«ەلدە جۇمىسسىزدىق ماسەلەسىن تۇبەگەيلى شەشۋ ءۇشىن شەتتەن كەلەتىن ەڭبەك ميگرانتتارىنا قاتاڭ شەكتەۋ قويۋ قاجەت». ارينە، بۇل ماسەلە بۇدان بۇرىن دا بىرنەشە دۇركىن كوتەرىلگەن-ءدى. ءتىپتى وتكەن جىلى وزبەكستان، تاجىكستان، قىرعىزستان، رەسەي تۇرعىندارىنا ەلىمىزدىڭ اۋماعىنا كىرۋگە شەكتەۋ بەلگىلەنىپ، زاڭدىق تۇرعىدا قاتاڭ قاداعالاۋ قويىلعان بولاتىن. ەندى بيىل ەڭبەك ميگرانتتارىنا قاتىستى جاڭا ەرەجە بەكىتىلىپ، ءساۋىر ايىنان باستاپ ناق وسى جاڭاشىل جۇيە بويىنشا ءىس اتقارماقپىز.

نەگىزىنەن، قازاقستان جۇمىس بەرۋشىلەر كونفەدەراتسياسى ماماندارىنىڭ ايتۋىن­شا، ەرەجەنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى دە بار. مىسالى، ەرەجە بويىنشا ميگرانتتاردىڭ قازاق­ستان اۋماعىندا تىركەۋسىز ءجۇرۋ مەرزىمىن 90 كۇننەن 30 كۇنگە دەيىن قىسقارتۋ كوزدەلگەن. سونداي-اق ەلىمىزدە ەڭبەك ەتكىسى كەلەتىن ميگرانتتاردا ءبىرىنشى كەزەكتە ەڭبەك كەلىسىمشارتى بولۋى قاجەت; بۇعان قوسا، ولاردىڭ دەنساۋ­لىعىنا قاتىستى قۇرت اۋرۋى جانە باسقا دا جۇق­پالى اۋرۋلارمەن ەسەپتە تۇرمايتىنى جونىندە انىقتاما; ءىستى بولعانى نەمەسە بول­ماعانى تۋراسىندا قۇجات; مەديتسينالىق ساق­تاندىرۋ قاعازى، ميگراتسيالىق كارتوچكاسى جانە فوتوسۋرەتى بولۋى شارت. ءبىر قاراعاندا، بۇل ەرەجەنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگى بارى راس. دەگەنمەن بىرقاتار ماماندار «جالپىلاما ەرەجە تۇيتكىلدى تولىق شەشە المايدى» دەسەدى.

ساپابەك اسىپۇلى، «جەر جانە قازاق تاعدىرى» كوميسسياسىنىڭ توراعاسى:

- ءوز باسىم ەرەجەدە كورسەتىلگەن مە­ديتسينالىق انىقتاما قاعازدارى جاي­لى نەمەسە مەديتسينالىق ساقتان­دىرۋ قاعازى­نا قاتىستى ءبولىمدى ميگ­رانت­تار­دىڭ ساق­تاي­تىنىنا كۇمانىم بار. جاسىراتىنى جوق، بۇل ماسەلەدە زاڭ­سىز ارە­كەتتەر تىم كوپ. ەڭبەك ميگرانتتارى كور­شىلەس شەت مەم­لەكەتتەرىنەن كەلىپ، دەنى قۇرىلىستا جانە اۋىل­شارۋاشىلىق سالالارىندا جۇمىس ىستەيدى. اسىرەسە وڭ­تۇستىك قازاق­ستاندا ماق­تا پلانتاتسيا­لارىندا جانە الماتىدا تەمەكى جيناۋ جۇمىستارىن ءوز­بەك­ستان­نان كەلگەن ميگ­رانتتار جاسايدى. ولار ءوز ەلدەرىندە اش-جالاڭاش ءجۇر­گەن­دەرىن جاسىرماي ايتادى. ولاردا جالاقى كولەمى 20 دوللار، بىراق ونداي جۇمىس بولسا جاقسى. سوندىقتان ولار 15-20 مىڭ تەڭ­گە ءۇشىن قازاقستانعا كەلەدى. ولارعا بۇل اجەپتاۋىر اقشا. گاستاربايتەرلەر قۇرى­لىستا، قۇرىلىس ماتەريالدارىن وندىرەتىن كاسىپورىنداردا جانە كيىم، تاماق نارىق­تارىندا تۇرا­دى. جۇكشى، جۇرگىزۋشى بولىپ تا ىستەيدى. ال ءوزىمىزدىڭ قازاق ازاماتتارى­نىڭ قان­شاسى جۇمىس­سىز ءجۇر! سولاردى جۇمىس­پەن قامتۋ ءۇش­ىن شەتەلدەن ەنەتىن ارزان جۇمىس كۇشىن قىسقارتۋ كەرەك.

وسىلايشا، وزگەلەر ەمىنىپ ەنىپ ەڭبەگى­مىز­گە ارالاسىپ جاتىر. مۇنداي­دا ەڭبەك نارى­عىندا وتاندىق ازاماتتارىمىزدىڭ الە­ۋەتى تىسقارى قالىپ، قازاق ازاماتتارى­نىڭ «ەكى قولعا ءبىر كۇرەك» تاپپاي جۇرگەنى دە راس...

جالپى، بىزدە ناق وسى تۇيتكىلدى شەشۋى ءتيىس «جۇمىسپەن قامتۋ-2020» باعدارلا­ماسى قابىلدانعانى بەلگىلى. كۇنى كەشە ەڭ­بەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ مي­نيسترى گۇلشارا ابدىقالىقوۆا: «بيۋدجەت­تى ناقتىلاۋ كەزىندە ءتيىستى كورسەتكىشتەر ءتۇ­زە­تىلىپ، بۇل ماقساتقا قوسىمشا 12 ملرد تەڭ­گە قاراستىرىلدى. باعدارلاما بويىنشا شى­عىستاردىڭ جالپى سوماسى 62,3 ملرد تەڭگەنى قۇرادى» دەدى. بۇعان قوسا، كەلەشەك­تە باعدارلاما «جاستار تاجىريبەسى» شارا­سىمەن تولىقتىرىلماق. بۇل شارا وقۋ ور­ىن­دارىن جاڭا ءبىتىرىپ جۇمىس تاپپاي جۇرگەن 15 مىڭ تۇلەكتى جۇمىسپەن قامتۋعا ىق­پال ەتپەك... ءسويتىپ، ءبىز اتاق-دارەجەسى اي­تار­لىقتاي باعدارلامانىڭ ارقاسىندا جۇ­مىس­سىزدىق ماسەلەسىن ءبىرشاما جەڭىل­دەت­كىمىز كەلەدى. ءتىپتى «بۇل باعدارلاما وتان­دىق جۇمىس كۇشىنىڭ الەۋەتىن ارتتىرىپ، سىرت­تان كەلەتىن ميگرانتتاردى بەلگىلى ءمول­شەردە شەكتەيدى» دەگەن ۇمىتتە جوق ەمەس. الايدا بولجامدارعا جۇگىنسەك، قا­زاق­ستان­نىڭ ەكونوميكالىق جاع­دايىندا كا­سىپ­­ورىندار مەن ءوندىرىس ورىندا­رىنىڭ سانى بۇدان ءارى ارتاتىن بولسا سىرتتان كەلەتىن جۇمىس كۇشىنە ءبىز امالسىز تاۋەلدى بولا­مىز. ويتكەنى بىزدە ءىستىڭ ءمانىن بىلەتىن مامان تاپشى. دەمەك، ەلىمىزدە ميگرانتتار ماسە­لەسى ءالى دە كۇردەلەنە تۇسپەك. سوندىق­تان «ءما­سە­لەنى شەشۋ ءۇشىن بىزگە جەكەمەنشىك ەڭبەك اگەنت­تىكتەرىن تەتىككە قوسۋ قاجەت».

ۇسەن امانباەۆ، ەكونوميست-عالىم:

- بولاشاقتا ەلىمىزدە كاسىپورىندار مەن ءوندىرىس ورىندارىنىڭ سانى ارتاتىنىن ەسكەرسەك، ءبىز سىرتتان كەلەتىن جۇ­مىس كۇشىنە ءالى دە تاۋەلدى بولامىز. دە­مەك، ول­اردىڭ ەلىمىزدە تىم ەركىنسىپ كەت­پەۋى ءۇشىن ارنايى ليتسەنزيالارى بار جە­كەمەن­شىك ەڭبەك اگەنتتىكتەرى قۇرىلعا­نى ءجون. سەبەبى بۇل ماسەلەنى ءبىر عانا مي­نيسترلىكتىڭ نەمەسە كوميتەتتىڭ قۇزى­رە­تىنە قالدىرعان ءجون ەمەس. حالىقارا­لىق ءتاجى­ريبەگە ءسۇ­يەن­سەك، مۇنداي اگ­ەنت­تىكتەردىڭ قۇزى­رەتىنە ءبىر­نەشە مىندەتتەر جۇكتەلەدى. ەڭبەك ميگرانتتارىن تىركەۋ، دەنساۋلىعىن تەكسەرۋدەن وتكىزۋ، ولاردى الەۋمەتتىك قۇ­قىق­تىق تۇرعىدان قورعاۋ، ميگرانتتار جونىندە ءتيىستى ور­ىن­دارعا اقپارات بەرۋ ءتارىزدى جۇمىس­تاردى وسىنداي جەكەلەگەن اگەنت­تىكتەردىڭ ەنشىسىنە جۇكتەگەن ءجون. سوندا بۇل ءما­سە­لەدە زاڭسىز ارەكەتتەر تۋىندامايدى. سونداي-اق جەكەلەگەن كاسىپكەر­لەر­دىڭ دە ميگرانتتاردى جالداۋ ەرەجەسىن قا­تاڭ باقىلاۋعا العان ءجون. سەبەبى قازىر­دە ەلىمىزدىڭ كوپتەگەن جەكەلەگەن كاسىپ­كەر­لەرى ەشقانداي قۇجاتى جوق ميگرانت­تاردى توپ-توبىمەن جالعا الىپ، جۇمى­سىن ءبىتىرتىپ، ارتىنان ەڭبەكاقىسىن ءتو­لە­مەي قاناپ جۇرگەن جايى بار. سون­دىقتان ميگرانتتاردى جالداۋ ەرەجەسىنە دە ارنايى وزگەرىس ەنگىزگەن ءجون.

ءسويتىپ، مامانداردىڭ پايىمداۋىنشا، ەلىمىزگە ەنەتىن ميگرانتتاردى جالداۋ ءتاسى­لىنە مىناداي ناقتى-ناقتى تالاپتار ەنگىزۋ كەرەك: ا) ءبىرىنشى ميگرانتتارعا ءتىل ءبىلۋدى مىندەتتەگەن ءجون. سەبەبى كورشىلەس رەسەيدە ورىس ءتىلىن بىلمەسە، ميگرانتتار جەكەلەگەن كا­سىپورىندارعا جالدامالى جۇمىسقا ال­ىن­بايدى. رەسەيلىكتەر ءتىل قارىم-قاتىناس قۇرالى ەكەنىن ەسكەرگەندىكتەن بارىپ وسىنداي قادامعا بارىپ وتىر. دەمەك، بىزگە دە ميگرانتتارعا قازاق ءتىلىن ورتاشا ءبىلۋدى مىندەتتەگەن ءجون. ءا) ميگ­رانتتارعا ارنايى سالىق تولەتۋدى مىندەتتەۋ قاجەت. ەگەر ولار ارنايى سالىق تولەپ ناپاقا تاباتىن بولسا، ەشقانداي زاڭبۇزۋشى­لىققا جول بەرىلمەيدى. ب) ءارتۇرلى مالىمەتتەر بو­يىنشا، يم­پورتەر مەملەكەتتەردە ەڭبەك ميگ­رانت­تا­رىنىڭ 60-70 پايىزى زاڭسىز تۇردە جۇ­مىس ىستەيدى، رەسمي تۇردە ميگراتسيا ۇي­ىم­دا­رىندا گاستاربايتەرلەردىڭ بەستەن ءبىرى عانا تىركەلەدى. سوندىقتان ميگرانتتاردى تىركەۋ ماسەلەسىن مەملەكەتتىك تۇرعىدا باقىلاۋعا العان ءجون.

ال، جالپى، ميگرانتتارعا دەگەن تاۋەل­دىلىكتەن قۇتىلۋ ءۇشىن ۇلتتىق كاسىبي جۇمىس­شى تابىن قالىپتاستىرۋعا ءمان بەرىلۋى ءتيىس. جاسىراتىنى جوق، 1992-93 جىلدارى دا­يىن­دالعان كاسىبي تەحنيكالىق ماماندىق­تاردىڭ بازاسى بۇل كۇنى نارىقتىق زامانعا سايكەس كەلمەي قالدى. قازىر جاڭارعان تەح­نيكانىڭ ءتىلىن بىلەتىن قازاق ازاماتتارى نە­كەن-ساياق. سوندىقتان ورتا كاسىبي مامانداردى زامانعا ساي جاڭا تەحنولوگيانىڭ ءتىلىن بىلۋگە بەيىمدەگەنىمىز ءجون.

«الاش ايناسى» گازەتى