جۇما, 3 مامىر 2024
جاڭالىقتار 3787 0 پىكىر 18 اقپان, 2012 ساعات 16:23

زاكي ۆاليدي كاك پوليتيك، ۋچەنىي ي پاتريوت

ۆ ناشەي سترانە بىلو منوگو سۋدەب، پوكرىتىح ناپراسلينوي لجي، فالسيفيكاتسي، پرەدنامەرەننىح يسكاجەني دەل، پوستۋپكوۆ ي ليچنوستي. ەتوي ۋچاستي نە يزبەجالي ي ۆىدايۋششيەسيا پوليتيكي، ۆوەننىە، رەۆوليۋتسيونەرى، ۋچەنىە ي منوگيە درۋگيە. و بولشينستۆە يز نيح نارود ناش نىنە ۋزناەت پراۆدۋ ي وني ناچينايۋت زانيمات ۆ ەگو يستوريچەسكوي پامياتي پودوبايۋششەە كاجدومۋ يز نيح مەستو.

ك يح چيسلۋ وتنوسيتسيا ي ۆىدايۋششيسيا سىن باشكيرسكوگو نارودا، چەلوۆەك س چرەزۆىچاينو سلوجنوي سۋدبوي، ۆيدنىي پوليتيك ۆ مولودوستي ي ۆسەميرنو يزۆەستنىي ي پريزناننىي ۆوستوكوۆەد ۆ ەميگراتسي احمەتزاكي ۆاليدوۆ.

«ۆاليدوۆششينا…» ەتو سلوۆو بىلو توي دۋبينكوي ۆ رۋكاح ۆلاستي ۆ ستالينسكيە ۆرەمەنا، كوتوروي بيلي، ۋنيچتوجالي، «ۆوسپيتىۆالي» مولودۋيۋ، مالوچيسلەننۋيۋ ي سلابەنكۋيۋ باشكيرسكۋيۋ ينتەلليگەنتسيۋ، سفورميروۆاۆشۋيۋسيا ۆ وسنوۆنوم ۆ سوۆەتسكيە ۆرەمەنا. تاكايا جە دۋبينكا سۋششەستۆوۆالا ي دليا تاتار – «سۋلتانگالەەۆششينا…»، ا تاكجە دليا ۆسەي سترانى — «بۋحارينششينا»، «تروتسكيزم»، پراۆىە ي لەۆىە «ۋكلونيستى» ي ت.د.

گلاۆنوە سۆوەوبرازيە سۋدبى ز.ۆاليدوۆا زاكليۋچاەتسيا ۆ توم، چتو ي ەگو ناۋچنوە ناسلەديە، ي ەگو سلوجنىي جيزنەننىي پۋت، ناچينايا س 1912 گودا دو سەگو دنيا (پوچتي ۆەك), ناحوديليس ي پرودولجايۋت ناحوديتسيا ۆ ەپيتسەنترە وجەستوچەننوي يدەينوي بوربى. ەتو سلۋچاەتسيا داجە نە سو ۆسەمي ۆەليكيمي ميرا سەگو. ۆ چەم جە پريچينا؟

ۆ ناشەي سترانە بىلو منوگو سۋدەب، پوكرىتىح ناپراسلينوي لجي، فالسيفيكاتسي، پرەدنامەرەننىح يسكاجەني دەل، پوستۋپكوۆ ي ليچنوستي. ەتوي ۋچاستي نە يزبەجالي ي ۆىدايۋششيەسيا پوليتيكي، ۆوەننىە، رەۆوليۋتسيونەرى، ۋچەنىە ي منوگيە درۋگيە. و بولشينستۆە يز نيح نارود ناش نىنە ۋزناەت پراۆدۋ ي وني ناچينايۋت زانيمات ۆ ەگو يستوريچەسكوي پامياتي پودوبايۋششەە كاجدومۋ يز نيح مەستو.

ك يح چيسلۋ وتنوسيتسيا ي ۆىدايۋششيسيا سىن باشكيرسكوگو نارودا، چەلوۆەك س چرەزۆىچاينو سلوجنوي سۋدبوي، ۆيدنىي پوليتيك ۆ مولودوستي ي ۆسەميرنو يزۆەستنىي ي پريزناننىي ۆوستوكوۆەد ۆ ەميگراتسي احمەتزاكي ۆاليدوۆ.

«ۆاليدوۆششينا…» ەتو سلوۆو بىلو توي دۋبينكوي ۆ رۋكاح ۆلاستي ۆ ستالينسكيە ۆرەمەنا، كوتوروي بيلي، ۋنيچتوجالي، «ۆوسپيتىۆالي» مولودۋيۋ، مالوچيسلەننۋيۋ ي سلابەنكۋيۋ باشكيرسكۋيۋ ينتەلليگەنتسيۋ، سفورميروۆاۆشۋيۋسيا ۆ وسنوۆنوم ۆ سوۆەتسكيە ۆرەمەنا. تاكايا جە دۋبينكا سۋششەستۆوۆالا ي دليا تاتار – «سۋلتانگالەەۆششينا…»، ا تاكجە دليا ۆسەي سترانى — «بۋحارينششينا»، «تروتسكيزم»، پراۆىە ي لەۆىە «ۋكلونيستى» ي ت.د.

گلاۆنوە سۆوەوبرازيە سۋدبى ز.ۆاليدوۆا زاكليۋچاەتسيا ۆ توم، چتو ي ەگو ناۋچنوە ناسلەديە، ي ەگو سلوجنىي جيزنەننىي پۋت، ناچينايا س 1912 گودا دو سەگو دنيا (پوچتي ۆەك), ناحوديليس ي پرودولجايۋت ناحوديتسيا ۆ ەپيتسەنترە وجەستوچەننوي يدەينوي بوربى. ەتو سلۋچاەتسيا داجە نە سو ۆسەمي ۆەليكيمي ميرا سەگو. ۆ چەم جە پريچينا؟

يزۆەستنوست ز.ۆاليدوۆا، ۋچەنوگو 22 لەت وت رودۋ، سرەدي تيۋركسكوي ينتەلليگەنتسي روسسي ي رۋسسكيح ۆوستوكوۆەدوۆ ناچيناەتسيا سو ۆرەمەني ۆىحودا ۆ سۆەت كنيگي «يستوريا تيۋركوۆ-تاتار» ۆ 1912 گودۋ. مولودوي يستوريك پىتاەتسيا راسسموترەت يستوريۋ تيۋركسكيح نارودوۆ كاك ەدينوە تسەلوە. ستول بىستروە سوزرەۆانيە ز.ۆاليدوۆا كاك ۋچەنوگو يمەەت دۆە تەسنو ۆزايموسۆيازاننىە پريچينى.

ون س راننەي مولودوستي يزۋچال ارابسكي ي فارسي، ينتەرەسوۆالسيا ۆوستوچنوي ليتەراتۋروي ي يستوريەي. يزۋچال تاكجە رۋسسكي يازىك ي ۆزاپوي چيتال كلاسسيچەسكۋيۋ رۋسسكۋيۋ ليتەراتۋرۋ، ا پوزجە يستوريچەسكيە ترۋدى رۋسسكيح ۋچەنىح و ۆوستوكە.

ۆسە ەتو پوسلۋجيلو وسنوۆوي ليچنوگو زناكومستۆا س ۆەليكيمي رۋسسكيمي ۆوستوكوۆەدامي ۆ.بارتولدوم، ي.كراچكوۆسكيم، ا.سامويلوۆيچەم ي منوگيمي درۋگيمي. ەسلي ۆەليكولەپنايا رۋسسكايا ينتەلليگەنتسيا كونتسا XIX — ناچالا XX ۆەكا ۆسەمي ۆزورامي بىلا وبراششەنا نا زاپاد ي زاپادنۋيۋ كۋلتۋرۋ، تو پرەدستاۆيتە لي رۋسسكوگو ۆوستوكوۆەدەنيا پرەكراسنو زنالي ي ۆوستوك. يح ناۋچنو-يستوريچەسكوە ميروۆوززرەنيە بىلو بولەە وبەمنىم ي ۆسەستوروننيم. وني تو ي سپوسوبستۆوۆالي فورميروۆانيۋ ز.ۆاليدوۆا كاك ۋچەنوگو، ۆىروسشەگو پلوت وت پلوتي رۋسسكوي كۋلتۋرى، ي ون ۆسيۋ جيزن پرودولجال ەە تراديتسي.

رۋسسكيە ۆوستوكوۆەدى، سامي ليۋدي تالانتليۆىە، بىسترو زامەتيلي سپوسوبنوگو ز.ۆاليدوۆا، ي روسسيسكايا اكادەميا ناۋك پو رەكومەنداتسي ۆ.بارتولدا دۆاجدى — ۆ 1913—1914 گودى ناپراۆليالا ۋچەنوگو ۆ سرەدنيۋيۋ ازيۋ دليا يزۋچەنيا، ا ەسلي بۋدەت ۆوزموجنوست، ي دليا پريوبرەتەنيا تسەننىح رۋكوپيسەي. ەتو زادانيە مولودوي چەلوۆەك ۆىپولنيل نە پروستو ۋسپەشنو، ا بلەستياششە، ي رۋكوپيسي، پريۆەزەننىە يم ۆ پەتەربۋرگ يز سرەدنەي ازي، كوتورىە ون يسكال ي ناحوديل نە تولكو ۆ بولشيح ي مالىح گوروداح، نو ي ۆ كيشلاكاح، ۋ مۋلل، ليۋبياششيح سوبيرات كنيگي، پونىنە يزۆەستنى ۆوستوكوۆەدام كاك «سوبرانيە ۆاليدوۆا».

وسوبۋيۋ رول ۆ سۋدبە ز.ۆاليدوۆا يگرالي رەۆوليۋتسيوننىە سوبىتيا ۆ روسسي ي گودى گراجدانسكوي ۆوينى. وني پوكازالي، چتو ز.ۆاليدوۆ ناۋكوي زانيماەتسيا نە رادي سۆوەي سلاۆى، ي داجە نە رادي سلاۆى ناۋكي، ا پوسرەدستۆوم ناۋكي سلۋجيت سۆوەمۋ نارودۋ. نو پونياتيە «موي نارود» ۋ نەگو نە وگرانيچيۆاەتسيا باشكيرامي، ا وحۆاتىۆاەت، پرەجدە ۆسەگو، ۆسە تيۋركسكيە نارودى ۆنۋترەننەي روسسي. ا باشكيرسكي نارود دليا نەگو تو جە ساموە، چتو رودنىە وتەتس ي مات، رودنىە براتيا ي سەسترى.

رەۆوليۋتسيوننىە سوبىتيا كرۋتو يزمەنيلي سۋدبۋ ز.ۆاليدوۆا. وسوبەننو زامەتنا ەگو رول ۆ فورميروۆاني فەدەراليزما ۆ روسسي، تاك كاك پەرۆايا ۆ يستوري ناشەي سترانى اۆتونومنايا گوسۋدارستۆەننوست ۆوزنيكلا ۆ باشكيري ۆ مارتە 1919 گودا پود يدەينىم ۆليانيەم ز.ۆاليدوۆا، پري سپلوچەننوستي ي ەدينستۆە باشكيرسكوگو نارودا، ۆ رەزۋلتاتە سوگلاشەنيا تسەنترالنوگو سوۆەتسكوگو پراۆيتەلستۆا ي باشكيرسكوگو پراۆيتەلستۆا، زا كوتورىم ستويالو نەبولشوە، نو بەسپرەدەلنو پرەداننوە سۆويم ليدەرام ناتسيونالنوە ۆويسكو. «اۆتونوميا» ەتيمي ليدەرامي پونيمالاس ۆ ەۆروپەيسكوم سمىسلە ەتوگو سلوۆا: ۆنۋترەننيايا ساموستوياتەلنوست ۆ ەكونوميچەسكيح، كۋلتۋرنىح ۆوپروساح. ناتسيونالنايا ارميا پودچينياەتسيا ليش گەنەرالنومۋ شتابۋ ي گلاۆنوكوماندۋيۋششەمۋ رۋسسكوي ارمي، ا نە ۆوەننىم وكرۋگام. ا پونياتيا ۋرەزاننوي، فورمالنوي «سوۆەتسكوي اۆتونومي» توگدا ەششە نە بىلو داجە ۆ گولوۆە ۆ.ي.لەنينا. «سوۆەتسكايا اۆتونوميا» ناچيناەت فورميروۆاتسيا ۆ ماە 1920 گودا، كوگدا تسەنترالنوە پراۆيتەلستۆو پريمەت رەشەنيە ۆ ودنوستوروننەم پوريادكە سۆەستي اۆتونوميۋ باشكورتوستانا ك چەمۋ-تو پوحوجەمۋ، پو ۆىراجەنيۋ ز.ۆاليدوۆا، نا «ناتسيونالنو-كۋلتۋرنۋيۋ اۆتونوميۋ».

ەسلي دليا بولشينستۆا باشكيرسكوي ينتەلليگەنتسي ي وفيتسەرستۆا اۆتونوميا وبرازتسا 1919 گودا بىلا كونەچنوي تسەليۋ بوربى، تو دليا ز.ۆاليدوۆا ۆسە ەتو بىلو ليش ناچالوم وبرەتەنيا سۆوەي گوسۋدارستۆەننوستي ۆسەمي تيۋركسكيمي نارودامي، پريمەر دليا نيح. ي سوكرۋشيتەلنىي، ۋنيچتوجايۋششي ۋدار پو اۆتونومي باشكيري ۆ 1920 گودۋ ۆىنۋجداەت ەگو، ۆىزۆاننوگو ۆ موسكۆۋ ي «ترۋدوۋستروەننوگو»، چتوبى دەرجات پودالشە وت باشكيري، ۆىەحات ۆ سرەدنيۋيۋ ازيۋ دليا بوربى نە پروتيۆ بولشەۆيكوۆ، ا زا اۆتونوميۋ تيۋركسكيح نارودوۆ ۆ پرەدەلاح روسسي. ناچات ۆسە سناچالا، تەپەر ۋجە سيلامي ۋزبەكوۆ، كازاحوۆ، كيرگيز ي در. ز.ۆاليدوۆ ۆەريت، چتو، ەسلي ەمۋ پودليننوي اۆتونومي ۋدالوس دوبيتسيا سيلامي وتنيۋد نە منوگوچيسلەننىح باشكير، تو ەە موجنو بۋدەت دوبيتسيا ۆنوۆ، وبەدينيۆ ۆ ودنو پوليتيچەسكوە تسەلوە نارودى سرەدنەي ازي. بلاگو تەپەر ون ليچنو ي حوروشو زناەت يدەولوگيۋ، حاراكتەر، حيتروستي بولشەۆيستسكيح ۆوجدەي — لەنينا، تروتسكوگو، ستالينا ي درۋگيح، س كوتورىمي منوگوكراتنو ۆسترەچالسيا.

نو پوليتيچەسكايا ي ۆوەننايا سيتۋاتسيا ۆ روسسي يزمەنيلاس. رازروزنەننوە، رازديراەموە مەجپلەمەننىمي رازدورامي دۆيجەنيە باسماچەي، سرەدي كوتورىح بىلو سيلنو ۆليانيە فاناتيچنىح مۋلل س چيستو سرەدنەۆەكوۆىم ميروۆوززرەنيەم ي سليشكوم مالو ينتەلليگەنتسي، سپوسوبنوي پونيات سۋت پرويسحودياششيح ۆ روسسي ي ميرە سوبىتي، نە سۋليلو ۋسپەحا. ناكونەتس، رازگروم بەلوپولياكوۆ رازۆيازال رۋكي سوۆەتسكوي ارمي ي ەە زناچيتەلنايا چاست ۋسترەميلاس ۆ سرەدنيۋيۋ ازيۋ. ز.ۆاليدوۆۋ ي ەگو ەدينومىشلەننيكام نە وستاۆالوس نيچەگو، كرومە كاك ۆىەحات زا گرانيتسۋ. ون يز اشحابادا پەشكوم، ۆ ودەجدە تۋركمەنسكوگو دەحكانا ۆ 1923 گودۋ ۋشەل ۆ يران، گدە توتچاس زانيالسيا سۆويم ليۋبيمىم ي وسنوۆنىم دەلوم — پويسكوم ي يزۋچەنيەم سرەدنەۆەكوۆىح رۋكوپيسەي.

ۆ ەتو ۆرەميا، وسوبەننو ۆ 1917—1920 گودى، ون ۆپلوتنۋيۋ ستولكنۋلسيا ەششە س ودنوي پروبلەموي، كوتورايا بۋدەت تيانۋتسيا زا نيم دو كونتسا ەگو دنەي، دا ي سەگودنيا ەششە يمەەت سۆوي وتزۆۋكي — ەتو پروبلەما ەكستەرريتوريالنوي اۆتونومي. ۆوپرەكي سامىم يزۆەستنىم تاتارسكيم دەياتەليام، جەلاۆشيم سوزدات ۆ روسسي يدەل-ۋرالسكۋيۋ ەكستەرريتوريالنۋيۋ اۆتونوميۋ «تيۋركو-تاتار» ۆو ۆنۋترەننەي روسسي ي ۆىستۋپاۆشيم پروتيۆ تەرريتوريالنىح باشكيرسكوي، ا تاكجە كازاحسكوي ي ينىح اۆتونومنىح رەسپۋبليك، ز.ۆاليدوۆ س 1917 گودا دو كونتسا سۆوەي جيزني بىل پروتيۆ ەتوي يدەي، ي ەتو پروسلەجيۆاەتسيا ۆو ۆسەح ەگو مالىح ي بولشيح ستاتياح ي كنيگاح، ۆىستۋپلەنياح ي داجە ۆ پيسماح، حرانياششيحسيا ۆ ەگو ارحيۆە. ون سچيتال، چتو ۆ ۋسلوۆياح روسسي تاكايا اۆتونوميا، وگرانيچيۆايۋششاياسيا ۆوپروسامي رەليگي، كۋلتۋرى، شكولى، نە داست جەلاەمىح رەزۋلتاتوۆ ۆ رازۆيتي نەرۋسسكيح نارودوۆ. ي ۆ تسەلوم سچيتال يسكۋسستۆەننىم ي نەجيزنەننىم سامو نازۆانيە «يدەل-ۋرال». ون نيكوگدا ي ني ۆ كاكوي فورمە نە بىل ي نە موگ بىت پريۆەرجەنتسەم ۆسەگو توگو، چتو بىلو سۆيازانو س ەتيم رازمىتىم گەوگرافيچەسكيم پونياتيەم، زا چتو بىل پروكليناەم نە تولكو ۆ روسسي، نو ي زا رۋبەجوم، ۆ ەميگراتسي.

ۆ يرانە نەۋتوميموگو يسسلەدوۆاتەليا ز.ۆاليدي جدالا نەوبىكنوۆەننايا ۋداچا. ۆ گورودە مەشحەدە ون وبنارۋجيل تسەننەيشيە يستوچنيكي، ودين يز كوتورىح تسيتيروۆالسيا بولەە پوزدنيمي اۆتورامي، نو سچيتالسيا ۋتەرياننىم — «پۋتەۆىە زامەتكي يبن-فادلانا». ەتوت يستوچنيك يمەل وسوبوە زناچەنيە دليا روسسي. يبن-فادلان، پروپۋتەشەستۆوۆاۆ چەرەز سرەدنيۋيۋ ازيۋ، باشكيريۋ ك پوۆولجسكيم بۋلگارام اج ۆ 922—923 گودى ناشەي ەرى، وپيسال ۆسە، چتو ۆيدەل. پريلەجنو پەرەپيساۆ كنيگۋ دليا سەبيا، ز.ۆاليدي دالشە دەرجال پۋت چەرەز ينديۋ ۆ ەۆروپۋ، گدە ەگو ينتەرەسوۆالي بيبليوتەكي ي زاپادنىە ۆوستوكوۆەدى. و سۆويح ناحودكاح ون توتچاس پيسمەننو سووبششيل ۆ پەتەربۋرگسكۋيۋ ي پاريجسكۋيۋ اكادەمي ناۋك.

پرەبىۆانيە ۆ ەۆروپە پوكازالو، چتو ەگو ناۋچنايا رابوتا بۋدەت ۆوسترەبوۆانا سرەدي ۆوستوكوۆەدوۆ ميرا، نو ستالو ياسنو ي تو، چتو ەميگرانتسكايا ۆوزنيا ي گرىزنيا تاكجە نە وستاۆيات ەگو ۆ پوكوە ي پورويۋ بۋدۋت سۋششەستۆەننوي پومەحوي ۆ ەگو وسنوۆنوي دەياتەلنوستي — ناۋچنوي. پوبىۆ ۆ پاريجە، بەرلينە، ون ۋۆيدەل، چتو ليۋبوي ۋنيۆەرسيتەت نە پروچ پەرەۆەستي ي يزدات پەرۆىم «پۋتەۆىە زامەتكي يبن-فادلانا» ي گوتوۆ پرەدوستاۆيت ەمۋ دليا ەتوگو ۆسە ۋسلوۆيا. نو ز.ۆاليدي جەلال رابوتات ۆ تۋرتسي ي ۆ 1926 ەگو مەچتى سبىليس، ون پريەحال ۆ انكارۋ ي ەگو ۆناچالە ۆزيالي نا رابوتۋ ۆ ودين يز كوميتەتوۆ مينيستەرستۆا وبرازوۆانيا، نو ون دوبيلسيا رازرەشەنيا ۋەحات ۆ ستامبۋل ي ستال پرەپوداۆات ۆ ۋنيۆەرسيتەتە، تاك كاك يمەننو ۆ ستامبۋلسكيح بوگاتەيشيح كنيگوحرانيليششاح ي ارحيۆاح حرانيلوس تو، چتو ەگو بولشە ۆسەگو ينتەرەسوۆالو — كنيگي، دوكۋمەنتى رازنىح ۆەكوۆ ي ەپوح.

كاك يزۆەستنو، م.ك.اتاتيۋرك، پود ۆولەۆىم رۋكوۆودستۆوم كوتوروگو يز-پود وبلومكوۆ وسمانسكوي يمپەري ۆستالو نىنەشنەە تۋرەتسكوە گوسۋدارستۆو، ۆىگناۆ يز سترانى ينتەرۆەنتوۆ، پريداۆال وسوبوە زناچەنيە مودەرنيزاتسي ي ەۆروپەيزاتسي تۋرتسي، ناچينايا س ەە يازىكا ي كونچايا سيستەموي گوسۋدارستۆەننوگو ۋپراۆلەنيا. ك دەياتەلنوستي م.ك.اتاتيۋركا ز.ۆاليدوۆ ۆسيۋ جيزن وتنوسيلسيا س گلۋبوچايشيم پوچتەنيەم. ەۆروپەيزاتسي پودۆەرگالسيا، ەستەستۆەننو، ي بايازەتوۆسكي دارلفيۋنيۋن، كوتورىي دولجەن ستات ۆ ودين رياد س ەۆروپەيسكيمي ۋنيۆەرسيتەتامي. پري ستانوۆلەني ستاروگو دارلفيۋنيۋنا ۆ سوۆرەمەننىي ۋنيۆەرسيتەت نە وبوشلوس بەز يز دەرجەك — وستالوس ۆ تەني يزۋچەنيە يستوري ساميح تيۋركسكيح نارودوۆ. ز.ۆاليدي، پريديا نا رابوتۋ ۆ ستامبۋلسكي ۋنيۆەرسيتەت ۆ 1926 گودۋ، دو كونتسا سۆوەي جيزني بۋدەت بوروتسيا زا تو، چتوبى ۆسەوبششايا يستوريا تيۋركوۆ بىلا پرەدستاۆلەنا ۆ گلاۆنوم ۋنيۆەرسيتەتە تۋرتسي نايبولەە دوستوينىم وبرازوم.

ۆحوجدەنيە ۆ ەۆروپەيسكوە سووبششەستۆو داەتسيا نەلەگكو دليا ليۋبوي سترانى. تەم بولەە دليا تۋرتسي، ك كوتوروي، ناپريمەر، يمەەت منوجەستۆو پرەتەنزي گرەتسيا. گرەكي نە بەز وسنوۆاني ۋتۆەرجدالي، چتو تۋركي وتنيالي ۋ نيح منوگيە يسكوننىە زەملي. دەيستۆيتەلنو، رازۆالينى تاكيح گرەچەسكيح گورودوۆ، كاك ەفەس، گوۆوريات و منوگوم. و توم جە گوۆوريات پودەلەننىي نىنە كيپر ي نەكوتورىە وستروۆا، پرينادلەجنوست كوتورىح گرەتسي يلي تۋرتسي دو سيح پور وستاەتسيا سپورنوي.

ۆ ەتيح ۋسلوۆياح پوليتيچەسكيح ي يستوريكو-گەوگرافيچەسكيح سپوروۆ م.ك.اتاتيۋرك ۆوزنامەريلسيا، كاك يستيننىي بوەۆوي گەنەرال، سوۆەرشيت گلۋبوكي يدەولوگيچەسكي پرورىۆ. پەرۆوە. نە بىلي لي پروتوتيۋركامي نارودى، ناسەلياۆشيە مالۋيۋ ازيۋ ەششە دو پريحودا گرەكوۆ: حەتتى ي درۋگيە؟ سكورەە ۆسەگو، وني دەيستۆيتەلنو بىلي پروتوتيۋركامي، ەسلي سيۋدا زاتەم پريبىلي ي درۋگيە يح سوپلەمەننيكي. ۆتوروە. پوچەمۋ تيۋركي سرەدنەي ازي ناچالي راسپروسترانياتسيا ۆو ۆسە ستورونى سۆەتا، ۆ توم چيسلە ي نا زاپاد ۆ مالۋيۋ ازيۋ؟ ۆ وسنوۆنوم يز-زا كليماتيچەسكيح ۋسلوۆي، تاك كاك نا يح پرارودينە — ۆ سرەدنەي ازي — پرويسحوديت راسشيرەنيە پەسچانىح پۋستىن يز-زا ۋسيلەنيا زاسۋحي.

دليا دوكازاتەلستۆا ەتيح دۆۋح يستوريچەسكيح «يستين» بىلا پريۆلەچەنا ۆسيا ۋچەنايا رات تۋرتسي، ي ۆ 1932 گودۋ سوستويالسيا پەرۆىي يستوريچەسكي كونگرەسس ۆ انكارە، گدە ەتي «يستينى» دولجنى بىلي ستات دوستويانيەم نە تولكو ۋچەنىح، نو ي ۆسەگو نارودا. نا كونگرەسس بىلي پريگلاشەنى ي ۋچيتەليا يستوري شكول، ا پرەپوداۆاتەليام يستوري ۆۋزوۆ بىلو ۆمەنەنو ۆ وبيازاننوست ۆىرازيت سۆوە منەنيە. كاك ەتو پرويسحوديت ۆ ليۋبوم اۆتوريتارنوم گوسۋدارستۆە، ۆسە درۋجنو پوددەرجالي يدەي وبوجاەموگو ناتسيونالنوگو ليدەرا، وسوبەننو ستاراليس نەكوتورىە ۆيدنىە ەميگرانتى يز روسسي. ۆسە ەتو نام زناكومو دو بولي.

نو ناشەلسيا ودين ستراننىي چەلوۆەك، كوتورىي ۆىستۋپيل پروتيۆ — ز.ۆاليدي. ون نا كونگرەسسە زاياۆيل، چتو بىلي لي حەتتى پروتوتيۋركامي، ناۋكە نە يزۆەستنو. ەسلي ۆىياسنيتسيا، چتو نەت، تو وت ەتوگو بۋدەت بولشوي ۆرەد ي ۋرون گوسۋدارستۆۋ. پوزجە دەيستۆيتەلنو ۆىياسنيلوس، چتو مالۋيۋ ازيۋ دو گرەكوۆ ناسەليالي يرانويازىچنىە نارودى. و سرەدنەي ازي ۆىرازيلسيا تاك، چتو تام نيكاكوگو كاتاستروفيچەسكوگو وپۋستىنيۆانيا نە پرويسحوديلو ي نە پرويسحوديت، ا راسپروسترانەنيە تيۋركوۆ ۆو ۆسە چەتىرە ستورونى سۆەتا — پروبلەما دەموگرافيچەسكايا. ۆسە يم سكازاننوە نە موگلو پونراۆيتسيا م.ك.اتاتيۋركۋ، نابليۋداۆشەمۋ زا كونگرەسسوم س بالكونا. ا سۆەرحچۋتكوە ۆ تاكيح سلۋچاياح وكرۋجەنيە نابروسيلوس نە تولكو نا منەنيە ز.ۆاليدي، نو ي نا ۆسيۋ ەگو ليچنوست ي سۋدبۋ. «تى رازدەليل ەدينىي پو سۋششەستۆۋ تيۋركو-تاتارسكي نارود نا باشكير، كازاحوۆ ي ت.د. نە حوچەش لي تو جە ساموە سدەلات ۆ تۋرتسي؟»، «تى سوترۋدنيچال س بولشەۆيكامي، نە ۆىپولنياەش لي يح زادانيە زدەس؟»، «تى، نە يمەيا ۋنيۆەرسيتەتسكوگو ديپلوما، وبۋچاەش ناشيح دەتەي سۆويم ۆرەدونوسنىم تەوريام» ي ت.د. ي ت.پ.

ەششە ودين ۋچەنىي بىل نە سوگلاسەن س يدەيامي، گوتوۆىمي ستات ۆ تۋرتسي اكسيومامي، — ۆىدايۋششيسيا ۆوستوكوۆەد پروفەسسور فۋات كەپريۋليۋ، ۆ 50-ە گودى ستاۆشي مينيستروم ينوستراننىح دەل تۋرتسي ي ينوستراننىم چلەنوم اكادەمي ناۋك سسسر. نو ون ديپلوماتيچنو پرومولچال. كوگدا ەگو پوزجە سپروسيلي وب ەتوم، ون سكازال: «يا نە موگۋ تاششيت سۆويۋ رودينۋ نا سوبستۆەننىح پلەچاح». تو ەست، ۆ وتليچيە وت ز.ۆاليدي، ون بىل وبرەمەنەن سەمەي، دوموم، پرەكراسنىم، پروچنىم پولوجەنيەم ۆ وبششەستۆە، بولشيم زاسلۋجەننىم اۆتوريتەتوم، گرومكيم يمەنەم ي كاك ۋچەنوگو، ي كاك پوتومكا زناتنوگو رودا، ۆ تەچەنيە نەسكولكيح ۆەكوۆ پريبليجەننوگو ك سۋلتانام تۋرتسي. ا ز.ۆاليدوۆ، نە دوبيۆشيسيا ۋ سوۆەتسكوي ۆلاستي داجە ۆىەزدا جەنى، نە يمەل نيچەگو، كرومە كنيگ، وستاۆيۆ كوتورىە ۆ ودنوي يز بيبليوتەك، ۆىەحال ۆ ۆەنۋ، چتوبى وسۋششەستۆيت سۆويۋ داۆنيۋيۋ مەچتۋ: وكونچيت ۋنيۆەرسيتەت ي ۆ سپوكوينوي وبستانوۆكە پولنوگو ودينوچەستۆا زاۆەرشيت پەرەۆود ي كوممەنتاري ك «پۋتەۆىم زامەتكام يبن-فادلانا» ي يزدات يح ۆ ەۆروپە.

وكونچيۆ ۆ 1935 گودۋ ۆەنسكي ۋنيۆەرسيتەت، وۆلادەۆ زا ەتي گودى نەمەتسكيم يازىكوم، زاۆەرشيۆ رابوتۋ ناد كنيگوي «پۋتەۆىە زامەتكي يبن-فادلانا»، زاششيتيۆ ديسسەرتاتسيۋ، ون پولۋچيل پريگلاشەنيە پرەپوداۆات ۆ بوننسكوم، زاتەم ۆ گەتتينگەنسكوم ۋنيۆەرسيتەتاح. ۆ لەيپتسيگە ۆ 1939 گودۋ يزدال كنيگۋ «پۋتەۆىە زامەتكي يبن-فادلانا»، ناپيساننۋيۋ نا نەمەتسكوم يازىكە. كازالوس بى، ۆسە ۋسپەشنو. نو ۆاليدي رۆالسيا ۆ تۋرتسيۋ. ودناكو گلۋبوكو يم پوچيتاەمىي زا سۆوي زاسلۋگي پەرەد تۋرەتسكيم نارودوم م.ك.اتاتيۋرك نە وتۆەچال ەمۋ ۆزايمنوستيۋ. ا ۆ گەرماني ۋجە بۋشۋەت حۋدشايا فورما ەگو گلاۆنوگو ۆراگا — شوۆينيزما: گەرمانسكي ناتسيزم، سچيتايۋششي ۆسەح ازياتوۆ «نەدوچەلوۆەكامي».

سمەرت م.ك.اتاتيۋركا ۆ 1938 گودۋ وتكرىۆاەت ەمۋ پۋت ۆ تۋرتسيۋ ي ون ۆ 1939 گودۋ ۆنوۆ ناچيناەت پرەپوداۆاتەلسكۋيۋ دەياتەلنوست ۆ ستامبۋلسكوم ۋنيۆەرسيتەتە. ۆاليدي ۆسە ەششە ودينوك، كاك پەرست، ۆىزىۆاەت بول ي سترادانيە تو، چتو نا رودينە «يز-زا نەگو» راسسترەليانى پرەستارەلىي وتەتس ي ملادشيە براتيا، كوتورىە ۆۆيدۋ ستاروستي (وتەتس) ي مالولەتستۆا (براتيا) نە پرينيمالي روۆنىم سچەتوم نيكاكوگو ۋچاستيا ۆ پوليتيچەسكيح سوبىتياح ۆ باشكيري ۆ گودى رەۆوليۋتسي ي گراجدانسكوي ۆوينى. ون زنال، چتو راسسترەليانى تاكجە نە تولكو ينتەلليگەنتى ي وفيتسەرى، كوتورىە سلۋجيلي ۆ باشكيرسكوم پراۆيتەلستۆە ي ۆويسكاح ۆمەستە س نيم، نو ي پوداۆليايۋششەە بولشينستۆو سولدات پولكوۆ.

ا گودى بۋرنوي جيزني تەكۋت بىسترو، پريبليجاەتسيا پياتيدەسياتيلەتيە… نادەجدى ۆىزۆوليت جەنۋ يز سويۋزا نەت. بولەە توگو، پروياۆليايا ناستويچيۆوست، موجنو ي ەە پودۆەستي پود راسسترەل. ا بىت ودينوكيم تياجەلو داجە دليا نەگو، چەلوۆەكا س نەديۋجيننوي ۆولەي ي ەنەرگيەي. ي ون ۆ 1940 گودۋ جەنيتسيا نا سۆوەي اسپيرانتكە، پريبىۆشەي يز رۋمىني كرىمسكوي تاتاركە. روجدايۋتسيا دوچ (1940) ي سىن (1943).

ميروۆىە سوبىتيا يدۋت سۆويم چەرەدوم. سمەرتەلنايا سحۆاتكا دۆۋح مونستروۆ — گيتلەروۆسكوي گەرماني ي ستالينسكوي روسسي — ناۆوديت ەگو نا تياجەلىە رازمىشلەنيا ي سلابىە نادەجدى: ا نە سوزداست لي ەتا ۆوينا، كاك نەكوگدا بوينيا مەجدۋ كراسنىمي ي بەلىمي، ۋسلوۆيا دليا وبرەتەنيا ساموستوياتەلنوستي تيۋركسكيمي ي درۋگيمي نارودامي سرەدنەي ازي؟ ون نە تولكو رازمىشلياەت، نو ي وبسۋجداەت ەتي ۆوپروسى س ەدينومىشلەننيكامي، نەكوتورىمي وسوبو بليزكيمي ۋچەنيكامي، زەملياكامي. ۋسلىشاۆ و توم، چتو ۆ گەرماني منوگو پلەننىح يز باشكيري ي سرەدنەي ازي ي سرەدي نيح پوپادايۋتسيا ي بىۆشيە سولداتى باشكيرسكيح ۆويسك ۆرەمەن گراجدانسكوي ۆوينى، ون پوجەلال پوەحات ۆ گەرمانيۋ. نو تۋرەتسكوە پراۆيتەلستۆو بىلو رەزكو پروتيۆ. ي ۆووبششە، س ناچالوم ۋسپەحوۆ كراسنوي ارمي ۆ ۆەليكوي وتەچەستۆەننوي ۆوينە ز.ۆاليدي توگان، حوروشو يزۆەستنىي ليچنو ي.ستالينۋ ي ستاۆشي وبەكتوم ۆنيمانيا سوۆەتسكيح سپەتسسلۋجب، بىل فيگۋروي كراينە نەۋدوبنوي ي نەجەلاتەلنوي دليا پروگەرمانسكوگو تۋرەتسكوگو پراۆيتەلستۆا، ۆىنۋجدەننوگو پوستوياننو مانەۆريروۆات پەرەد دۆۋميا گروزنىمي ۆوەننىمي ماشينامي، وسوبەننو كوگدا ستالو ياسنو، چتو سوۆەتسكي سويۋز ودولەەت سۆوەگو ۆراگا. ز.ۆاليدي توگان ەتو پونيمال، نو كاك چەلوۆەك، پريۆىكشي سلەدوۆات سۆوەي، ا نە چۋجوي ۆولە، ۆوپرەكي زاپرەتام رەشيل ۆىەحات ۆ ەۆروپۋ پود پرەدلوگوم، چتو ەمۋ نەوبحوديمو پوسەتيت رودستۆەننيكوۆ جەنى ۆ رۋمىني. نو تۋت پودۆەرنۋلسيا ۋدوبنىي سلۋچاي — ەگو ۆ 1942 گودۋ پريگلاسيلي ۆ بەرلين دليا ۋچاستيا ۆ زاسەداني نەمەتسكوگو ۆوستوكوۆەدچەسكوگو وبششەستۆا. تام ون سۋمەل ۆسترەتيت نەكوتورىح زەملياكوۆ يز باشكيري ي سرەدنەي ازي، كاك وب ەتوم سۆيدەتەلستۆۋەت سام. نو ۆسكورە ز.ۆاليدي بىل ۆىسلان يز گەرماني. ۆيديمو، نەكوتورىە يز نەمەتسكيح ۆوستوكوۆەدوۆ، حوروشو زناۆشيح ز.ۆاليدي توگانا ي سوترۋدنيچاۆشيح س ناتسيستامي، وبياسنيلي گەرمانسكيم ۆلاستيام، چتو ەتو نە توت چەلوۆەك، كوتوروگو موجنو يسپولزوۆات، ا توت، كوتورىي سام نوروۆيت يسپولزوۆات درۋگيح ۆ سۆويح پوليتيچەسكيح تسەلياح.

پو ۆوسپومينانيام سۋپرۋگي ۋچەنوگو نازمي توگان، ۆەرنۋۆشيس يز گەرماني، ون گوۆوريل بليزكيم: «منوگو ۆسەگو يا ۆيدەل ۋ بولشەۆيكوۆ، نو تاكوگو، چتو تۆوريات ناتسيستى، نە ۆيدەل داجە ۋ نيح». ا زناكومىم ي وسوبەننو يح جەنام، زاتوروپيۆشيمسيا ۆ كازان پوسلە سكوروگو، كاك يم كازالوس، پوراجەنيا سوۆەتوۆ، ون گوۆوريل: «نە توروپيتەس ي نە سمەشيتە ليۋدەي. كراسنايا ارميا، كوتورۋيۋ يا زنايۋ، تاك بىسترو نە پوتەرپيت پوراجەنيا».

ەتا پوەزدكا ستويلا ز.ۆاليدوۆۋ منوجەستۆا سپلەتەن و ەگو سوترۋدنيچەستۆە س ناتسيستامي، و توم، چتو ون ستال چۋت لي نە پراۆوي رۋكوي گيتلەرا پو سوزدانيۋ لەگيونا «يدەل-ۋرال»… يرونيا سۋدبى: ۆسيۋ جيزن كريتيكۋيا يدەيۋ يدەل-ۋرالسكيح فانتازي ي يح اۆتوروۆ، سام، ياكوبى، ستال يدەل-ۋرالتسەم. پري ەتوم زا بولەە چەم پولۆەكا سامىە زاينتەرەسوۆاننىە پويسكي ۆ ارحيۆاح نە ۆىياۆيلي ني ودنوگو دوكۋمەنتا، ني ودنوگو كلوچكا بۋماگي، كوتورىە موگلي بى ەتو پودتۆەرديت… ا يسكالي سامي كگب-يستى، ۆپلوت دو گەنەرالوۆ! (سم. ل.ف.سوتسكوۆ (گەنەرال) «نەيزۆەستنىي سەپاراتيزم… نا سلۋجبە سد ي ابۆەرا: يز سەكرەتنىح دوسە رازۆەدكي» م.، 2003).

نو ۆسە ەتو بۋدەت پوزجە. ا ۆ 1944 گودۋ ۆ تۋرتسي رازىگرىۆاەتسيا پوليتيچەسكايا دراما، ۆ ەپيتسەنترە كوتوروي ۆنوۆ وكازىۆاەتسيا پروفەسسور ستامبۋلسكوگو ۋنيۆەرسيتەتا ز.ۆاليدي توگان.

پوسلە ستالينگرادسكوي بيتۆى پوراجەنيە گەرماني ستانوۆيتسيا وچەۆيدنىم ي پروگەرمانسكومۋ پراۆيتەلستۆۋ تۋرتسي. ۋگروزا زاحۆاتا ستالينىم ۆوجدەلەننىح پروليۆوۆ بوسفور ي داردانەللى، و كوتورىح روسسيسكيە ۆلاستي مەچتالي ۆوت ۋجە نەسكولكو ستولەتي، ۆ حودە يلي نەپوسرەدستۆەننو پوسلە ۆتوروي ميروۆوي ۆوينى ستانوۆيتسيا رەالنوي. تۋرەتسكوە پراۆيتەلستۆو ي پرەزيدەنت ي.ينەنيۋ درەيفۋيۋت ۆلەۆو، ستارايۋتسيا زاتكنۋت رتى ۆسەم، چي دەيستۆيا ي سلوۆا موگۋت رازدراجات گروزنوگو ي.ستالينا. ز.ۆاليدي توگان ستانوۆيتسيا فيگۋروي ەششە بولەە نەجەلاتەلنوي ي وپاسنوي دليا ۆلاستەي، چەم پرەجدە.

ون ۆ ەميگراتسي نەۋكوسنيتەلنو پريدەرجيۆالسيا پراۆيلا: نە كاساتسيا ۆنۋترەننەي ي ۆنەشنەي پوليتيكي سترانى پرەبىۆانيا، بۋد تو گەرمانيا، تۋرتسيا يلي كاكوە-ليبو ينوە گوسۋدارستۆو. نو زاپرەتيت گوۆوريت، پيسات، پىتاتسيا زاششيششات ينتەرەسى ي وسۆەششات يستوريۋ تيۋركوۆ ۆنۋترەننەي روسسي ەمۋ نيكتو نە موگ. زدەس ەمۋ نيكتو نە ۋكاز. نو يمەننو ەتو ي بىلو، س توچكي زرەنيا ليدەروۆ تۋرتسي، ۆ توت مومەنت كراينە نەجەلاتەلنو، يبو موگلو بىت نە بەز وسنوۆانيا يستولكوۆانو كاك پرياموە ۆمەشاتەلستۆو ۆو ۆنۋترەننيە دەلا سوۆەتسكوگو سويۋزا.

دەلايا جەستى ۆ ۋگودۋ ستالينۋ، ليدەرى تۋرتسي نەسكولكو ۋسيليلي پوزيتسي لەۆىح ۆ پراۆيتەلستۆە، چتو كراينە نە پونراۆيلوس پراۆىم پوليتيچەسكيم كرۋگام، پرەدستاۆلەننىم گلاۆنىم وبرازوم انتيكوممۋنيستيچەسكي ناستروەننىمي مولودىمي دەياتەليامي، سرەدي كوتورىح نايبولشۋيۋ اكتيۆنوست پروياۆليال نيحال اتسىز، بىۆشي اسسيستەنت ز.ۆاليدي پو ستامبۋلسكومۋ ۋنيۆەرسيتەتۋ ەششە دو پەرۆوگو تۋرەتسكوگو يستوريچەسكوگو كونگرەسسا، ا ۆپوسلەدستۆي اۆتوريتەتنىي وبششەستۆەننىي دەياتەل ي پۋبليتسيست. وني ۋسترويلي شۋمنۋيۋ دەمونستراتسيۋ ۆ ماە 1944 گودا ۆ انكارە س پروتەستوم پروتيۆ زايگرىۆانيا تۋرەتسكوگو رۋكوۆودستۆا س «كوممۋنيستامي» (تو ەست س لەۆىمي). ۆ توت مومەنت دليا تۋرتسي ەتو بىلو حۋجە، چەم رازورۆاۆشاياسيا بومبا ۆ دومە پراۆيتەلستۆا يلي ۆ سوۆەتسكوم پوسولستۆە. ۆسە ليدەرى دۆيجەنيا ۆ انكارە بىلي توتچاس ارەستوۆانى، نو ەششە رانشە پود ستراجۋ ۆزيالي ز.ۆاليدي توگانا، پوسچيتاۆ يمەننو ەگو يدەينىم ۆدوحنوۆيتەلەم سوبىتي. وبۆينيلي ەگو ۆو ۆسەح سمەرتنىح گرەحاح، ۆ توم چيسلە ۆ پوپىتكە سۆەرجەنيا سۋششەستۆۋيۋششەگو پراۆيتەلستۆا، تو ەست لومالي كومەديۋ پەرەد ي.ستالينىم، كاك موگلي. پوداۆليايۋششەە بولشينستۆو ارەستوۆاننىح ۋچاستنيكوۆ دەمونستراتسي ۆىپۋستيلي چەرەز نەسكولكو دنەي، وستاليس نەسكولكو ليدەروۆ ي ز.ۆاليدي توگان، كوتورىي ني ۆ دەمونستراتسي، ني ۆ ەە ورگانيزاتسي نە ۋچاستۆوۆال، ناحوديلسيا ۆ مومەنت تەح سوبىتي ۆ ستامبۋلە. وكولو پولۋتورا لەت ەگو پرودەرجالي ۆ تيۋرمە، وسۋديلي نا 10 لەت، نو س ناچالوم «حولودنوي ۆوينى»، كوگدا تۋرتسيا ي پروليۆى وكازاليس پود ەگيدوي انگلي، امەريكي ي درۋگيح ستران، نەوبحوديموستي ۆ كومەدي س ۋچاستيەم ز.ۆاليدي توگانا نە وستالوس، ەگو نە تولكو ۆىپۋستيلي، سنياۆ ۆسە ۆزدورنىە وبۆينەنيا، نو چەرەز نەكوتورىي پرومەجۋتوك ۆرەمەني پوزۆوليلي پرودولجات پرەپوداۆانيە ۆ ستامبۋلسكوم ۋنيۆەرسيتەتە. ۆ ەتي سۋروۆىە گودى ون ۆ تيۋرمە زاۆەرشاەت رابوتۋ ناد كنيگامي «ۆسەوبششايا يستوريا تيۋركوۆ» ي «مەتودولوگيا يستوري» — كنيگي، بەز كوتورىح دو سەگودنياشنەگو دنيا نە موجەت وبحوديتسيا ني ودين پروفەسسور يستوري ي ني ودين ستۋدەنت يستوريچەسكيح وتدەلەني تۋرەتسكيح ۋنيۆەرسيتەتوۆ.

تاكيم وبرازوم، ليش س 1948 گودا ي دو سمەرتي ۆ 1970 گودۋ سۋدبا پوزۆولياەت ەمۋ زانيماتسيا تولكو ناۋكوي، ون يزۋچاەت ۆ بيبليوتەكاح ي كنيگوحرانيليششاح ۆوستوچنىح ستران ستارىە رۋكوپيسنىە كنيگي ي دوكۋمەنتى، ۋچاستۆۋەت ۆو ۆسەميرنىح ۆوستوكوۆەدچەسكيح كونفەرەنتسياح ي سيمپوزيۋماح ۆ ستراناح ۆوستوكا ي زاپادا، چاستو پرەدسەداتەلستۆۋەت نا نيح، چيتاەت لەكتسي ۆ ەۆروپەيسكيح ي امەريكانسكيح ۋنيۆەرسيتەتاح ي ۆەدەت وبشيرنۋيۋ پەرەپيسكۋ س ۆوستوكوۆەدامي منوجەستۆا ستران، سوحرانيايا ۆسە پيسما ي چەرنوۆيكي سۆويح وتۆەتوۆ ۆ سوبستۆەننوم ارحيۆە. ا پيسالي ەمۋ منوگيە، تاك كاك ون ستال ەدينستۆەننىم «جيۆىم ەنتسيكلوپەديچەسكيم سپراۆوچنيكوم» پو شيروكومۋ كرۋگۋ ۆوپروسوۆ. ناپريمەر، ۋچەنوگو-ۆوستوكوۆەدا يز ەۆروپى، امەريكي يلي يز ياپوني ينتەرەسۋەت چاستنىي، نو ۆەسما دليا ەگو كنيگي يلي ستاتي ۆاجنىي ۆوپروس، وتۆەت نا كوتورىي موجنو پولۋچيت ۆ كاكوي-ليبو رۋكوپيسنوي كنيگە، حرانياششەيسيا، سكاجەم، ۆ افگانيستانە، تو ەست تام، گدە ۋچەنومۋ-نەمۋسۋلمانينۋ دوستۋپا نەت. دا ي پروبيراتسيا ۆ تاكۋيۋ «تمۋتاراكان» نە پروستو. ۆوپروس رەشاەتسيا پروششە: پيشەتسيا پيسمو ز.ۆاليدي توگانۋ، كوتورىي سچيتاەت سۆويم دولگوم پوموچ كوللەگە ي داەت وبستوياتەلنىي وتۆەت دالەكومۋ ادرەساتۋ.

ۆ ەتوت پوسلەدني پەريود ۋ ۋچەنوگو ودنا مەچتا ي تسەل: ۋبەديت زاپادنۋيۋ ناۋكۋ ۆ توم، چتو ونا ودنوبوكو ي پو سۋششەستۆۋ نەۆەرنو وتسەنيۆاەت رول ي مەستو تيۋركوۆ ۆو ۆسەميرنوي يستوري. پودگوتوۆيت دليا ۆىپولنەنيا ەتوي تسەلي يز تۋرەتسكوي مولودەجي ناستوياششيح ۋچەنىح، حوروشو وريەنتيرۋيۋششيحسيا ۆ زاپادنو-ەۆروپەيسكوي ناۋكە ي كۋلتۋرە ي گلۋبوكو پوزناۆشيح تسەلىي رياد ۆوستوچنىح يازىكوۆ: فارسي، ارابسكي، كيتايسكي، ياپونسكي. رازۋمەەتسيا، ودنومۋ داجە وچەن سپوسوبنومۋ چەلوۆەكۋ ۆسە ەتو نە ودولەت. پوەتومۋ ون ناچيناەت گوتوۆيت ۋچەنيكوۆ، ودين يز كوتورىح، كرومە تيۋركسكوگو ي ارابسكوگو، ۆلادەەت نەمەتسكيم، انگليسكيم يلي فرانتسۋزسكيم. درۋگوي ناريادۋ س تيۋركسكيمي ي ودنيم ەۆروپەيسكيم ۆلادەەت فارسي، ترەتي — كيتايسكيم، چەتۆەرتىي — ياپونسكيم، پياتىي — رۋسسكيم ي ت.د. ي ۆسە ەتي ليۋدي دولجنى رابوتات ۆمەستە، وكازىۆايا پوموشش درۋگ درۋگۋ، ۆزايمنو دوپولنيايا درۋگ درۋگا…

نو مالو كتو يز كوللەگ پو ۋنيۆەرسيتەتۋ پونيمال ەگو زامىسلى ي پلانى. بولەە توگو، يز-زا ەگو پرياموتى، كوتوروي موگ بى پوزاۆيدوۆات درەۆني ريمليانين، ۋ نەگو بىلو نەمالو نەدرۋگوۆ، نەدوبروجەلاتەلەي، زاۆيستنيكوۆ، تاك كاك ينومۋ چەلوۆەكۋ، ۋبەلەننومۋ سەدينوي ي نە زنايۋششەمۋ نيچەگو، كرومە رودنوگو تۋرەتسكوگو يازىكا ي پوۆەرحنوستنو راسسۋجدايۋششەمۋ داجە و پروبلەمە، پو كوتورومۋ ستال دوكتوروم ي پروفەسسوروم، ون موگ سكازات ۆ ليتسو: «ۆى نەۆەجەستۆەننى!». تۋروك تاكوە ۆوسپرينيماەت كاك گرۋبوست، نەۆوسپيتاننوست، ديكوست. نە ناۋچيلسيا ون ي تۋرەتسكومۋ چينوپوچيتانيۋ، كوگدا دەكان — بوگ پروفەسسورۋ، ا بوگ دەكانا — رەكتور. ون موگ زايتي ك دەكانۋ سۆوەي تۆەردوي، شۋمنوي پوحودكوي، پولوجيت پەرەد نيم نا ستول سپيسوك ليتەراتۋرى، سكازات: «ۆام سلەدۋەت پريوبرەستي دليا كافەدرى ەتي كنيگي»، پوۆەرنۋتسيا ي ۋيتي. چۋۆستۆا تۋرەتسكوگو دەكانا پري تاكوم وبراششەني پروفەسسورا، ەستەستۆەننو، ستانوۆيليس ۆەسما كراسوچنىمي.

ليۋبوي، كتو ۆيدەل ز.ۆاليدي توگانا، پومنيت ەگو چيتايۋششيم يلي پيشۋششيم. ەگو ۆىۆوديلي يز سەبيا بەزدەلە وكرۋجايۋششيح، دليننىە، پۋستوپوروجنيە رازگوۆورى نا ۆوستوچنىي مانەر. ون ناستولكو وتليچالسيا وت وكرۋجايۋششيح، چتو دوسۋجيە تۋركي سوچينيلي و نەم منوجەستۆو انەكدوتوۆ. نو ۆەليچيە ەگو كاك ۋچەنوگو دليا نيح بەسسپورنو.

مەجدۋ تەم، تومۋ، كتو ۆنيماتەلنو چيتاەت ەگو «ۆوسپومينانيا»، وچەۆيدنو، سكول پودۆەرجەن ون ەموتسيام، پولون سامىح گلۋبوكيح، تونكيح چۋۆستۆ. ەگو «ۆوسپومينانيا» ناپيسانى ي پود ۆليانيەم ۆوستوچنىح كلاسسيچەسكيح وبرازتسوۆ پوۆەستۆوۆانيا، كاك، ناپريمەر، «بابۋرنامە»، گدە اۆتور سام ياۆلياەتسيا ۋچاستنيكوم وپيسىۆاەمىح ياۆلەني، ي كلاسسيچەسكوي رۋسسكوي ليتەراتۋرى ۆ ليتسە ي.تۋرگەنەۆا، ل.تولستوگو. ي تەمي، ي درۋگيمي ز.ۆاليدي زاچيتىۆالسيا سمولودۋ.

نا سمەرت ز.ۆاليدي توگانا يزۆەستنىي ۆوستوكوۆەد كارل يان وتوزۆالسيا سلوۆامي: «ۆەليكوە رۋسسكوە ۆوستوكوۆەدەنيە پەرەستالو سۋششەستۆوۆات. پوسلە سمەرتي ۆ.ۆ. بارتولدا يز جيزني ۋشەل ي ز.ۆاليدي توگان».

ك.يان نە پراۆ، ۋتۆەرجدايا، چتو رۋسسكوە ۆوستوكوۆەدەنيە ۆ كاكوم-تو ۆيدە پەرەستالو سۋششەستۆوۆات، نو ون گلۋبوكو پراۆ، ۋتۆەرجدايا، چتو ز.ۆاليدي توگان — پلوت وت پلوتي وت رۋسسكوگو ۆوستوكوۆەدەنيا ي ەگو نەلزيا وترىۆات ني وت روسسيسكوي يستوري، ني وت ۆەليكوي كۋلتۋرى روسسي. ۆوستوچنىي فاكۋلتەت پەتەربۋرگسكوگو ۋنيۆەرسيتەتا، پوستاۆيۆ بيۋست ۆو دۆورە ۋچەبنوگو زاۆەدەنيا ز.ۆاليدوۆۋ، پوستۋپيل وچەن مۋدرو ي سپراۆەدليۆو، يبو ەتي ناسلەدنيكي ۆەليكوگو رۋسسكوگو ۆوستوكوۆەدەنيا مىسليات گلۋبوكو ي توچنو.

وتنىنە ترۋدى ي سۋدبا ۋچەنوگو ناشلي سۆوە ۆەچنوە ي پوچەتنوە مەستو ي ۆ دۋشە باشكيرسكوگو نارودا. بولەە توگو، ەگو ناچينايۋت وتسەنيۆات پو دوستوينستۆۋ ي ۆ سرەدنەي ازي — ودنا يز ۋليتس تاشكەنتا نوسيت ەگو يميا. كوگدا ي ۋ سەبيا نا رودينە، ۆ باشكورتوستانە، بۋدۋت يزدانى نا باشكيرسكوم ي رۋسسكوم يازىكاح ەگو «ۆسەوبششايا يستوريا تيۋركوۆ»، «يستوريا تۋركەستانا»، «مەتودولوگيا يستوري»، «پۋتەۆىە زامەتكي يبن-فادلانا» ي درۋگيە كنيگي ي منوگوچيسلەننىە ستاتي، منوگيە زانوۆو وتكرويۋت دليا سەبيا زاكي ۆاليدي كاك پوليتيكا، ۋچەنوگو ي پاتريوتا.

امير يۋلداشباەۆ

يستوچنيك

 

 

 

 


0 پىكىر

ۇزدىك ماتەريالدار

قۇيىلسىن كوشىڭ

باس گازەت ورالماندارعا نەگە شۇيلىكتى؟

ءالىمجان ءاشىمۇلى 576
ادەبيەت

«سولاي ەمەس پە؟»

عابباس قابىشۇلى 308
قوعام

دوس كوپ پە، دۇشپان كوپ پە؟

ءابدىراشيت باكىرۇلى 318
ەل ءىشى...

ۇلتتىق بىرەگەيلەنۋ: قانداستاردىڭ ءرولى قانداي؟

ءومارالى ادىلبەكۇلى 329