسۋi 1834 جىلدىڭ ۇلەسiنە تيەدi. جىردى حالىق جىرشىلارىنىڭ ايتۋلارىنان جازىپ العان كوكشەتاۋلىق ءا.دەربiسالين دەگەن قاتارداعى كەڭسە قىزمەتكەرi. ال جىردى قازاقشا تۇڭعىش رەت، 1870 جىلى باسپا بەتiنە شىعارۋشى — ورىس اكادەميگi ۆ.رادلوۆ. ءدال وسى جىلى وسى عالىم جىردىڭ نەمiس تiلiنە اۋدارىلعان نۇسقاسىن دا باسپادان شىعارتقان. مۇنى از دەسەك، تاعى وسى عالىم جىردىڭ ۇيعىر تiلiنە اۋدارىلعان نۇسقاسىن دا 1886 جىلى كوپشiلiك نازارىنا ۇسىندى.
جىر تاريحناماسىن اڭگiمە ەتكەندە، ۇلى كورشiمiز ورىس اعايىندار اراسىندا ونىڭ كەڭiنەن ناسيحاتتالعانىن ايتپاي كەتسەك، دۇرىس بولماس ەدi. تەك حIح عاسىردىڭ ەكiنشi جارتىسىنان حح عاسىردىڭ العاشقى شيرەگiندە اتالمىش جىردى وسى حالىق تiلiنە ءۇزiپ-ءۇزiپ اۋدارعاندارىمەن، ول تۋرالى ءماندi ماقالالار، زەردەلi زەرتتەۋلەر 85 رەت مەرزiمدi ءباسپاسوز بەتتەرiندە جارىق كورiپتi. ەگەر بۇل دەرەكتەردiڭ سiلتەمەلەرi قايدا دەلiنسە، “زاپيسكي سەميپالاتينسكوگو وتدەلا وبششەستۆا يزۋچەنيا كازاحستانا” اتتى حابارشى جيناقتىڭ 1929 جىلى شىققان 1-تومىنان تابۋعا بولادى. وسى جيناقتا ي.چەكانينسكي دەگەننiڭ “بيبليوگرافيچەسكي ۋكازاتەل ستاتەي، زامەتوك كاسايۋششيحسيا پوەمى ي پامياتنيكا “كوزى كورپەش بايان سۋلۋ” اتتى ۇلكەن تانىمدى ماقالاسى جاريالانعان. (توم 1, 55-63 بەتتەر). دەمەك، ورىستار قازاقتىڭ بۇل جىرىنا قىرىن قارادى دەۋگە ەش نەگiز جوق.
سويتسە دە ورمانداي ورىستىڭ ورتاسىندا ءوز تiلiنە بۇل جىردىڭ جاتىق جانە تولىق اۋدارىلۋى تەك 1927 جىلى جۇزەگە استى. كوكشەتاۋلىق ورىس اقىنى گ.تۆەريتين اۋدارعان جىر (جاناق جىرلاعان نۇسقا) ورىس تiلiندە سول جىلى قازاق اسسر-نىڭ استاناسى قىزىلوردا قالاسىندا جەكە كiتاپ بولىپ جارىق كوردi. جاسامپاز جىرعا اق تiلەك ايتىپ، بەتاشار جازعان — قازاق ۇكiمەتiنiڭ سول تۇستاعى وقۋ-اعارتۋ مينيسترi سماعۇل سادۋاقاسوۆ ەدi.
وسى بiر ۇلى شىعارمانى اسقان زەيiندiلiكپەن جيناۋشىلاردىڭ بiرi — قازاقتىڭ 19 عاسىرداعى تاماشا عالىمى ش.ءۋاليحانوۆ. ول بۇل جىر نۇسقالارىنىڭ بiرiن العاش رەت 1851 جىلى 16 جاسىندا اكەسi شىڭعىستىڭ قاداعالاۋىمەن قاعاز بەتiنە تۇسiرگەن. سونداي-اق، ول ونى كەيiننەن جاناقتان 1862 جىلى، شوجەدەن 1864 جىلى جازىپ العان. جازعاندارىن شوقان ورىس دوستارىنا بەرiپ، ولاردىڭ ناسيحاتتالۋىن دا ويلاستىرعان.
ۇلى اباي دا شىعارمانىڭ شىنايلىعى مەن ورiستiلiگiنە ءتانتi بولىپ، جاناق جىرلاعان نۇسقانى ءوزiنiڭ اقىن شاكiرتتەرiنiڭ بiرi بەيسەنباي جۇنiسبەكۇلى دەگەنگە وزگەرتiڭكiرەپ جىرلا دەپ تاپسىرما بەرگەن. اقىن تاپسىرماسى ورىندالعان. بەيسەنباي قوزى ءومiرiن ۇزارتىڭقىراپ، ودان بايانعا بiر ۇل تۋدىرتىپ، ۇرپاقتار جالعاستىعىن ۇلعايتىپ، ءومiر كوشiن جاڭا ورiستەرگە باعىتتاعان.
ال كەڭەستiك كەزەڭدە ماڭگiلiك ماحاببات جىرىن زەردەلi زەرتتەۋ شارۋاسىنىڭ باسى-قاسىنان ءار كەز قازاق ادەبيەتiنiڭ تولاعاي تۇلعاسى مۇحتار اۋەزوۆ تابىلا بiلدi. ىستىعىنا كۇيدi, سۋىعىنا توڭدى. سوناۋ 1925 جىلى لەنينگراد مەملەكەتتiك ۋنيۆەرسيتەتiندە وقىپ جۇرگەندە جازىپ، جەكە وقۋلىق رەتiندە قىزىلوردا قالاسىندا باستىرتىپ شىعارتقان “ادەبيەت تاريحى” (1927) دەپ اتالاتىن زەرتتەۋ ەڭبەگiنiڭ iشiندە ەڭ كولەمدi تاراۋ (2 باسپاتاباق) “قوزى كورپەش — بايان سۇلۋ” جىرىنا ارنالعانى تەگiن ەمەس. سونىعا تۇرەن سالىپ، ونى زەرتتەۋiنiڭ سارا جولىنا ۇلاستىردى. 1936 جىلى جىردىڭ جاناق-بەيسەنباي نۇسقاسىن جەكە كiتاپشا ەتiپ باستىرتىپ، وعان قىسقا دا نۇسقا العىسوز جازادى.
كەيiنiرەك ۇلى جازۋشى وسى جىر تۋرالى العاشقى جازعاندارىن جان-جاقتى تەرەڭدەي زەرتتەۋ ناتيجەسiندە وعان قايتا ورالىپ، “قوزى كورپەش-بايان سۇلۋ” دەگەن اتپەن كوپ تومدىق “قازاق ادەبيەتi تاريحىنىڭ” 1 تومىنا (1959), سونداي-اق، “مىسلي رازنىح لەت” (1961) كiتابىنا باستىردى. ءومiرiنiڭ سوڭعى وتىز جىل بويىندا اۋەزوۆ جوعارى وقۋ ورىندارىندا قازاق ادەبيەتiنiڭ وسى iنجۋ-مارجانى اينالاسىنداعى پايىمداۋلارىن ستۋدەنتتەر بويىنا تەرەڭ سiڭiرۋدەن جالىقپادى. ەندەشە، وسى ۇلى اۋەزوۆ ايتقانداي: “قوزى كورپەش-بايان سۇلۋ” داستانىن دۇنيەجۇزiلiك پوەمانىڭ تاماشا ۇلگiسiنە جاتقىزىپ، ونى قازاق جەرiندەگi “رومەو-دجۋلەتتا” دەپ اتاۋ — ءادiل باعا”.
عابيت زۇلحاروۆ، بۇرىنعى مۇراعات قىزمەتكەرi, قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسi,
اياگوز قالاسى
«تۇركىستان» گازەتى» 2 شىلدە 2009 جىل
