12 قاڭتاردا ءىرى تۇلعا، قوعام قايراتكەرى، قازاق حالقىنىڭ ەسىندە كەمەڭگەر ساياساتشى، ابىرويلى ازامات رەتىندە قالعان دىنمۇحامەد قوناەۆتىڭ تۋعان كۇنى. وسىعان وراي ءبىر سۋرەتتىڭ تاريحىنان ەستەلىك ايتقىم كەلەدى. وتباسىلىق بولسا دا، ايتار ونەگەسى وراسان دەپ ويلايمىن.

بىردە قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە بىرگە وقىعان كۋرستاس دوسىم گۇلنار سەرىكقىزىنىڭ  جەكە ارحيۆىنەن دىنمۇحامەد احمەتۇلىمەن بىرگە تۇسكەن سۋرەتتى كورىپ، قايران قالدىم. ءوز ۇيىندە، قاراپايىم ورتادا، ۇستىنە ويۋلى شاپان كيگەن ديمەكەڭ دوسىما سىي-كادەسىن ۇسىنىپ جاتىر. گۇلناردىڭ الدىندا ءسابي وتىر. 

-وو، بۇل ءبىر تاريحي ءسات ەدى. ەستەن كەتپەس وقيعا. بۇل سۋرەت 1992 جىلدىڭ 11 ساۋىرىندە تۇسىرىلگەن، - دەپ باستادى ەستەلىگىن دوسىم. – مەنىڭ تىزەمدە وتىرعان ءسابي - اقدانا، مەنىڭ اعام ەرناردىڭ قىزى. سودان ءبىر  جىل بۇرىن ءبىزدىڭ شاڭىراقتى شاتتىققا بولەگەن، اتا-انامنىڭ تۇڭعىش نەمەرەسى دۇنيەگە كەلگەن بولاتىن. كوپتەن كۇتكەن نارەستە. اكەم سەرىك ءابدىرايىمۇلىنىڭ قۋانىشىندا شەك جوق. سودان، ول كەزدە ۇلكەن اجەم بار، انام شاربانۋمەن وتىرىپ، ءوزارا اقىلداسادى. «ديماش اعامىز ءىرى، كيەلى تۇلعا. سول كىسىنىڭ باتاسىن الايىق. ەسىمىن ديمەكەڭ قويسىن» دەپ شەشەدى وتباسىلىق كەڭەستە. اكەم ديمەكەڭە قوڭىراۋ شالىپ، قۋانىشىمەن ءبولىسىپ: «دۇنيەگە تۇڭعىش نەمەرەم كەلىپ جاتىر، ءومىر ەسىگىن جاڭا اشقان نارەستەنىڭ اتىن ءوزىڭىز قويساڭىز» دەپ قولقالايدى. ديمەكەڭ ءبىراز ەسىمدەردى ءتىزىپ شىعادى دا، اياعىندا اقدانا دەگەن ەسىمگە توقتالادى.  «تۇڭعىش بالا قىز بولسا، ىرىس كەلەدى» دەسەدى. ەندەشە ءوزى دانا بولسىن، سەنىڭ ەسىمىڭ -اقدانا» دەگەن ديماش احمەتۇلى ءۇش رەت ازان شاقىرىپ، اتىن قويعان ەدى. سودان اقدانا تۋرا جاسقا تولعاندا اكەم «ەندى ديمەكەڭە بارىپ، سالەم بەرەيىك، نەمەرەمە اق باتاسىن بەرسىن» دەپ، ءبىزدى – اعام ەرنار، كەلىنىمىز ارداق پەن مەنى تولەباەۆ كوشەسىندەگى ۇيىنە ەرتىپ باردى. ول كەزدە ديماش اعانىڭ زايىبى زۋھرا اپاي قايتىس بولىپ كەتكەن، ەسىكتى كونسەرج اشتى. ديمەكەڭ ءبىزدى كورىپ، قاتتى قۋاندى، ءبىر جاعىنان ابدىراپ قالعانى دا كورىنىپ تۇر. قالبالاقتاپ، قاي جەرگە وتىرعىزارىن بىلمەي، جالپاقتاپ جاتىر. 

«ديمەكە، ەسىمىن ءوزىڭىز قويعان اقداناڭىز قالت-قالت تۇرىپ، اياعىن باسقالى ءجۇر. ۇلكەن ومىرگە قادامى ءساتتى بولسىن دەگەن نيەتپەن، وزىڭىزدەي اسىل تۇلعانىڭ باتاسىن الۋعا كەلدىك» دەپ جاي-جاپساردى ءتۇسىندىردى اكەم. ديماش اعانىڭ قاتتى تولقىپ كەتكەنىن بايقادىم. اقدانانى الدىنا الىپ، باسىنان سيپادى. اقداناعا، بىزگە اق جول تىلەپ، اق باتاسىن بەرگەننەن كەيىن «بۇل ءسابي ءالى پەرىشتە عوي، قۋىس ۇيدەن قۇر شىقپا دەگەن، ەندى نە بەرەم؟» دەپ بايەك بولدى. «و نە دەگەنىڭىز، ديمەكە؟! سىزدەي ءور تۇلعانىڭ باتاسىنان ارتىق سىي-سياپات، قۇرمەت جوق بىزگە» دەپ ءبىز دە جينالا باستادىق. سودان  سۋرەتتە ءسىڭىلىم قولىنا ۇستاپ وتىرعان قۋىرشاقتى الىپ كەلدى. «مىناۋ ءۇندى ساپارىنان كەلگەن قۋىرشاق ەدى، ال مىناۋ سىزدەرگە» دەپ اقدانانىڭ اناسى ارداققا ورامال، ماعان «موجەت بىت» دەگەن ءاتىر ۇسىندى. ەسىڭدە مە، پولشادا شىعاتىن بۇل ءاتىر سول كەزدە قولعا تۇسپەۋشى ەدى عوي. ءيىسى مۇڭكىپ، ءجۇرىپ وتكەن جەرىمدە جۇپارى ءبىراز ۋاقىتقا دەيىن تۇراتىن. بارىنەن دە، تاريحتا وشپەس ءىزى قالعان، جىلدار وتكەن سايىن حالقىنىڭ الدىندا قادىرى ارتىپ كەلە جاتقان دىنمۇحامەد قوناەۆتاي ۇلى تۇلعادان باتا العانىمىزعا، وسىنداي اسىل ازاماتتىڭ كيەلى شاڭىراعىندا بولىپ، بىرەر مينۋت بولسىن لەبىزىن تىڭداعانىما ءوزىمدى باقىتتى سانايمىن. وسىنداي  مۇمكىندىك سىيلاعان اكەمە العىسىم شەكسىز. مىنە، بۇل سۋرەتتىڭ تاريحى وسىنداي.

-قانداي قاراپايىمدىلىق! ول كىسىنىڭ تۇرمىسى دا ۇلدە-بۇلدەگە ورانباعان دەپ جاتادى. ەسىڭدە جوق پا؟

-وتە كوپ كىتاپ كوردىم. ءار جاقتان اكەلىنگەن سىي-كادەلەر، زاجيگالكانىڭ كوللەكتسياسى بولدى. ول كىسى زاجيگالكا جيناۋمەن اۋەستەنگەن ەكەن. قازىر ول ءۇي دىنمۇحامەد قوناەۆتىڭ مۋزەيىنە اينالعان، - دەپ اياقتادى اڭگىمەسىن گۇلنار دوسىم.

كينووپەراتور ەسكەندىر تىنىشباەۆ ءبىر ەستەلىگىندە بىلاي دەيدى: «سونشا ءمارت ادامنىڭ سەن ءبىر جاقتان جولاۋشىلاپ كەلگەندە بالاشا قولىڭا قارايتىنىنا قايران قالامىن. سونداعى كۇتەتىنى تاس شاقپاق (زاجيگالكا). اكەلسەڭ — ات مىنگىزگەندەي قۋانادى، اكەلمەسەڭ — «مەن سەنىڭ ساراڭ ەكەندىگىندى ەندى ءبىلدىم» دەپ، قاسقايىپ قاراپ وتىرادى. ۇلى ادامنىڭ ءبىز بىلمەيتىن قۇپيا جاراتىلىسى بار شىعار».

وسى جەردە سەرىك اعا تۋرالى ايتا كەتكەن دە ورىندى بولار. ۋنيۆەرسيتەتتە وقىپ جۇرگەندە، ول كىسىلەردىڭ شاڭىراعىندا تالاي رەت بولىپ، ءشاربانۋ اپايىمىزدىڭ  ءتىل ۇيىرەر پالاۋىنان ءدام تاتقانبىز. سەرىك ءابدىرايىمۇلى  كورنەكتى جۋرناليست، قازاقستان رەسپۋبليكاسى جۋرناليستەر اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە 1974 جىلدان ءدارىس وقىعان، تالاي جاستاردىڭ قالامىن ۇشتاپ، ومىرلىك باعىت بەرگەن ۇستاز. ءار جىلدارى «لەنينشىل جاس» گازەتىندە جاۋاپتى حاتشى، «ونەر» باسپاسىنىڭ رەداكتورى، «سانات» باسپاسىنىڭ ديرەكتورى قىزمەتتەرىن ابىرويمەن اتقارعان. 1993 جىلدان د.قوناەۆ اتىنداعى حالىقارالىق قوردىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتى قىزمەتىن اتقاردى. «جالىندى جاستىق شاق»، «ەڭبەك ەرى ەرمەكوۆ» كىتاپتارىنىڭ اۆتورى. دىنمۇحامەد قوناەۆتىڭ «و موەم ۆرەمەني»، «اقيقاتتان اتتاۋعا بولمايدى» اتتى مەمۋارلارىنىڭ ادەبي كوركەمدەۋشىسى. و.كەمال، پ.كۋسبەرگ، ب.ۆاسيلەۆ، ف.ءشالياپيننىڭ ەڭبەكتەرىن قازاقشاعا تارجىمالاعان تالانتتى اۋدارماشى. 2010 جىلى ال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىندە جازۋشى سەرىك ءابدىرايىموۆتىڭ وقۋ زالى اشىلعانىن ماقتانىشپەن ايتامىز. سەرىك اعامىز ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن قازاق حالقىنىڭ ءبىرتۋار پەرزەنتى ديماش قوناەۆ تۋرالى جاعىمدى پىكىر ايتىپ، ۇلى تۇلعانىڭ ويىپ الار ورنى تۋرالى ايتىپ كەتكەن ازاماتتاردىڭ ءبىرى. 

دىنمۇحامەد قوناەۆتىڭ اق باتاسىن العان اقدانا ەرنارقىزى بۇگىندە بويجەتىپ، وتباسىن قۇرعان، ءبىر ۇل، ءبىر قىزى بار. گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيالىق ۋنيۆەرسيتەتتە دوكتورانتۋرا باعدارلاماسى بويىنشا وقۋىن بىتىرگەن. حالقىنىڭ شەكسىز سۇيىسپەنشىلىگىنە بولەنگەن، ۇلتىنىڭ ارى مەن نامىسى بولا بىلگەن ديمەكەڭدەي ازاماتتىڭ باتاسى اقدانانىڭ ومىرلىك شامشىراعى بولادى دەپ سەنەمىن. 

اينا ەسكەنقىزى

Abai.kz