«Elde júmyssyzdyq mәselesin týbegeyli sheshu ýshin shetten keletin enbek migranttaryna qatang shekteu qong qajet». Áriyne, búl mәsele búdan búryn da birneshe dýrkin kóterilgen-di. Tipti ótken jyly Ózbekstan, Tәjikstan, Qyrghyzstan, Resey túrghyndaryna elimizding aumaghyna kiruge shekteu belgilenip, zandyq túrghyda qatang qadaghalau qoyylghan bolatyn. Endi biyl enbek migranttaryna qatysty jana ereje bekitilip, sәuir aiynan bastap naq osy janashyl jýie boyynsha is atqarmaqpyz.

Negizinen, Qazaqstan júmys berushiler konfederasiyasy mamandarynyng aituyn­sha, erejening ózindik erekshelikteri de bar. Mysaly, ereje boyynsha migranttardyng Qazaq­stan aumaghynda tirkeusiz jýru merzimin 90 kýnnen 30 kýnge deyin qysqartu kózdelgen. Sonday-aq elimizde enbek etkisi keletin migranttarda birinshi kezekte enbek kelisimsharty boluy qajet; búghan qosa, olardyng densau­lyghyna qatysty qúrt auruy jәne basqa da júq­paly aurularmen esepte túrmaytyny jóninde anyqtama; isti bolghany nemese bol­maghany turasynda qújat; medisinalyq saq­tandyru qaghazy, migrasiyalyq kartochkasy jәne fotosureti boluy shart. Bir qaraghanda, búl erejening ózindik ereksheligi bary ras. Degenmen birqatar mamandar «jalpylama ereje týitkildi tolyq sheshe almaydy» desedi.

Sapabek ÁSIPÚLY, «Jer jәne qazaq taghdyry» komissiyasynyng tóraghasy:

- Óz basym erejede kórsetilgen me­disinalyq anyqtama qaghazdary jay­ly nemese medisinalyq saqtan­dyru qaghazy­na qatysty bólimdi miyg­rant­tar­dyng saq­tay­tynyna kýmәnim bar. Jasyratyny joq, búl mәselede zan­syz әre­ketter tym kóp. Enbek migranttary kór­shiles shet mem­leketterinen kelip, deni qúrylysta jәne auyl­sharuashylyq salalarynda júmys isteydi. Ásirese On­týstik Qazaq­standa maq­ta plantasiya­larynda jәne Almatyda temeki jinau júmystaryn Óz­bek­stan­nan kelgen miyg­ranttar jasaydy. Olar óz elderinde ash-jalanash jýr­gen­derin jasyrmay aitady. Olarda jalaqy kólemi 20 dollar, biraq onday júmys bolsa jaqsy. Sondyqtan olar 15-20 myng ten­ge ýshin Qazaqstangha keledi. Olargha búl әjeptәuir aqsha. Gastarbayterler qúry­lysta, qúrylys materialdaryn óndiretin kәsiporyndarda jәne kiyim, tamaq naryq­tarynda túra­dy. Jýkshi, jýrgizushi bolyp ta isteydi. Al ózimizding qazaq azamattary­nyng qan­shasy júmys­syz jýr! Solardy júmys­pen qamtu ýsh­in shetelden enetin arzan júmys kýshin qysqartu kerek.

Osylaysha, ózgeler eminip enip enbegi­miz­ge aralasyp jatyr. Múnday­da enbek nary­ghynda otandyq azamattarymyzdyng әle­ueti tysqary qalyp, qazaq azamattary­nyng «eki qolgha bir kýrek» tappay jýrgeni de ras...

Jalpy, bizde naq osy týitkildi sheshui tiyis «Júmyspen qamtu-2020» baghdarla­masy qabyldanghany belgili. Kýni keshe en­bek jәne halyqty әleumettik qorghau miy­nistri Gýlshara Ábdiqalyqova: «Budjet­ti naqtylau kezinde tiyisti kórsetkishter tý­ze­tilip, búl maqsatqa qosymsha 12 mlrd ten­ge qarastyryldy. Baghdarlama boyynsha shy­ghystardyng jalpy somasy 62,3 mlrd tengeni qúrady» dedi. Búghan qosa, keleshek­te baghdarlama «Jastar tәjiriybesi» shara­symen tolyqtyrylmaq. Búl shara oqu or­yn­daryn jana bitirip júmys tappay jýrgen 15 myng týlekti júmyspen qamtugha yq­pal etpek... Sóitip, biz ataq-dәrejesi ai­tar­lyqtay baghdarlamanyng arqasynda jú­mys­syzdyq mәselesin birshama jenil­det­kimiz keledi. Tipti «búl baghdarlama otan­dyq júmys kýshining әleuetin arttyryp, syrt­tan keletin migranttardy belgili mól­sherde shekteydi» degen ýmitte joq emes. Alayda boljamdargha jýginsek, Qa­zaq­stan­nyng ekonomikalyq jagh­dayynda kә­sip­­oryndar men óndiris orynda­rynyng sany búdan әri artatyn bolsa syrttan keletin júmys kýshine biz amalsyz tәueldi bola­myz. Óitkeni bizde isting mәnin biletin maman tapshy. Demek, elimizde migranttar mәse­lesi әli de kýrdelene týspek. Sondyq­tan «mә­se­leni sheshu ýshin bizge jekemenshik enbek agent­tikterin tetikke qosu qajet».

Ýsen AMANBAEV, ekonomist-ghalym:

- Bolashaqta elimizde kәsiporyndar men óndiris oryndarynyng sany artatynyn eskersek, biz syrttan keletin jú­mys kýshine әli de tәueldi bolamyz. De­mek, ol­ardyng elimizde tym erkinsip ket­peui ýshin arnayy liysenziyalary bar je­kemen­shik enbek agenttikteri qúrylgha­ny jón. Sebebi búl mәseleni bir ghana miy­nistrlikting nemese komiytetting qúzy­re­tine qaldyrghan jón emes. Halyqara­lyq tәji­riybege sý­yen­sek, múnday ag­ent­tikterding qúzy­retine bir­neshe mindetter jýkteledi. Enbek migranttaryn tirkeu, densaulyghyn tekseruden ótkizu, olardy әleumettik qú­qyq­tyq túrghydan qorghau, migranttar jóninde tiyisti or­yn­dargha aqparat beru tәrizdi júmys­tardy osynday jekelegen agent­tikterding enshisine jýktegen jón. Sonda búl mә­se­lede zansyz әreketter tuyndamaydy. Sonday-aq jekelegen kәsipker­ler­ding de migranttardy jaldau erejesin qa­tang baqylaugha alghan jón. Sebebi qazir­de elimizding kóptegen jekelegen kәsip­ker­leri eshqanday qújaty joq migrant­tardy top-tobymen jalgha alyp, júmy­syn bitirtip, artynan enbekaqysyn tó­le­mey qanap jýrgen jayy bar. Son­dyqtan migranttardy jaldau erejesine de arnayy ózgeris engizgen jón.

Sóitip, mamandardyng payymdauynsha, elimizge enetin migranttardy jaldau tәsi­line mynaday naqty-naqty talaptar engizu kerek: a) birinshi migranttargha til biludi mindettegen jón. Sebebi kórshiles Reseyde orys tilin bilmese, migranttar jekelegen kә­siporyndargha jaldamaly júmysqa al­yn­baydy. Reseylikter til qarym-qatynas qúraly ekenin eskergendikten baryp osynday qadamgha baryp otyr. Demek, bizge de migranttargha qazaq tilin ortasha biludi mindettegen jón. ә) Miyg­ranttargha arnayy salyq tóletudi mindetteu qajet. Eger olar arnayy salyq tólep nәpaqa tabatyn bolsa, eshqanday zanbúzushy­lyqqa jol berilmeydi. b) Ártýrli mәlimetter bo­yynsha, iym­porter memleketterde enbek miyg­rant­ta­rynyng 60-70 payyzy zansyz týrde jú­mys isteydi, resmy týrde migrasiya úi­ym­da­rynda gastarbayterlerding besten biri ghana tirkeledi. Sondyqtan migranttardy tirkeu mәselesin memlekettik túrghyda baqylaugha alghan jón.

Al, jalpy, migranttargha degen tәuel­dilikten qútylu ýshin últtyq kәsiby júmys­shy tabyn qalyptastyrugha mәn berilui tiyis. Jasyratyny joq, 1992-93 jyldary da­yyn­dalghan kәsiby tehnikalyq mamandyq­tardyng bazasy búl kýni naryqtyq zamangha sәikes kelmey qaldy. Qazir janarghan teh­nikanyng tilin biletin qazaq azamattary ne­ken-sayaq. Sondyqtan orta kәsiby mamandardy zamangha say jana tehnologiyanyng tilin biluge beyimdegenimiz jón.

«Alash ainasy» gazeti