قۋات سامانبەكوۆ. «قازاقتىڭ ءبارى ۇلتشىل بولسا، قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋ وڭاي بولار ەدى»
سوڭعى كەزدە ەلiمiزدiڭ ءار جەرiندە ۇلتارالىق الشاقتىق، ۇلتتاردىڭ ءبىرىن-ءبىرى جاتسىنۋى سياقتى اڭگىمەلەر جيi ايتىلىپ ءجۇر. «قازاق جۇرگەن جەرگە ورىس اياق باسپايدى»، - دەگەن سياقتى سوزدەردى كۇندەلىكتى تۇرمىستا ءجيى ەستۋگە بولادى. قازىرگى قازاقستان قوعامىن زەرتتەۋشى سوتسيولوگ ماماندار، جۋرناليستەر، قوعام وكىلدەرى دە «قازاقستاندا ۇلتارالىق ارازدىق بار ما؟» دەگەن ساۋالعا «ونداي ماسەلە شىنىمەن دە قازاقستاندا بار» دەگەن تۇجىرىم جاسايدى [www.azattyq.org/content/article/1172573.html].
مىسالى، 2007 جىلى الماتىدا نۇربولات ماسانوۆ اتىنداعى پىكىرتالاس كلۋبىندا وسى تاقىرىپ توڭىرەگىندە اڭگىمە بولىپ وتكەن ەدى. پىكىرتالاستا ءسوز سويلەگەن نەگىزگى بايانداماشى - قازاقستان پاتريوتتار پارتياسىنىڭ كوسەمى عاني قاسىموۆ «قازاقستاندا ۇلتارالىق قاتىناستار ماسەلەسى بار» دەپ تايعا تاڭبا باسقانداي انىق ايتسا، ونىڭ ءسوزىن قۇپتاعان تمد جانە بالتىق ەلدەرىندەگى كوشى-قون ماسەلەسىن تاۋەلسىز زەرتتەۋ كەڭەسىنىڭ ساراپشىسى، دوكتور ەلەنا سادوۆسكايا: «ونداي ماسەلەنىڭ بار ەكەنىنىڭ ايدان انىقتىعى سونشاما، ونى ايتپاعانىمىز، الگى، «جالاڭاش تا بولسا، پاتشانىڭ جاڭا كويلەگى قانداي تاماشا» دەگەنمەن بىردەي... بىزدە ەشقانداي دا «ۇلتارالىق تاتۋلىق» جوق! ايتىلىپ جۇرگەندەردىڭ ءبارى اڭىز! بىراق، بىزدەگى احۋال نە؟ ۇلتارالىق شيەلەنىس پە؟ مادەنيەتارالىق الشاقتىق پا؟ ءوزارا جاتسىنۋ ما؟»، - دەگەن بولاتىن. بۇنداي كوزقاراستار عالامتور سايتتارىندا دا كوپ-اق.
سوڭعى كەزدە ەلiمiزدiڭ ءار جەرiندە ۇلتارالىق الشاقتىق، ۇلتتاردىڭ ءبىرىن-ءبىرى جاتسىنۋى سياقتى اڭگىمەلەر جيi ايتىلىپ ءجۇر. «قازاق جۇرگەن جەرگە ورىس اياق باسپايدى»، - دەگەن سياقتى سوزدەردى كۇندەلىكتى تۇرمىستا ءجيى ەستۋگە بولادى. قازىرگى قازاقستان قوعامىن زەرتتەۋشى سوتسيولوگ ماماندار، جۋرناليستەر، قوعام وكىلدەرى دە «قازاقستاندا ۇلتارالىق ارازدىق بار ما؟» دەگەن ساۋالعا «ونداي ماسەلە شىنىمەن دە قازاقستاندا بار» دەگەن تۇجىرىم جاسايدى [www.azattyq.org/content/article/1172573.html].
مىسالى، 2007 جىلى الماتىدا نۇربولات ماسانوۆ اتىنداعى پىكىرتالاس كلۋبىندا وسى تاقىرىپ توڭىرەگىندە اڭگىمە بولىپ وتكەن ەدى. پىكىرتالاستا ءسوز سويلەگەن نەگىزگى بايانداماشى - قازاقستان پاتريوتتار پارتياسىنىڭ كوسەمى عاني قاسىموۆ «قازاقستاندا ۇلتارالىق قاتىناستار ماسەلەسى بار» دەپ تايعا تاڭبا باسقانداي انىق ايتسا، ونىڭ ءسوزىن قۇپتاعان تمد جانە بالتىق ەلدەرىندەگى كوشى-قون ماسەلەسىن تاۋەلسىز زەرتتەۋ كەڭەسىنىڭ ساراپشىسى، دوكتور ەلەنا سادوۆسكايا: «ونداي ماسەلەنىڭ بار ەكەنىنىڭ ايدان انىقتىعى سونشاما، ونى ايتپاعانىمىز، الگى، «جالاڭاش تا بولسا، پاتشانىڭ جاڭا كويلەگى قانداي تاماشا» دەگەنمەن بىردەي... بىزدە ەشقانداي دا «ۇلتارالىق تاتۋلىق» جوق! ايتىلىپ جۇرگەندەردىڭ ءبارى اڭىز! بىراق، بىزدەگى احۋال نە؟ ۇلتارالىق شيەلەنىس پە؟ مادەنيەتارالىق الشاقتىق پا؟ ءوزارا جاتسىنۋ ما؟»، - دەگەن بولاتىن. بۇنداي كوزقاراستار عالامتور سايتتارىندا دا كوپ-اق.
ۇلتارالىق قارىم-قاتىناسقا بايلانىستىڭ پىكىردىڭ الا-قۇلالىعى مەنىڭشە، «قازاقستاندىق قوستىلدىلىكتىڭ» ەرەكشەلىگىندە بولىپ وتىرعان سياقتى. قازاقستاندا 130-دان استام ۇلت وكىلى تۇرادى-مىس. ولاردىڭ ارقايسىسىنىڭ ءوز تىلدەرى بار. سونداي-اق ولاردىڭ مەملەكەتتىك تىلگە دەگەن وزىندىك قاتىناسى دا بار. سول سەبەپتى، ىشكى تۇراقتىلىق، بىرلىك، ەلدىك، ۇلتارالىق تاتۋلىق ماسەلەلەرىن كوتەرگەن كەزدە، ءبىزدىڭ قوعام قوستىلدىلىكتىڭ، ءتىپتى، كوپ تىلدىلىكتىڭ ماسەلەلەرىنە بەيجاي قاراي المايتىندىعى كەزدەيسوقتىق ەمەس.
ويتكەنى بىزدە ءتىل ساياساتى ءالى دە بولسا دۇرىس شەشىلمەي كەلەدى. «ءتىل تۋرالى» زاڭنىڭ قابىلدانعانىنا دا 22 جىل بولدى، بىراق ول زاڭنىڭ ورىندالماي كەلە جاتقانىنا دا 22 بولىپتى...
رەسمي تۇردە قازاق ءتىلى مەملەكەتتىك مارتەبەگە يە بولعانىمەن، ءىس جۇزىندە جاعداي مۇلدە باسقا. مامانداردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، قازاقستاندا ۇلتقا قاتىستى مەملەكەتتىك ساياسات ايقىندالماعان. سوندىقتان دا مەملەكەتتىك ءتىل ماسەلەسى شەشىلمەي كەلە جاتىر.
ماسەلەن، «ۇلت تاعدىرى» قوزعالىسىنىڭ توراعاسى دوس كوشىم: «ءسوز جوق «ءتىل - حالىقتى بىرىكتىرەتىن فاكتور» بولىپ تابىلادى. الايدا تىلدىك ساياسات «ورىس ءتىلىنىڭ ديالوگتىق قىزمەتىن ساقتاۋعا باعىتتالعان» دەگەن تۇجىرىمعا كەلىسكىم كەلمەيدى. ۇلت ءتىلى - قازاق ءتىلى قوعامنىڭ جەتەكشى ءتىلى رەتىندە ءوزىنىڭ ءرولىن اتقارمايىنشا، ازاماتتاردى بىرىكتىرۋ جۇمىسى دا ەشقاشان جۇزەگە اسپايدى»، - دەي كەلىپ، «مەملەكەتتىك ءتىل قازاق جەرىندە تۇراتىن بارلىق ەتنيكالىق توپتاردىڭ قاتىناس تىلىنە اينالعاندا عانا ۇلتتىق بىرلىكتىڭ بولاشاعىن باياندى ەتەدى»، - دەگەن قورىتىندى جاساعان ەدى[http://www.zamana.kz/component/content/article/1-latest-news/1670-kazak-tili.html).
«كوپۇلتتى مەملەكەت بولا تۇرىپ، ديسكريميناتسيانىڭ قانداي تۇرىنە دە قارسى بولاتىن زاڭ...دا جوق»، - دەيدى ە. سادوۆسكايا. دوكتوردىڭ «ديسكريميناتسيانىڭ قانداي دا تۇرىنە» دەگەنى رەسپۋبليكادا «قازاق ءتىلى وزگە ۇلت تىلدەرىنە قىسىم جاسايدى-مىس» دەگەندى مەڭزەپ وتىرعان ءتارىزدى. ەڭ «قىزىقتىسى»، ورىس ءتىلدى باسىلىمداردىڭ بەتتەرىنەن (اسىرەسە، ينتەرنەت سايتتارىنان): «بولشينستۆو يسسلەدوۆاتەلەي سچياەت، چتو وسنوۆنىە پريچينى ميگراتسي رۋسسكوگو ناسەلەنيا س تەرريتوري كازاحستانا، نوسيت «ەتنيچەسكي» حاراكتەر. ينتەرەسنايا توچكا زرەنيا ۋ و.ي. برۋسينوي - «سوتسيالنىە تراديتسي ۆ جيزني نوۆىح نەزاۆيسيمىح گوسۋدارستۆ تسەنترالنوي ازي» سلۋجات فاكتوروم «ۆىتالكيۆانيا رۋسسكويازىچنوگو ناسەلەنيا»، - دەگەن جولداردى كورۋگە بولادى [ http://kz.ethnology.ru/win/rus-now.html].
ءبىر قاراعان كەزدە، قازاق جەرىندە وزگە ۇلتتارعا كۇن كورسەتىلمەي جاتقان ءتارىزدى. شىنىندا دا، تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا قازاقستانداعى وزگە ۇلتتاردىڭ قازاقتارمەن سالىستىرعاندا ۇلەس سالماعى كەمىگەنى راس. بۇل، ەڭ الدىمەن، ۇلتتاردىڭ تاريحي وتاندارىنا قايتۋ مۇمكىندىگىنىڭ تۋىمەن تۇسىندىرىلەدى. سىرتقى ميگراتسيا ماسەلەسى ءبىر باسقا جانە ونىڭ سەبەپتەرىن ەتنيكالىق سيپاتتان گورى، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق سيپاتتان ىزدەۋ دۇرىسىراق.
سوندىقتان، ورىس ءتىلدى باۋىرلارىمىز داۋ-داماي شىعارۋعا قانشالىقتى تىرىسسا دا، ەلىمىزدە وزگە ۇلت تىلدەرىنە، ەڭ الدىمەن ورىس تىلىنە، ەشقانداي قىسىمشىلىق، تىپتەن شەكتەۋ قويىلىپ جاتقان ەمەس. قايتا ەلىمىزدىڭ كوپۇلتتى سيپاتىن ەسكەرىپ، «وزىمە ەمەس، وزگەگە» دەگەن ادال نيەتپەن ءتىل مەن ءدىن ەركىندىگىن بەرىپ، وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ قازاقستان جەرىندە ەركىن ءومىر سۇرۋىنە بارلىق مۇمكىندىكتەر جاسالعان.
«ءتىل تۋرالى» زاڭنىڭ 21 بابىندا: «كورنەكتى اقپاراتتىق بارلىق ءماتىن مەملەكەتتىك تىلدە سول نەمەسە جوعارعى جاعىنا، ورىس تىلىندە وڭ نەمەسە تومەنگى جاعىنا ورنالاسادى. بىردەي ولشەمدەگى ارىپتەرمەن جازىلادى»، - دەپ كورسەتىلگەن. وسى تۇستا ەلباسىنىڭ بيىلعى جولداۋىنداعى ءتىل ساياساتىنا قاتىستى «قازاق ءتىلىنىڭ جوسپارلى تۇردە دامۋى ورىس تىلىنە نۇقسان كەلمەيتىندەي جاعدايدا جۇزەگە اسادى» دەگەن جولدارى دا ەرىكسىز ەسكە تۇسەدى.
تىلگە قاتىستى قازاقتىڭ ءوز ىشىندە قازىر جىك پايدا بولدى. مۇحتار ماعاۋين ءوزىنىڭ «ۇلتسىزدانۋ ۇرانى» اتتى شىعارماسىندا قازىرگى قازاقتاردى «تازا قازاق، شالا قازاق جانە ادا قازاقتار» دەپ ۇشكە بولەدى. مۇنداعى تازا قازاق دەپ وتىرعانى تۇسىنىكتى بولار، ەكىنشى ساناتقا قازاق ءتىلىن بىلەتىن، حالىق ءداستۇرىن ساقتايتىن، بىراق ءوز تىلىنەن گورى، وزگە تىلدە سويلەۋدى ارتىق كورگەن قازاقتار قاتارىن جاتقىزادى. ادا قازاقتار دەگەنىمىز اتا-سالتىنان جۇرداي، قازىرگى قوعامنىڭ بەلسەندى «وكىلدەرى» (ايجان وسپانوۆا. «شالا قازاق» ۆ نوۆوم سۆەتە.//استانا. - №1 - 2012).
قازىرگى قازاقتار اراسىندا شالا قازاقتار سانى ارتىپ كەلە جاتىر. قارا كوز ۇل-قىزدارىمىزدىڭ ورىس تىلىندە سويلەپ جۇرگەنىن ءجيى ەستىمەك تۇگىلى، ادەتكە اينالىپ بارا جاتقانىن كورەسىڭ. كەزىندە، ەكى قازاق تۇرىپ، ارالارىنا ورىس كەلگەندە عانا ورىسشا سويلەگەن قازاق بۇگىن ءبىرىن-ءبىرى «پريۆەتپەن» قارسى الادى. بارا-بارا بۇنىڭ سوڭى ناسىرعا شاباتىنى حاق. شالالىق ادالىققا اپارىپ سوقپاق.
«قارا ورىستى كورگەندە سارى ورىستى اكىم دەرسىڭ». بۇل ۇعىم حح عاسىردىڭ باسىندا قازاق قوعامىنىڭ اكىمشىلىك جۇيەسىندە «ءتىلماشتاردىڭ» كوبەيە باستىعىن كەزىندە پايدا بولعانعا ۇقسايدى. بۇل تەندەنتسيا اسىرەسە كەڭەستىك زاماندا ودان ءارى كۇشەيىپ، قالىڭ ورىس ءتىلدى الەۋمەت توبىن دۇنيەگە اكەلدى. ءتىپتى، ولارعا قاتىستى قازاق قوعامىندا ء"تورتىنشى ءجۇز» دەگەن ۇعىم دا ايتىلا باستادى. عىلىمدا بۇلاردى مارگينالدار دەپ اتايدى.
رەسمي ەمەس دەرەكتەرگە قاراعاندا، مارگينالداردىڭ سانى 2 ملن شاماسىندا. (نا گراني. 2ح8.// استانا. - №1 - 2012) ال قازاقستانداعى بار قازاقتىڭ سانى نەبارى 10 ميلليوننىڭ ارى-بەرىسىندە ەكەنىن ەسكەرەتىن بولساق (ونىڭ ىشىندە «تازاسى دا، شالاسى دا، اداسى دا» بار), بۇل تومەن كورسەتكىش ەمەس.
بۇل رەتتە الەكساندر بىكتىڭ سوزدەرى ەسكە تۇسەدى: «پوچەمۋ رۋسسكومۋ ۆ كازاحستانە گورازدو سلوجنەە يزۋچيت كازاحسكي، چەم رۋسسكومۋ ۆ لاتۆي - لاتۆيسكي. دەلو ۆ توم، چتو ۆسە كازاحي گوۆوريات نا رۋسسكوم يازىكە. ەست كراسيۆايا مىسل، جالكو، نە مويا: "دليا توگو، چتوبى گوۆوريت حوروشو، سناچالا نۋجنو گوۆوريت پلوحو!". مى، رۋسسكيە، نە ۆ سوستوياني پرەودولەت ەتوت پەريود "پلوحوگو" رازگوۆورا نا كازاحسكوم يازىكە. رازگوۆور س كازاحوم نا "پلوحوم" كازاحسكوم مگنوۆەننو پەرەيدەت نا "حوروشي" رۋسسكي، كوتورىمي وبە ستورونى ۆلادەيۋت وديناكوۆو. ۆ گولوۆۋ پريحوديت شالنايا مىسل: ەسلي بى ۆسە كازاحي ستالي ناتسيوناليستامي، ەتو زدوروۆو پوموگلو بى يزۋچەنيۋ كازاحسكوگو يازىكا». («ناۆيگاتور». 13 قاڭتار 2003 جىل).
شىنىمەن دە، قازاققا «ۇلتشىلدىق» جەتىسپەيدى. ءوز ۇلتىنا شىن ىقىلاسىمەن بەرىلگەن، ناعىز ۇلتجاندى ازاماتتار مۇلدەم جوق ەمەس، ارينە بار. دەسەك تە، ولاردىڭ سانى از، «جالعىزدىڭ ءۇنى شىقپاس» دەمەكشى، داۋسىن حالىققا ەستىرتە الماي كەلەدى. ول ول ما، ورىس ۇلتىنىڭ وكىلدەرى «تىرناق استىنان كىر ىزدەگەندەي» بولىپ، قازاق ءتىلىنىڭ مارتەبەسىن اسقاقتاتۋعا باعىتتالعان ۇكىمەتتىڭ ارەكەتتەرىنەن سىناپ، جۇك ۇستىنە جۇك ۇيۋمەن الەك. مىسالى، ساياساتكەر ميحايل سىتنيك: «...فۋنكتسيونالنو-لينگۆيستيچەسكيە كاچەستۆا رۋسسكوگو يازىكا ۆىتەسنيايۋت پروفەسسيونالنۋيۋ نەپريگودنوست ي ناۋچنو-تەحنيچەسكۋيۋ نەادەكۆاتنوست كازاحسكوگو يازىكا»، - دەپ، قازاق ءتىلىن تۇككە تۇرعىسىز، سوندىقتان ودان ارىلۋ كەرەك دەگەندى ايتاتىن كورىنەدى. [http//www.contrtv.ru/print/1818/]. بۇل ۇلتتاردى ءبىر-بىرىنە ايداپ سالۋ، ارانداتۋ ەمەي، نەمەنە؟
تىلگە قاتىستى مەملەكەت ساياساتى تۇزەلمەي، ەلدىڭ بولاشاعى دا تۇزەلمەيدى. دامىعان مەملەكەتتەردىڭ قاتارىنان وزىمىزگە تيەسىلى ورنىمىزدى قايتسەك تە بولسا الامىز دەپ جۇرگەندە، ءتىل كيەسى ۇرىپ جۇرمەسىن. ورىس ءتىلىن كۇندەلىكتى قولدانىلىستان الىپ تاستاي الماي جاتقان ۋاقىتتا ەندى «اعىلشىن ءتىلىن بىلمەسەڭ جۇمىسقا المايدى، تۇرىك ءتىلىن ءبىلۋ كەرەك» دەگەن اڭگىمەلەر دە شىعا باستادى. جاقىندا قوعامدىق كولىكتە ءجۇرىپ بارا جاتقانىمدا قازاق بالاسىنىڭ اعىلشىن سوزدەرىن جاتتاپ وتىرعانىن كوردىم. سوسىن شەت تىلدە ساناي باستاپ ەدى، جانىندا وتىرعان قىز ءبۇلدىرشىن (بايقاعانىمشا سىنىپتاسى بولۋى كەرەك) «ال مەنىڭ اعام قىتايشا جاقسى ساناي الادى!» دەپ ماقتانعانىن ەستىدىم...
ارينە، شەت تىلدەرىن ءبىلۋ جاقسى. وسىعان بايلانىستى ايتىلعان ۆولتەردىڭ «كوپ ءتىلدى ءبىلۋ ءبىر قۇلىپتىڭ كوپ كىلتىن يەلەنۋمەن پارا-پار» دەگەن ءسوزى دۇرىس تا بولار. دەسەك تە، «وزگە ءتىلدىڭ ءبارىن ءبىل، ءوز ءتىلىڭدى قۇرمەتتە». وسى رەتتە شوقايتانۋشى، عالىم، پروفەسسور ابدىۋاقاپ قارانىڭ مىنا ءبىر ەستەلىك ءسوزى ويىما ورالادى: «...مەنىڭ تۇڭعىشىم گەرمانيادا قىزمەت ىستەپ جۇرگەنىمدە دۇنيە ەسىگىن اشتى. سوندا ريزا بولعانىم: اكىمشىلىكتەن «الدىمەن بالاڭىزدى انا تىلىندە تاربيەلەڭىز. ءوز تىلىنە جەتىك بالا شەت ءتىلىن جاقسى مەڭگەرەدى» دەگەن مازمۇنداعى حات كەلدى. سوندىقتان بالاعا وزگە ءتىلدى بالاباقشادان، باستاۋىش مەكتەپتەن ۇيرەتۋ بەكەر».
اقىن مۇحتار شاحانوۆ بىلاي دەپ جازادى: «ادام ءوز تىلىندە سويلەۋ مەن ويلاۋدان ايىرىلسا، ۇرپاق جالعاستىعى ۇزىلەدى، ادامنىڭ بولمىسى وزگەرىپ، اتا-بابا رۋحىنىڭ قارعىسىنا ۇشىراماق». ال، لينگۆيست س. قويگەلديەۆ: « ءتىل - بۇل سوزدەر جيىنتىعى ەمەس، بۇل - ەڭ الدىمەن، بەلگىلى ءبىر حالىققا ءتان، تۇپنۇسقا ويلاۋ جۇيەسى» دەيدى. ۇلتتىق ءتىل - ۇلتتىق سانانىڭ نەگىزى.
بۇگىندە ءبىزدىڭ قوعام اتا-بابا مۇراسىنان قول ۇزگەندەي ءتارىزدى. تاريحىمىزداعى تالاي «اقتاڭداقتار» تاريحي سانامىزدىڭ قالىپتاسۋىنا كەدەرگى كەلتىرگەندەي. حالىقتىڭ باي مۇراسى، مول قازىناسى تەك تاريح ارقىلى عانا جەتپەك. «تاريح -ۇلت ساناسى، حالىق جادى، حالىق تاريحتان كۇش-قۋات، شىعارماشىلىق شابىت پەن بولاشاققا باعدار الادى»، - دەگەن جولدار تەگىن ايتىلماسا كەرەك.
اقىن، كينورەجيسسەر باقىت قايىربەكوۆ «استانا» جۋرنالىنا بەرگەن سۇحباتىندا بۇعان قاتىستى بىلاي دەگەن ەكەن: «قازاقتىڭ «اقتى جەرگە توكپە، بوساعانى اتتاما» دەگەن تىيىمدارى بار. ولاردىڭ ءمانى نەدە؟ سىرى بەيمالىم. تىيىم بولعاسىن ىستەۋگە بولمايدى دا. مەنىڭشە، اتا-بابا سالتى ۇرپاققا ءومىر ءسۇرۋ تاسىلدەرىن قالدىرىپ كەتكەن سياقتى. ءبىز بولساق، بۇل تاسىلدەردى جەتە تۇسىنە بەرمەيمىز. ءبىز ۇرپاق ساباقتاستىعىن جوعالتتىق. بايلانىس ۇزىلگەندەي بولدى. تىيىمداردىڭ سىرى نەدە، بۇل سۇراققا مەنىڭ اپام دا ءتىل قاتپادى».
پروفەسسور ا. قاشقىمباەۆ «تاريحي سانا - تاۋەلسىز قازاقستانداعى رۋحاني ەركىندىكتىڭ فاكتورى رەتىندە» دەگەن ماقالاسىندا: «قازاقستاندىق جاس بۋىن وكىلدەرى باتىر-سپارتاندىقتاردىڭ جاساعان ەرلىكتەرىن، ورتاعاسىرلىق فرانتسيانى شەتەل باسقىنشىلىعىنان ازات ەتۋ جولىنداعى ايگىلى جاننا د'اركتىڭ ءور تۇلعاسىن، گەرمانيانىڭ بىرىگۋ جولىنداعى بيسماركتىڭ «قاندى-تەمىر» پرينتسيپتەرىن جاقسى بىلە تۇرا، نەگە جاڭگىر حان باستاعان «قازاق سپارتاندىقتارى»، «قازاقتىڭ جانناسى» بولا الاتىن ساپار ماتەنقىزى جايلى جەتە بىلمەيدى، بىلمەگەنى ءوز الدىنا، تۇسىنىگى دە قالىپتاسپاعان. ءدال سول سياقتى ابىلقايىر حاننىڭ، ماحامبەت وتەمىسۇلىنىڭ، ت.ب. تۇلعالارى بيىك دەڭگەيدە تانىلماي جاتىر...» دەپ جازادى.
ۇلت ءتىلى - ۇلت تاريحىنىڭ ءتىلى. ۇلتتىق ءتىل ۇلتتىق بولمىس نەگىزى. «وزگە ءتىلدىڭ ءبارىن ءبىل، ءوز ءتىلىڭدى قۇرمەتتە»، ءوز تىلىڭدە سويلە، وزگەگە ۇلگى بول. قازاقتىڭ باسقاعا ەمەس، باسقانىڭ قازاققا قاراپ سويلەيتىن زامانى كەلىپ جەتتى. «تىلدە، پىكىردە، ىستە بىرلىك» كەرەك. ءتىل تۇزەلمەي، ەل كوگەرمەيدى. ال قازاق قازاقپەن قازاقشا سويلەسپەگەندە، ورىستى (مىسال ءۇشىن) قازاقشا قالاي سويلەتپەك؟
سوندىقتان، «قازاقستاندا تۇراتىن ديساپورالاردىڭ قازاق تiلiن مەڭگەرۋi بىرلىگىمىزدى بەكەمدەي تۇسەدى دەپ ويلايسىز با؟» دەگەن سۇراققا «ءيا» دەپ جاۋاپ بەرگەندەردى قولدار ەدىم. سەبەبى، ءتىل - بايلانىس، قارىم-قاتىناس قۇرالى، ۇلتتار بىرلىگىنىڭ فاكتورى. تەك ەبىن تابا بىلسەڭ بولعانى.
قۋات سامانبەكوۆ،
مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتىنىڭ
كىشى عىلىمي قىزمەتكەرى
«اباي-اقپارات»
