ەلىمىزگە عانا ەمەس، سىرت مەملەكەتتەرگە دە جاقسى تانىمال يمانعالي تاسماعامبەتوۆتىڭ الەۋمەتتىك جەلىدە جارناماسى جەر جارعان «ۇلتقا قىزمەت ەتۋ بىلىمنەن ەمەس، مىنەزدەن» اتتى («قازاق ادەبيەتى»، 06.11.2020 ج.) سۇحباتىنان كوپ نارسە كۇتكەنىمدى جاسىرمايمىن. ومىردە، ساياساتتا، بيلىكتە كورگەنى مەن كوڭىلگە تۇيگەنى كوپ، ەلگە ايتارى دا از ەمەس بەلگىلى تۇلعا. ءبىر جىل ۋاقىتتان بەرى جۇرت نازارىنان تىس قالىپ، كورىنبەي كەتكەن ونى تاقتان تۇسسە دە، اتتان تۇسپەگەن شىعار دەپ ويلاۋشى ەدىم. بىراق...

وقىپ شىعىپ، وسىنى راسىمەن يمانعالي ايتىپ وتىر ما دەپ، وتىرىپ قالدىم. شىنىمدى ايتسام، اكىم، مينيستر، پرەمەر-مينيستر، مەملەكەتتىك حاتشى سياقتى جالىنا قول تيگىزبەيتىن نەبىر ءىرى قىزمەتتىڭ قۇلاعىن ۇستاپ، تالاي ءدۇبىرلى دوداعا، ساياسي تارتىسقا كىرگەن تانىمال تۇلعانىڭ بۇگىنگى زەينەتكەرلىك قوڭىرقاي تىرلىگىنە ەمەس، جالىنى ءالسىز جىلۋسىز سوزدەرىنە نالىدىم. الداعى سايلاۋ مەن تاڭداۋ جولايىرىعىندا داعدارىپ تۇرعان مىناۋ قوعامنىڭ، تولقىمالى ۋاقىتتىڭ قازىرگى تىنىسى تۋرالى باعا بەرەتىن قايراتكەردىڭ اڭگىمەسى دارەجەسىنە كوتەرىلە الماپتى. سولعىن. جاڭاشا وي-تۇجىرىم جوق. بىرجاقتى. سول باياعى «مادەني مۇرا». سول باياعى «كۇلتەگىن». شيرەك عاسىر بويى ايتىلىپ كەلە جاتقان ەلگە بەلگىلى مادەني ءىس-شارالار تىزبەگى. نەگە بۇلاي، تىم سۇرقاي بولىپ شىققان؟

ماتەريالدىڭ اۆتورى نۇرتىلەۋ يمانعاليۇلى دا تاجىريبەلى جۋرناليست سياقتى ەدى. قامشىنى ەركىن باسا الماعانى بىلاي تۇرسىن، سۇحبات بەرۋشىگە كوپشىكتى اياماي قويعانىن كورىپ، تەلەجۋرناليستيكا كوكجالىنىڭ قولتاڭباسىن تاني الماي قالدىم. ازۋى ءمۇجىلىپ قالىپتى. الدە، تاپسىرىس سولاي بولدى ما؟ مەيلى، جازىلار دۇنيە جازىلدى. وقىدىق. ەندى پىكىر قوسايىق.

ءتىلشى ءبىر جەردە سيپاي قامشىلاپ وتىرىپ: «سىزدىڭشە، بۇگىنگى «قوعامدىق سانادا» وزگەرىس نىشانى بايقالا ما؟» دەپ، ارىپتەسىن ساياسات اۋىلىنا قاراي جەتەلەۋگە تىرىسىپتى. تۇسىنە بىلگەن جانعا وسىنىڭ ءوزى دە سوڭعى جىلدارى قاق سۋىنداي ىركىلىپ، توقىراپ قالعان قوعامنىڭ قوياسىن اقتارۋعا ابدەن جەتكىلىكتى. بىراق، الىمدى ساياساتكەر يمانعالي تاسماعامبەتوۆ ول جاققا اياق باسپايدى. شىدەرلەۋلى اتتاي كىبىرتىكتەپ، سول باياعى ەشكىمگە كەرەگى جوق، زيانسىز مادەنيەت سۇرلەۋىنەن ۇزاپ كەتە المايدى. جارايدى، وعان دا كەلىسەيىك. بۇگىنگى كۇنى ەل رۋحانياتىن ىڭىرشاعى شىققان وگىزدەي العا سۇيرەپ كەلە جاتقان قاۋىم – وسى شىعارماشىلىق وكىلدەرى ەكەنى داۋسىز. ەسىنەگەن دەپۋتاتتار سەكىلدى ميللونداپ تابىس تاپپايتىن، ەڭبەگى ەلەنبەيتىن ەڭ كەدەي، تۇرمىسى ناشار الەۋمەتتىك توپتىڭ بەل ورتاسىندا جۇرگەن دە سولار. ال، وسى سورماڭداي مادەنيەتىمىزدى تۋلاقتاي تارتىپ جۇلىم-جۇلىمىن شىعارىپ، ايدالاداعى سپورتقا قوساقتاپ، وسىنشالىقتى تومەن دەڭگەيگە قۇلدىراتقان كىم؟ يمانعالي جارق ەتىپ سەرپىلىپ: «قازىرگى بيلىك!» دەپ ساڭق ەتسە، وقىرمان رەتىندە ريزاشىلىقپەن قول سوعار ەدىم. جوق، ايتا المادى. ايتىلسا، سول بيلىكتىڭ ۇشار باسىنا شىعىپ، قايتا تۇسكەن وزىنە دە وڭاي تيمەسىن سەزىنەدى. تۇسىنەم.

دەگەنمەن، اقىل ايتقانىم ەمەس، بەل شەشىپ بىلەكتى سىبانىپ، ۇزاق ۋاقىتتان بەرى العاش رەت ەل الدىنا شىققان سوڭ، يمانعالي تاسماعامبەتوۆ اشىق سىرلاسۋدان بويىن اۋلاق ۇستاماعانى ءجون ەدى. ويتكەنى تاعى قايتالايىن، ول قاتارداعى كوپ قازاقتىڭ ءبىرى ەمەس. حالىق مويىنداعان ءىرى ساياساتكەر. سوندىقتان، وسى كۇنى قوعامدى سىلكىندىرىپ تۇرعان اششى ساۋالداردىڭ قويىلاتىنىن دا، وعان جۇرتتىڭ جاۋاپ كۇتەتىنىن دە جاقسى بىلەدى. بۇگىن بولماسا، ەرتەڭ الدىنان شىعادى.

ماسەلەن، مەن الدا-جالدا كەزدەسە قالسام، تاۋەلسىز جۋرناليست رەتىندە مىنا ءبىر سۇراقتاردى قويىپ، جەكە كوزقاراسىن ءبىلدىرۋدى سۇرار ەدىم. بۇل كوپشىلىكتىڭ كوكەيىندەگى ساۋالدار دەسەك تە قاتەلەسپەيمىز.

- «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ بيىلعى 07 اقپانداعى نومىرىندە «ابايدىڭ سول كىتابى قايدا ەكەن؟» دەگەن ماقالامىزدى وقىعان بولارسىز. سوندا ۇلى اقىننىڭ 1909 جىلى قازاندا شىققان اسا قۇندى كىتابىن بۇرىنعى امانياز دەگەن كومەكشىڭىز ارقىلى وزىڭىزگە بەرگەنىم تۋرالى جازىلعان. جادىگەر يەسىنىڭ ۇرپاقتارى سونىڭ تاعدىرىن بىلگىسى كەلىپ، سۇراۋ سالۋدا. نە ايتاسىز؟

- «قازاقستاندا ەكى بيلىك بار» دەپ جار سالىپ جۇرگەن ساۋەگەيلەردىڭ پىكىرىنە قارسى قانداي ءۋاج بىلدىرەسىز؟ 

- الداعى ءماجىلىس سايلاۋىنا قاتىسۋ نەمەسە ساياساتقا قايتىپ ورالۋ جوسپارىڭىزدا بار ما؟ 

- ءبىر عانا بيلىك پارتياسىنىڭ كولەڭكەسى سەكىلدى كولبەڭدەگەن ساياسي ۇيىمداردىڭ ارەكەتىنە قالاي قارايسىز؟ مۇنىڭ سوڭى ءبىزدىڭ ەلدەگى تىنىشتىققا قىرعىز وقيعاسى سەكىلدى كەرى اسەرىن تيگىزبەي مە؟

- كەزىندە پرەمەر-مينيستر بولىپ تۇرعاندا ءوزىڭىز ەرىكسىز ارالاسقان، ءالى ءدۇمپۋى باسىلماعان جەر داۋىنا قاشان نۇكتە قويىلادى؟ 

- ەن جايلاعان ەل-جۇرتى جان-جاققا بىتىراپ كوشىپ، جالاڭاش قالعان شەكارامىزدىڭ جاعدايىنا قاتىستى بۇرىنعى قورعانىس ءمينيسترى رەتىندە نە ايتاسىز؟

- سۇحباتتا «ەڭ قاسيەتتى، ەڭ كيەلى ەسىمگە يە» اياۋلى انالارىمىز جايلى كەرەمەت وي تولعاپسىز. ال، پاندەميا كەزىندە ۇكىمەتتەن 42 500 تەڭگەنى دە الا الماعان كوپبالالى انالاردىڭ اۋىر تاعدىرىن جەڭىلدەتۋدىڭ جولدارى قانداي؟ 

- بۇگىندە نۇر-سۇلتاندا ميللياردتاردى جۇتقان «LRT ءىسى» ءوتىپ جاتىر دەپ ەستىدىك. ءسىز سول كەزدەگى قالا باسشىسى رەتىندە يەگىڭىزدىڭ استىندا بولىپ جاتقان تالان-تاراجدى قالاي بايقاماي قالدىڭىز؟

- قوس-قوستان ديپلومى بولسا دا، جۇمىسسىز قاڭعىرىپ جۇرگەن مىڭداعان جاس تۇلەكتەردىڭ قۇردىمعا كەتكەن ارمانى، كۇيرەگەن ءۇمىتى تۋرالى ويلايسىز با؟ (ارينە ويلايسىز. ءبارىن ويلايسىز. بىراق، اشىپ ايتا المايسىز. نەگە؟..). 

ءجا، ءبىر جولعا وسى دا جەتەر. سۇحباتىمىزعا ورالايىق.

يمانعالي تاسماعامبەتوۆ ءوز اڭگىمەسىندە باعى اشىلماعان مەملەكەتتىك ءتىلىمىزدىڭ جايىن قوزعاپ ءوتىپتى. «بيلىك قاي تىلدە سويلەسە – حالىق تا سول تىلدە سويلەيدى» دەگەنى ىپ-راس. مۇنى وسىدان ءبىر عاسىر بۇرىن، 1924 جىلى قازاق ۇكىمەتىن باسقارعان ساكەن سەيفۋللين دە «قازاقتى قازاق دەيىك» دەگەن ماقالسىندا شىرىلداپ ايتىپ كەتكەن. ءتىپتى، قۇدىرەتى كۇشتى كومپارتيانىڭ قاھارىنا دا قاراماي توتەنشە سەسسيا شاقىرىپ، ءتىل تۋرالى دەكرەت قابىلداتۋعا ۇيىتقى بولعان. «قازاق ءتىلى مەملەكەتتىك ءتىل بولسىن، ءىس قاعاز قازاق تىلىندە جۇرگىزىلسىن» دەگەن شەشىم شىعارتقان. سودان بەرى ءبىر عاسىر وتسە دە، قازاق ءتىلى بيلىكتىڭ دالىزىنە دە كىرە الماي، بوساعادان سىعالاپ تۇر. وسىعان كۇيىنگەن يمانعالي تاسماعامبەتوۆ «جاڭا ايتىپ ءوتتىم، جاناشىرلىق ەڭ ءبىرىنشى بيلىكتەن باستاۋ الۋ كەرەك. ماسەلە سوندا» دەپ قاداپ تۇرىپ ايتىپتى. بىراق، قاداپ تۇرىپ ايتۋ از. ەلدى سەندىرەتىندەي ناقتى ءىس كەرەك.

بۇل تۇرعىدا يمانعاليدىڭ الماتىنى باسقارىپ تۇرعان كەزىندەگى باتىل  قادامىن ەسكە الماي كەتپەۋگە بولماس. ول وڭتۇستىك مەگاپوليسكە كەلگەن بەتتە سىرەسكەن قالىڭ شەنەۋنىكتىڭ بەتىن مەملەكەتتىك تىلگە بۇرۋعا ارەكەتتەندى. «الماتى قازاقشا سويلەمەي، قازاقستان قازاقشا سويلەمەيدى» دەگەن ايگىلى سوزىمەن جاڭا قىرىنان تانىلدى. ءىس قاعازدارىن مەملەكەتتىك تىلگە كوشىرۋ تۋرالى قاۋلى قابىلدادى. وكىنىشكە وراي، ورىستىڭ ءتىلى مەن تاربيەسى ساناسىنا ماڭگىلىك ءسىڭىپ قالعان ولجاس سۇلەيمەنوۆ «كاكوي دۋراك پيسال ەتو پوستانوۆلەنيە؟ ەسلي پەرەۆەستي الماتى نا كازاحسكي يازىك، بۋدەت سوتسيالنىي ۆزرىۆ» دەپ كۇركىرەپ، گۇر ەتە ءتۇستى. سول كورىنىس ءالى كوز الدىمدا. اكىمشىلىكتىڭ قاتارداعى قىزمەتكەرى رەتىندە، وسى قاۋلىنىڭ جوباسىن ازىرلەۋگە قاتىسقان «دۋراكتاردىڭ» ءبىرى مەن ەدىم. «الجاس اماروۆيچ، ەتوت دۋراك پەرەد ۆامي!» دەۋ كەرەك ەدى. دەي المادىق. ميكروفوندار توردەگى اكىم قارالاردىڭ، يگى جاقسىلاردىڭ الدىندا تۇرعان. قاسىندا وتىرعان يمانعالي بىردەڭە ايتار ما دەپ كۇتىپ ەدىك، دوس-جار ادامىمەن بەت جىرتىسقىسى كەلمەدى مە، ءتۇرى كۇرەڭىتكەن كۇيى ءۇنسىز قالدى.

الەمگە تانىمال اقىننىڭ ابايسىزدا ەموتسيامەن ايتىلعان وسى كۇركىرىنەن كەيىنگى جاڭعىرىقتاردى ءىلىپ اكەتكەندەر از بولعان جوق. الماتىلىقتار ۇزاق كۇتكەن، مەملەكەتتىك ءتىلدى اسقاقاقتاتۋ تۋرالى جاپ-جاقسى قاۋلى قاعاز جۇزىنەن ارى اسپادى. اسىرماعان وزگە ەمەس – اكىمنىڭ ءوزى استانادان الىپ كەلگەن ءورىستىلدى كرىلوۆ، سەيدۋمانوۆ، دانديگۋلوۆ سياقتى ورىنباسارلارى، قوسشى-كومەكشىسى، ءباسپاسوز حاتشىسى ت.ب. جاندايشاپتارى. كەزىندە كومسومولدا بىرگە ۇرانداتقان، 1986 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا «قازاق ۇلتشىلدارىن» قويداي قۋالاعان شولاق بەلسەندىلەرگە قازاق ءتىلى اسا قاجەت ەمەس ەدى. قولىمدى توسىمە قويىپ ايتايىن، اكىمدىك پەن وعان قاراستى 25 دەپارتامەنت، باسقارماداعى قىزمەتكەرلەردىڭ 90 پايىزى قازاق بولا تۇرا، باسىم كوپشىلىگى «قازاق ادەبيەتى»، «انا ءتىلى» گازەتتەرىن وقىماق تۇگىلى، ونداي باسىلىمدار بار ەكەنىن بىلمەيدى دە. اسىرەسە، يدەولوگيا جونىندەگى ورىنباسار، تۇرعىن ءۇي كوميسسياسىن باسقارعان سەرىك سەيدۋمانوۆ اقپارات، باياندامانى قازاقشا ازىرلەپ اپارساق، ورىس تىلىندەگىسىن قوسا تالاپ ەتىپ، وتىرىپ الاتىن. ارينە، كوپ ۋاقىتىڭدى بوسقا جەيتىن ماعىناسىز تىرلىكتىڭ قاجەتسىزدىگىن ايتىپ، ءبىز دە قاراپ قالمايمىز. اكىمنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدى تورگە وزدىرۋ تۋرالى قاۋلىسىنا سىلتەمە جاسايمىز. جوق، سۇق ساۋساعىمەن توبەنى كورسەتىپ: «پيشيتە نا رۋسسكوم! منە پوفيگ، كتو ۆاس پوددەرجيۆاەت ناۆەرحۋ!» دەپ، قاسارىسقانىن ءوز باسىمىزدان تالاي وتكەردىك. مەنىڭشە، ايگىلى باقاي، شاڭىراق وقيعالارىنىڭ تۋىنا دا يدەولوگياداعى وسىنداي قازاققا قاتىستى كەرەعار كوزقاراس تىكەلەي سالقىنىن تيىزگەن سياقتى. ءيا، وتكەن ءوتتى، كەتكەن كەتتى. ونى ەسكە الىپ وتىرعانىم، بىرەۋلەردىڭ كەمشىلىگىن تىزبەكتەۋ ءۇشىن ەمەس، ازاماتتىعى ءبىر باسىنان اسىپ-جەتەرلىك يمانعاليدىڭ ءوزى كىمدەرگە سەنىم ارتقانىن، قانداي كادرلار قورشاپ جۇرگەنىن ءبىلدىرۋ ءۇشىن عانا تىلگە تيەك ەتكەنىم.

جۋىردا ەل پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ «كەلەشەكتە شىن مانىندە ۇلتارالىق قاتىناس تىلىنە اينالۋى ءتيىس قازاق ءتىلىن جىلدام دامىتۋىمىز قاجەت» دەپ، قولداۋ ءبىلدىرىپ وتىرعاندا بىزگە، قازاقتارعا اياناتىن نە بار؟ باتىل قيمىلداۋىمىز كەرەك ەمەس پە! بىراق، مويىنداۋىمىز كەرەك، قازاق ءتىلىن دامىتۋ ءۇشىن قازىرگى زاڭ  قاۋقارسىز. ونى ايتاسىز، ۋاقىت كوشىنەن كوپ كەيىن قالىپ قويعان «ءتىل تۋرالى» زاڭدى جۇزەگە اسىرۋدىڭ نورماتيۆتىك قۇجاتتارى ءالى كۇنگە قابىلدانعان جوق. قازا بەرسەك، تەرەڭگە كەتەمىز. ەندەشە، بۇل باعىتتاعى ارمان-تىلەگىمىز ناقتى جۇزەگە اسۋ ءۇشىن، الدىمەن، ەكى ماسەلەنى دۇرىستاپ شەشىپ الۋىمىز قاجەت. ءبىرىنشىسى – بەلگىلى اقىن قازىبەك يسا ۇيىمداستىرىپ، مىڭداعان ادام قول قويعان حاتتا ايتىلعاداي: «كونستيتۋتسياداعى 7-باپتىڭ ورىس ءتىلى رەسمي تۇردە قازاق تىلىمەن تەڭ قولدانىلادى دەگەن 2-ءشى تارماعىن الىپ تاستاۋ». ەكىنشىسى – «مەملەكەتتىك ءتىل» تۋرالى جاڭا زاڭ قابىلداۋ. ول ءۇشىن قايتادان «ۆەلوسيپەد ويلاپ» تابۋدىڭ قاجەتى جوق. بالتىق ەلدەرىنىڭ زاڭدارىن باسشىلىققا الىپ، زەردەلەسەك تە جەتكىلىكتى. مەن وسىنداي باتىل تۇجىرىمدى قازىر بارلىق مەملەكەتتىك جاۋاپكەرشىلىكتەن ادا، ەركىن ويلى يمانعالي تاسماعامبەتوۆ ايتار دەپ كۇتىپ ەدىم. ەستي المادىم.

«شىركىن-اي!» دەيمىن سۇحباتتى وقىپ بولعان سوڭ. پرەمەر-مينيستر بولىپ تۇرعان كەزىندە يمانعالي ۇستەلدى ءبىر قويىپ، «ءتىل تۋرالى» زاڭدى جاڭعىرتىپ، وبلىستاردى كەزەڭ-كەزەڭمەن مەملەكەتتىك تىلگە كوشىرۋ كەستەسىن ۇسىنعاندا، كىم قارسى بولاتىن ەدى. ەشكىم دە! وسى كىسى بار، باسقاسى بار، بىردە-ءبىر پرەمەر-مينيستر وسى ۋاقىتقا دەيىن "مəۋ" دەمەدى. ال، ەندى قازىر قولىندا بيلىگى جوق، كوپ زەينەتكەردىڭ قاتارىنا قوسىلعان جاننىڭ ءسوزىن ۇكىمەت پەن اكىمدەر قۇلاعىنا قىستىرا ما؟ ارينە، كۇماندى. سوندا، قوعامعا پايداسى شامالى بۇل سۇحباتتى جاريالاۋدىڭ ماقساتى نە؟ 

مۇنىڭ ەكى ءتۇرلى سەبەبى بولۋى مۇمكىن. ءبىرىنشىسى – الداعى ءماجىلىس سايلاۋى الدىندا قوعامنىڭ تامىرىن باسىپ كورۋ، ادامداردىڭ كوڭىل-كۇي اۋانىن بايقاۋ. جوعارىدا ايتقانىمىزداي، يمانعالي تاسماعامبەتوۆ ازىرشە اكىمشىلىك-ساياسي ەليتادان ىرگەسىن اۋلاق سالعانىمەن، حالىقتىڭ بەلگىلى ءبىر بولىگى (ونەر، مادەنيەت، ادەبيەت، ءباسپاسوز وكىلدەرى) ءۇشىن ءالى قايراتكەرلەر ساناتىندا. كەشەگى ايتۋلى ساياساتكەردىڭ بۇگىنگى بەدەلى قانشالىقتى دەڭگەيدە بيىكتەگەنىن، قۇلدىراعانىن وسى سۇحباتتان كەيىنگى باق پەن الەۋمەتتىك جەلىدەگى تارتىستاردان بىلەتىن بولامىز.

ەكىنشىسى – ءدال قازىرگى ۋاقىتتا ەل استاناسىندا بولىپ جاتقان قۇپياسى مول، بىلايعى جۇرت ءۇشىن تۇسىنىكسىز «LRT»-عا قاتىستى سوت ەكپىنىن ەل الدىندا باسەڭدەتۋ امالى بولۋى مۇمكىن. قالاي دەگەنمەن دە، سوت ورىندىعىندا  وتىرعانداردىڭ باسىم بولىگى (قالا اكىمىنىڭ ورىنباسارى، باسقارما باسشىلارى) ونىڭ الماتىدان الىپ بارعان كادرلارى ەكەنىن ەشكىم جوققا شىعارا المايدى. 

ەگەر، شاي ۇستىندە ايتىلعان بۇل اڭگىمە ءدال وسىنداي شاراسىزدىقتىڭ جان تولقىنىسى بولسا، وندا يمانعاليدىڭ شىن زەينەتكەرلىككە شىققانىنا كوزىم انىق جەتتى. 

قايىم-مۇنار تابەەۆ، 

جۋرناليست-جازۋشى

Abai.kz