جامبىل جاباەۆتىڭ تۋعانىنا -  175  جىل!

جامبىل

رومان-ەتيۋد. (ۇزىندىلەر)

جەتىسۋ جەرىندە ءسۇيىنباي اتى اڭىزعا اينالعان ادام. ولەڭ جۇرەگىنە قونعان بالا جامبىل ءسۇيىنبايدىڭ تەزەك تورە مەن قىرعىزدىڭ قاتاعان اقىنىمەن بولعان ايتىستى جاتقا بىلەتىن. جامبىل دا جەتىسۋدىڭ ازۋلى اقىندارىنىڭ قاتارىنا قوسىلماي ما؟ وتكىر ءسوز قىلىشتان جامان. قىلىش باسىڭدى الادى، ءسوز ۇرپاعىڭا تاڭبا سالادى. بۇدان كەيىن جەر باسىپ ءجۇرۋدىڭ ءوزى ازاپ.

جامبىل دۇنيەگە شىر ەتىپ تۇسكەندە ءسۇيىنبايدىڭ اتى الاتاۋدان اسىپ، اسقاقتاپ تۇرعان. ەلۋدىڭ ۇشەۋىنە كەلگەن ەكپىنىنەن جەل ەسكەن سۇيەكەڭ باسىنا قونعان باققا شومىلىپ جۇرگەن. اقىن – ادالدىقتىڭ اق الماسى. مىناۋ اعايىنىم، اناۋ جۇراعاتىم، مىناۋ تورەم، اناۋ باي تۋىس دەمەي شىندىقتى شىراق ەتسە، ونىڭ تۇسىندا حالىق جۇرەدى.

ءسۇيىنبايدى ءبىر كورۋ جامبىلدىڭ ارمانىنا اينالدى. بىلگەنى ءسۇيىنباي اعايىننىڭ الىسى ەمەس، جاقىنى. شاپىراشتى ىشىندە ەكەي بالاسى. سونىڭ جارىمبەتىنەن. جارىقتىقتىڭ ءتورت ايەلى بولعان ەكەن. بەرتىس دەگەن ايەلىنەن جارىمبەت كوپ بالا سۇيەدى. جامبىل وسى بەرتىستەن تاراعان ۇرپاق. ال سۇيەكەڭ ءالتي دەگەن توقالىنان تۋادى. جاتىرى بولەك دەمەسەڭ، ءتىنى ءبىر. اقىن بولعىسى كەلگەن ادام ەڭ الدىمەن ءوز تۇقىمىن تۇگەندەيدى، كەم-كەتىگىن، جاقسىلىعىن تەرەدى. قۇدا-جەكجاتقا دەيىن ىرىكتەلىپ، مي-ساندىققا جينالادى.

اعايىننىڭ ازارى بولسا دا، بەزەرى بولمايدى. جانىس اشەكە بولىستىڭ اۋىلىندا قوڭسى، بولماسا قايىنساق بولىپ جۇرگەن جاپانى ەلگە اكەلمەسە اعايىندىققا سىن. سول جاپانى ەلگە، اتاقونىسقا الىپ كەتۋ ءۇشىن اتاقتى ءسۇيىنباي بارادى. كوشتى كۇتىپ سارىباي بولىس سۋىقتوبەنىڭ باۋرايىندا قالادى. جەرى قۇت، پەيىلى كەڭ جانىس قاسقاراۋ بۇعىمۇيىز-بەسمويناقتا شاپىراشتى باۋىرلارىن تورگە وتىرعىزىپ، مالىن جايلاۋعا شىعارعان. وسى جەردە مالى قوڭدانىپ، وزدەرى الدەنىپ، قارعالى بويىنداعى مايبۇلاققا كوشى تۇزەلىپ قايتادى. قاسقاراۋدىڭ مالتاقبايۇلى سىدىق باستاپ، ۇمبەتالى قوشتاعان توبى مايبۇلاققا دەيىن اكەلىپ سالىپ، ۇيلەرىن تىگىسەدى. سول ۇمبەتالى مەنىڭ بابام، قاليجاننىڭ اكەسى.

دۋلات پەن شاپىراشتىنىڭ ەنشىسى بولىنبەگەنىن تاريحي جادىگەرلەر ايتادى. ول قازىبەك بەك تاۋاسارۇلىنىڭ «ءتۇپ-تۇقياننان وزىمە شەيىن» اتتى كىتابىندا دا بار. سول دەرەكتىڭ جارقىن كورىنىسى شاپىراشتى-دۋلاتتىڭ قونىس تەبۋى. اعايىندى ەكى تۋىس قاتار وتىرادى. ءبىر اۋىل – دۋلات، ءبىر اۋىل – شاپىراشتى. سوناۋ ءسۇيىنباي اقىن بابا كەزىندە بۇل ەرەكشە ورىن الادى. مىسالى، جامبىل ءسۇيىنباي اقىندى قاسقاراۋ جانىستىڭ مەكەنى بۇعىمۇيىز، بەسمويناق ساعاسىندا كورەدى. بۇل پەيىش مەكەن، عاجايىپ جەر. ەك تاۋدان ەكى وزەن قۇلاي اعىپ، بەسمويناق ەتەگىندە قوسىلىپ، ارناعا اينالادى. سول ەكى تاۋدىڭ ورتاسىندا تەپ-تەگىس جازىق بار. ول جەردە جەتى قات جەردىڭ استىنان قىستا دا قاتپايتىن ءزامزام سۋلى بۇلاق بار.

ءسۇيىنبايدىڭ اتى دۇركىرەپ شىققان كەزى. تەزەك تورەنى تەپسىندىرمەي تۇقىرتىپ، ايتقان ءسوزى اڭىزعا اينالعان كەز. جامبىلدىڭ كەۋدە سارايىنا بەكىنگەن ءسۇيىنبايدىڭ ءبىر ولەڭى بار.

ات قۇيرىعىن بۇلاعان،
قول جەتكەن جەرىن سۇراعان.
ەگەسكەن جاۋى جىلاعان.
قىزىل ءتىلىن بەزەگەن،
نايزاسىن تاسقا تەجەگەن،
تۇلپار ءمىنىپ، تۋ العان،
مەن قاراساي ۇلىمىن.

جامبىل ءسۇيىنبايدىڭ بار ولەڭىن جاتقا ءبىلىپ تە العان. تەزەك تورەمەن ايتىسىن ايتقاندا اۋىل جاستارى ەرەكشە قۋانىشقا بولەنەتىن. ويتكەنى جامبىل وتە تاپقىش. ەكى دومبىرانى ەكى جاعىنا قويادى. ەكى شەكپەن قاسىندا، ەكى باس كيىم. ءبىرى جاڭالاۋ، ەكىنشىسى كونەلەۋ. سونان سوڭ، بىردە ءسۇيىنباي، بىردە تەزەك تورە بولىپ، داۋىسىن ۇقساتىڭقىراپ، اندەتە جونەلەدى. وعان قوسا باعاندا ءىلىنىپ تۇرعان اتتىڭ قۋ باسىن اكەلىپ جاستىقتىڭ استىنا تىعىپ قويادى. سونان سوڭ جامبىل-تەزەك:

مەن ەدىم ابىلايدىڭ حان تەزەگى،
جىلقىنىڭ ۇستاتپايدى سۇر كوجەگى.
ورداعا قۇل مەن قۇتان باسىپ كىرگەن،
قۇدايدىڭ بۇ دا بولسا ءبىر كەزەگى.

اتامدى شالعان قىدىر ابىلايدان،
جاقسىنىڭ كوڭىلى جۇمساق سارى مايدان.
ءشول بۇركىتى بۇيەنگەن سارى جىگىت،
سۇرايمىن رۋىڭدى، كەلدىڭ قايدان؟

تەزەك تورە تورعايدىڭ شوجەسىندەي ءبىر ورنىندا وتىرا الماي، سەلدىر ساقالى ءدىر-ءدىر ەتىپ، ەشكىنىڭ تەكەسىندەي جىلدام ەكەنىن جامبىل جاقسى بىلەتىن. ەندى سول سيپاتتى سالىپ جامبىل وتىر. وعان ءبارى ءماز.

جامبىل-ءسۇيىنباي:

ۇرانىم مەنىڭ – قاراساي،
مەن – ءسۇيىنباي!
ولەڭدى قاراسايلاپ ايتامىن-اي!
سالەمگە كەلگەن كىسىنىڭ اتىن الىپ،
نەدەن پەيىلىڭ تارىلدى تاقسىرىم-اي.

اسسالاۋماعالەيكۋم، تەزەك تورە،
ەلدەن جىلقى قويماعان كەزەپ تورە!
تەلى مەنەن تەنتەكتى تىيات دەسە،
ءوزىڭ ۇرلىق قىلاسىڭ اتتەگەنە!

وسى كەزدە جامبىل قارا سوزگە كوشەدى. تەزەك تورە ءارى ساراڭ بولسا كەرەك. سۇيەكەڭە سىلەسى قاتقان، سارى اتتى بەرەدى. سوعان ءسۇيىنباي تەزەك تورەگە قاراپ بىلاي دەپتى:

تاقسىر-اۋ، بۇل بەرگەنىڭ سارى ات پا ەدى؟
اۋزىندا ءبىر ءتىسى جوق كارى ات پا ەدى؟
كىرپىگىنە قاراسام، قۋراپ قاپتى،
تۇسىندا ابىلايدىڭ بار ات پا ەدى؟!

تەزەك تورە جەرگە كىرگەندەي قارا سۇر بولىپ وتىرىپ قالىپتى. سونان سوڭ سۇيەكەڭ سارى ات بولىپ سويلەپتى:

سارى ات:

تۇسىندا ابىلايدىڭ مەن ءبىر سارى ات،
جاس كۇنىمدە بولىپ ەم ەرگە قانات!
تالاي قۇدا كەلگەندە، تالاي دوسى،
بەرمەپ ەدى، حان تەزەك مەنى قاماپ.
موينىمنان جەل، بويىمنان ءالىم كەتتى،
ءال كەتكەن سوڭ وزىمە كارىلىك جەتتى.
الا جازداي بويىما شىر بىتپەيدى،
قىس بولسا، وكپە تۇستان سۋىق ءوتتى.

جامبىل اتتىڭ باسىن الىپ، ەكى قولىمەن ارلى-بەرلى قوزعاپ قويادى. بۇدان ارتىق قانداي قىزىق بولسىن! انا قويدىڭ باسى نەگە كەرەك؟ جامبىل ودان ءارى قىزىقتىرا اڭگىمەلەيدى.

تەزەك تورە سوزگە جەڭىلىپ، باسى تۇيە توعىز مال بەرىپ، تاي سويىپ، قوناق ەتەدى. قوشتاساردا قاراسا توعىزدىڭ ىشىنە جەتەككە جارامايتىن، جاۋىر بولعان قاراكەر ات بار ەكەن. اقىننىڭ قىراعى كوزى سونى بايقاپ قالادى. سونان سوڭ توعىز قاراعا جاقىن كەلىپ، قاراكەر اتقا بىلاي دەپتى:

بەيشارا، بولدىرىپسىڭ، قاراكەر-اي،
كەشكە جاياۋ جۇرسەم دە المايمىن-اي.
ءوزى جاۋىر، ءوزى كارى اقساق ەكەن،
مۇنىڭدى الىپ ەلگە بارمايمىن-اي.

ورتا جولدا بولدىرىپ، ءولىپ قالار،
مۇنىڭ مەن وبالىنا قالمايمىن-اي.
قاراكەر، ءجونىڭدى ايتشى ءوزىڭ ماعان،
ايتساڭشى، قايدان كەلگەن سورلى ەدىڭ-اي؟!

جامبىل وسى جەردە ءسوزدى كەلتە توقتاتادى. ءبارىنىڭ كوزى جامبىلدىڭ اۋزىندا. تاعاتسىزدىق. ءبارى ەنتەلەپ وتىر. وسى كەزدە جامبىل اتتىڭ باسىن يىعىنا دەيىن اپارىپ، قاراكەر بولىپ سويلەيدى:

مەن ءجونىمدى ايتايىن، اي، ءسۇيىنباي!
تۇرگەندەگى مۇجىقتىڭ اتى ەدىم-اي.
تورەڭ بارىپ سول جەردەن الىپ كەلگەن،
قىسى-جازى وزىمدە ءبىر تىنىم جوق،
ۇستىمە شىر بىتپەگەن قۋ ەدىم-اي!

جامبىل ەندى ارقاسىن كەڭگە سالادى. اسىقپاي، ساقالى بار ادامداي يەگىن سيپالايدى. كوزىن جۇمادى، ەكى تىزەسىنە سالماق سالىپ، تەڭسەلىپ قويادى. بۇل ءسۇيىنباي كەيپى. ءسۇيىنباي ەندى سويلەدى، سويلەگەندە ءبۇي دەدى:

ۇيتقىعان ءاربىر ءسوزىم جەل قۇيىنداي،
حان-قاراعا سويلەگەن مەن ءسۇيىنباي.
ارىز ايتىپ الدىمدا جىلاپ تۇرعان،
كوردىڭ بە جانداردى قاراكەر تاي.

ۇرلىعىنا مىنگىزىپ كۇندىز-ءتۇنى،
مالدىقتان كەتىرىپسىڭ ونى بىلاي.
ال جەردەن ارقاعا پىشاق سالعان،
تورە، قۇداي بولساڭ دا تارتساڭشى ايبات!

ەندى جامبىل تەزەك تورە بولا قالدى. باعاناعى ماڭعاز، كەرەناۋ وتىرىس جوق. شىندىق بەتىن شارپىعان. وتتاي ىستىق شىندىق. مويىنداماسقا شارا جوق.

تەزەك تورە:

تۇسىندا ابىلايدىڭ بۇقار جىراۋ،
حان ءادىلدىڭ كەزىندە تۇبەك تۇر-اۋ...
«ءار زاماننىڭ بار دەيدى سۇرقىلتايى»،
سۇرقىلتايىم مەنىڭ دە ەكەن مىناۋ!

تەزەك تورە ءسۇرىندى. ءسۇيىنباي ءسوزى تارادى دا كەتتى. اششى ءسوز نە جاقىنداستىرادى، نە كورمەستەي بولىپ الشاقتاتادى. تەزەك تورە عانا ەمەس اقىن دا ەدى. اقىننان اقىن جەڭىلسە – جەڭىل، تورە جەڭىلسە – اۋىر. وسى ەكى ۇداي كوڭىلمەن تەزەك ءسۇيىنبايدى سۇيەۋ تۇتىپ قالىپ ەدى. سول سەنىم الداماپتى. ءسۇيىنباي قىرعىزدىڭ قاتاعانىمەن ايتىستا تەزەك تورەنىڭ اتىن شىعاردى.

... بۇعىمۇيىز-بەسمويناقتىڭ سارى جازى كوڭىلدى. سامال جەل، ساف اۋا، كوكوراي مايسا سىلدىرلاپ اققان بۇلاق. بۇرق-بۇرق قايناعان ەت. قىپ-قىزىل بولىپ ءپىسىپ جاتقان باۋىرساق. جەلىدە – قۇلىن، كوگەندە – قوزى، مەستە پىسىلگەن سارى قىمىز. ون ەكى قانات ۇيدە ءسۇيىنباي وتىر. اندەتىپ وتىر، اڭگىمەلەپ وتىر.

وسى كەزدە جاراپازانشىنىڭ داۋىسى ەستىلدى. ءسۇيىنبايداي ۇستازدان باتا الىپ، اقىندىق جولىنا تۇسپەكشى.

...اق سالدەسى باسىندا،
بوز ىنگەندەي بوزداعان.
قايتىپ ساباق بەرەدى،
ايتقانى ىشكە قونباعان،
وقىعانشا مەن ودان،
دومبىرانى قولعا الام،
ولەڭ كىرگەن تۇسىندە،
جەرگوگىمدە مەن بولام...

بالانىڭ ءسوزى ەرەك، ولەڭى بولەك. ءسۇيىنباي ۇناتتى. ەكەيدىڭ تاعاش پەن دۇيسەن بايلارى قاسقارۋ جانىسقا قوڭسى قونىپ، مارە-سارە بولىپ جاتقان. ءارى جۇرتتى ەلەڭدەتكەن ەكى ەسىم بار. ءبىرى ءسۇيىنباي دا ەكىنشىسى ساۋرىق. توسىن داۋىس ءسۇيىنبايدى سەلت ەتكىزدى. ولەڭنىڭ كيەسى قونعان بالا عانا مۇنداي ءسوز ايتا الادى.

جامبىل يمەنە كىرگەنمەن اڭتارىلىپ قالعان جوق. كوزى وتكىر. سوپاقشا ءجۇزى نۇرلانىپ تۇر. كىشكەنتاي دومبىراسى يىعىنا اسىلىپتى. جاڭاعى سوزىنە ءتانتى بولدى ما، كيىز ءۇيدىڭ ىرگەسىنەن شاپان الىپ، بالا جامبىلعا جاپتى. جامبىل شاپاندى سۇيىنبايعا ۇسىنىپ، باتا سۇرادى. اقىندىقپەن تاپقان شاپانىنا قۇتتى بولسىن ايتىپ، ءسۇيىنباي كەيىن ءبىر باتاما لايىق سىي جاسارسىڭ دەپ، قولىن جايدى:

و، جامبىل، باتا دەدىڭ – بەردىم ساعان،
باقىتتى، ءومىرلى بول، جۇرگىڭ امان.
باتاسىن ات ورنىنا بەردى عوي دەپ،
قويماعىڭ بىلاي شىعىپ كىنا ماعان.

سوڭىنان ءسۇيىنبايدىڭ ورنىن باسىپ،
تىلىڭنەن بالىڭ تامسىن سورالاعان.
جاپاعا ريزا بولسىن ايتا بارعىڭ،
وسىمەن وكپەلەمەي ءجۇرسىن ماعان.
ءاۋمين!

بۇل باتا قابىل بولدى. وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن قارعالى بويىندا اشەكەي ۇيىندە جامبىل ءسۇيىنبايدى كورگەن. بىراق ءالى بالاڭ ەدى. سوندىقتان دا باتا سۇراي الماعان. ەندى ون بەسكە كەلگەن شاعىندا وڭ-سولىن تانىدى. اقىندىقتىڭ قونعانىن سەزىندى. بۇل كەزدەسۋ جامبىلدىڭ تاعدىرىن مۇلدەم وزگەرتىپ جىبەردى. ءسۇيىنبايدان باتا الىپ قانا قويماي، قاسىنا ىلەسۋ قۇرمەتىنە يە بولدى. ءسۇيىنباي باتاسىنا ولەڭ مەن شاپان جاپتى.

مەنىڭ ءپىرىم – ءسۇيىنباي،
ءسوز سويلەمەن سىيىنباي.
سىرلى، سۇلۋ سوزدەرى،
ماعان تارتقان سايىنداي.
ءسۇيىنباي دەپ سويلەسەم،
ءسوز كەلەدى بۇرقىراپ،
قارا داۋىل قۇيىنداي.

جالعاسى بار...

ءۋاليحان قاليجانوۆ،

فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى،
ۇعا اكادەميگى

Abai.kz