سارى ادىرلاردىڭ سالقار كوشىن، جۋساندى بەلدىڭ جۇپارىن جان دۇنيەڭمەن سەزىنىپ، كونە مازارلار مەن يەسىز ەسكەرتكىشتەرگە كوز سالعاندا كوكەيىڭە ەسكى سارىن كەلەتىنى بار. بۇل ەسكى سارىن – ەستى اۋەن. قوس ىشەكتى دومبىرانىڭ كيەسىنە ەلىتە وتىرىپ، قاپىلىسى كوپ قالادان، قىتىمىر تىرلىكتەن ءبىر مەزەت الىستاپ، قازاقى الەمنىڭ ەسىگىنە يمەنە اتتايتىنىڭ دا راس. سوندا بۇل الەم نەسىمەن ەرەكشە دەرسىز. ارينە، بۇل قۇندىلىقتى سەزىنۋ ءۇشىن وسى دالا مادەنيەتىنىڭ ىستىق-سۋىعىن قاتار كەشىپ، تابيعات ءتىلىن ءتۇسىنۋ كەرەك بولار. ءاسىلى، ادام بالاسى مىناۋ جارىق دۇنيەگە كەلگەندە العاشقى بولىپ كورەتىنى دە، سەزىنەتىنى دە، ديدارىن نۇرلى قىلاتىنى دا – تۋعان جەردىڭ قاسيەتى.

وسىنداي جان تەبىرەنتەرلىك ساعىنىشپەن تۋعان جەرگە ورالعاندا الدىڭنان اق جۇرەكتى تۋىسىڭ، توسىندە ءتورت تۇلىك جايىلعان تۇران دالاڭ، قاتپار-قاتپار تاۋلار، اققۋلى ايدىن، قوڭىر تىرلىكپەن كۇن كەشكەن اۋىلىڭ مەنمۇندالايدى. اسىرەسە، اققۋ قۇستىڭ كوركەم بەينەسى، قانات قاعىسى، سۇڭقىلداعان داۋىسى، ءبيى، بارلىعى دا – تىلمەن تۇسىندىرۋگە كەلمەيتىندەي ەرەكشە سۇلۋ قۇبىلىس. سول شالعىندا جاتىپ، ەسكە تۇسەتىنى – بالالىق شاقتان ءار ءسوزى كوكىرەككە وشپەستەي بولىپ قاشالىپ قالعان مۇزبالاق اقىن مۇقاڭنىڭ (م.ماقاتاەۆ) «اققۋدىڭ قاناتىنا جازىلعان جىر» كىتابىنداعى ليريكالىق تولعانىستار، توسىن تەڭەۋلەر مەن شىنايى بولمىس. م.ماقاتاەۆتىڭ شىعارماشىلىق شابىتى، ءسوز ءيىسى، وي استارى كەيىن قازاقتىڭ كورنەكتى اقىنى نەسىپبەك ايتۇلىنىڭ ولەڭىنە دارىعانداي. قوس اقىن دا ماحاببات پەن ىڭكارلىكتىڭ، سۇلۋلىق پەن سالتاناتتىڭ سيمۆولىنا اينالعان اققۋ قۇسىن مەيىلىنشە جوعارى دەڭگەيدە جىرعا قوستى.

اققۋ-قاز اۋەلەيدى قالىقتاعان،
قايتەيىن قاناتىم جوق قالىپ بارام.
جۇرەگىم قۇس بوپ ۇشىپ كەتتى-اۋ بىرگە،
جىلاتىپ جالعىز قالاي الىپ قالام؟

وسى ولەڭ جولدارى اۋەن مەن پوەزيانىڭ ءبىر قايناردان ءنار العانىن، اۋەل باستا ءبىر تىلسىمنان پايدا بولعانىن ايعاقتاپ تۇرعانداي. ويىڭا ەرىكسىزدەن «اقىن مەن اققۋدىڭ جانى – ەگىز، ونى ەكى بولەك قاراستىرۋعا كەلمەيدى» دەگەن پايىم ورالىپ، قاناتسىز پەندەنىڭ كۇيىنىشىن، تەرەڭ تەبىرەنىسىنە كەز بولامىز. پەندەدەن جاسىرىپ جۇرگەن جان دەرتىڭدى دە، قارا باسىڭدى مەزى قىلعان جۇمباعىڭدى دا، جانارىڭدى جاۋدىرەتىپ، «دۇنيە جالعاننىڭ» ءدۇدامال كۇيىن دە وسى اۋەزبەن شىعارعىڭ كەلەدى ءبىر ساتتەردە. بار داۋىسىڭدى ايگىلەپ، شىڭ باسىندا تۇرىپ، شىرعالاڭ عۇمىردىڭ شىندىعىن ىزدەگىڭ كەلەدى. سونداعى تابيعاتتىڭ ساعان بەرگەن جاۋابى – جاڭعىرىق. مۇڭلىق ابايدىڭ الگى: «جارتاسقا باردىم، / كۇندەي ايعاي سالدىم، / ونان دا شىقتى جاڭعىرىق»، –  دەيتىن جىر جولدارىنا ۇقسايدى. نەمەسە ورىستىڭ بەلگىلى اقىنى ۆ.ۆىسوتسكيدىڭ: «...ي، ۋلىباياس، منە لومالي كرىليا، / موي حريپ پوروي پوحوجيم بىل نا ۆوي، / ي يا نەمەل وت بولي ي بەسسيليا / ي ليش شەپتال: «سپاسيبو، چتو جيۆوي»، – دەگەن پوەتيكالىق تەرەڭ يىرىمدەرىنە جاقىن.

ءبىز ءسوز قوزعاپ وتىرعان «داريعا-داۋرەن» ءانىنىڭ وزىندىك شىعۋ تاريحى بار. ءۇش ونەر يەسىنىڭ جەمىستى ەڭبەگى ءيسى قازاق دالاسىنا كلاسسيكالىق ءان ۇلگىسىن كورسەتتى. ن.ايتۇلى ءسوزىن، ت.شاپاي ءانىن جازىپ، قازىرگى تاڭدا مۇنى الاشتىڭ تالانتتى ءانشىسى ر.ستامعازيەۆ ناقىشىنا كەلتىرە ورىنداپ ءجۇر. ءانشى «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ تىلشىسىنە بەرگەن ءبىر سۇحباتىندا «داريعا-داۋرەن»، «ارمان»، «ساۋلە-عۇمىر» اندەرىنە توقتالا كەلىپ: «تۇرسىنجان اعانىڭ تريپتيح دۇنيەسى عوي. ول كىسى بىلاي دەيدى: «ادام ومىرگە كەلگەندە ارمانعا بوي الدىرادى، سودان كەيىن داۋرەنىن سۇرەدى، ومىردەن وتكەندە سوڭىندا ساۋلەسى عانا قالادى». ...وسى اندەر ايتىلعان جەردە مەنىڭ ەسىمىم اتالادى. نەساعاڭنىڭ، تۇرسىنجان اعانىڭ ەسىمى اتالادى. ءبارى دە – ەڭبەكتىڭ ناتيجەسى. تالاي اۆتورلاردى كوردىم، «ءانىمدى، ايتەۋىر، شىعارساڭ بولدى» دەگەن. بۇل كىسىلەردە ونداي اتىمەن جوق. كۇنىمەن، تۇنىمەن، تاڭ اتقانشا ءبىر سوزگە تالاسىپ وتىرعان كەزدەرى بولعان. ءبىر ءسوزدىڭ ءوزىن اقىنعا التى-جەتى رەت جازدىرعان. ءۇش ادامنىڭ ورتاسىندا قايناعان ءان وتە ءبىر قايناۋى بىتىك، كوبىگى الىنعان، جەتەرىنە جەتكەن ءان بولدى. جەتەتىن جەرىنە جەتكىزىپ بارىپ شىعارعان دۇنيەنى وسى كىسىلەردەن كوردىم. ءسوز قادىرىن وسى كىسىلەردەن ۇيرەندىم»، – دەيدى. شىنىندا دا، ونەر الەمىنىڭ وزىندىك تامۇقتاي ازابى مەن بەيىشتەي راحاتى بار. شابىت، قيال، سەزىم، ۋاقىت، جان تەبىرەنىسى – وسىنىڭ بارلىعى جىمداسا كەلىپ، تولىسقان، تولىققاندى ءبىر تۋىندى جارىققا شىعادى. جاناردى جارىق قىلىپ، جالعاندى ءسۇيدىرتىپ تۇراتىن دا – اتالعان ەستەتيكالىق كۇي. مۇنداي كلاسسيكالىق شىعارما ۇلى ۋاقىتتىڭ يلەۋىنەن ءوتىپ، جىلدان-جىلعا جۇمباقتالىپ، ومىرشەڭ تۋىندىعا اينالادى. دۇنيەگە العاۋسىز، اڭعال ارمانمەن تالپىنىپ كەلىپ، عۇمىردىڭ اق-قاراسىن كورىپ، بىردە شارىقتاپ، بىردە قۇلدىراپ، اقىرى سول ەڭبەگىڭ ساعىنىشقا تولى سۇرلەۋ بولىپ قالاتىنىن دا اڭعارماي جاتامىز.

جاز كوشىپ ومىراۋىن القىنداعان،
ايدىن كول مۇڭايادى سالقىنداعان.
باسىنان تولەگەندەي عاشىقتاردىڭ،
اينالىپ التى قازداي قاڭقىلداعان.

بەيمارال جاز مەزگىلىنەن قويۋ كۇرەڭ كۇز الەمىنە جاقىنداعان شاقتا تابيعات شىركىننىڭ ءوزى ساعىنىش پەن اڭسارعا باس ۇرعانداي بولىپ سەزىلەدى. قاڭقىلداپ ۇشقان قازبەن بىرگە دۇنيە ديدارىنىڭ ءمولدىر تامشىسى بىرگە ءۇزىلىپ كەتكەندەي، جانىڭنىڭ جاپىراعى جۇلىنىپ، كەۋدەڭ قۋىستانعانداي اسەر الاتىنىڭ دا بار. اۆتور قازاق ادەبيەتىنىڭ ءىرى وبرازىنا اينالعان «تولەگەن» فەنومەنىن تەگىن قوسىپ وتىرعان جوق. جالعاننىڭ كۇللى ساعىنىشىن، مۇڭىن، ۇكىلەگەن ءۇمىتىن تولەگەننىڭ «جانارىنا»، كوكىرەگىنە سىيدىرىپ وتىرعانداي. وسى ورايدا، ەسكە ورالاتىن ءبىر جايت بار. ول – تارلان تاريحتىڭ اقتاڭداق بەتتەرىنەن سىر شەرتىپ، قازاقتى ۇيىستىرۋعا، ءبىر بولۋعا، بولىنبەۋگە شاقىراتىن، سويتە تۇرا اسا جوعارى مادەنيەتتىڭ نىشانىن بايقاتىپ، ۇلتتىق تانىمدى ايشىقتاعان «قىز جىبەك» كوركەم ءفيلمى. سول كينو ايدىن كولدىڭ، اققۋدىڭ بەينەسى، «اق جايىق» ءانىنىڭ ورىندالۋىمەن باستالۋشى ەدى عوي. وسى ءاندى ورىنداعان جاقسىلىق زاكىروۆ ءوز ەستەلىگىندە اتالعان تۋىندى تۋرالى بىلايشا وي تارقاتادى: «ق.مىرزاليەۆكە تاپسىرىس بەرىلىپ، ول تۇنىمەن وتىرىپ، تاڭعى ساعات جەتىدە «اق جايىق» دەگەن ءماتىندى الىپ كەلدى. بۇگىندە وسى پوەتيكالىق ماتىنمەن ەلگە تاراپ كەتتى. مەن سول جاڭا سوزىمەن ايتىپ، جاتتىعا باستادىم. ءبىر ايدان كەيىن ن.تىلەنديەۆ ءاندى قايتالاي تىڭداپ: «جوق، بۇل ءسوز كينوعا كەلىسپەي تۇر»، – دەپ، اقىنعا تاعى دا تاپسىرىس بەردى. ق.مىرزاليەۆ ەندى «زار زامان» دەگەن نۇسقاسىن ۇسىندى:

زار زامان، قۇزعىن زامان، سۇلىك زامان،
تۋدى عوي ەل باسىنا بۇلىك زامان.
قاسىرەت كەۋدەمىزدى باسىپ تۇرىپ،
جىبەردى-اۋ تىزەمىزدى بۇگىپ جامان.
اققۋلى مەكەن،
گاككۋلى مەكەن،
باق-داۋلەت قايتا اينالىپ كەلەر مە ەكەن...».

باتىس ايماعىنىڭ ۇلگىلەرىنە ءتان بۇل ءان باستالا سالىسىمەن-اق كونە داۋىرلەرگە ساپار شەكتىرىپ، اۋەننىڭ دامۋ جەلىسى، ىرعاعى سول ءوڭىردىڭ ءستيلىن، حالىق انىنە جاقىن ەرەكشەلىگىن ايعاقتايدى. جايىققا قونىپ، جايىقتان ۇشقان ءسۇمبىل قاناتتى قۇستاردىڭ سۇلۋلىعىنا تامسانىپ قانا قويماي، ۇلتىمىزدىڭ ارعى-بەرگى تاريحىن، وتكەن جولىن باعدارلاۋعا بولادى. سارىننىڭ ءوزى سول قۇندىلىققا جەتەلەپ تۇر. قانشا تىڭداساق تا، قۇلاعىمىزدان ءۇنى كەتپەي، اراعا جىلدار سالىپ جاڭعىرا بەرەتىنى دە سوندىقتان. «داريعا-داۋرەن» ءانى دە سونداي كەيىپتە.

جالپى، ن.ايتۇلى شىعارماشىلىعىندا قۇسقا قاتىستى كوپتەگەن ولەڭدەر كەزدەسەدى. ءار ولەڭدە ءارتۇرلى قۇستار ەرەكشە سيپات الىپ، بىردە قىران، بىردە قارلىعاش، بىردە اققۋدىڭ بەينەسى اۋىق-اۋىق ۇشىراساتىنىن اڭعارامىز. ماسەلەن: «تۋعان جەر، سەنەن كەتەردە، / جابىعىپ، قاتتى جۇدەدىم. / ۇشىرسام ساعان جەتەر مە، / كوگەرشىن – مەنىڭ جۇرەگىم»، – نەمەسە «جۇرەگىم مەنىڭ بۇلقىندى / قىراننىڭ كورىپ قاناتىن. / ساپىرىپ سۋداي بۇلتىڭدى، / شارىقتاپ، شايقاپ الاتىن»، – دەگەن ولەڭ جولدارىندا اقىننىڭ پوەتيكالىق قۋاتى، ەستەتيكالىق تولعانىسى مازداپ تۇرعانىن سەزىنۋ قيىن ەمەس.

ءسوزىمىزدىڭ القيساسىندا تۋعان جەر تۋرالى وي قوزعادىق. بۇل پايىمنىڭ نەگىزگى باستاۋى دا، قايناركوزى دە – ۇلت بولاشاعىمەن ماڭگى ساباقتاس. كەيدە تۇماداي تۇنىق پەيىل تەك اۋىلدا، تۋعان جەردە، يەن دالادا قالىپ قويعانداي اسەردە بولاتىنىمىز شىندىق. ناتيجەسىندە، ءسوز مادەنيەتىن، ءسوز استارى مەن بايىبىن تەرەڭ ءتۇسىنۋ – ىشكى بولمىسىمىزعا اسەر ەتەتىنىن بىلەمىز. سول دالانىڭ ساي-سالاسىن قىزعىشتاي قورعاپ، ولەڭگە ارقاۋ ەتكەن جىراۋلار مەن ابىزدار – ءوز زامانىنىڭ ايناسى عانا بولىپ قويماي، سول ءداۋىردى، قوعامدى تۇزەتۋشى كۇشتىڭ ميسسياسىن اتقاردى. ەلدىڭ جوعىن جوقتاپ، مۇڭ مەن زارىن بيلىككە جەتكىزىپ وتىرعانى دا امبەگە ايان. ال پوەزياسىنا زەر سالساڭىز، جوعارى پافوستىڭ جارقىن ۇلگىسىن كورەسىز. ن.ايتۇلى دا سول رۋحتىڭ وتىن وشىرمەي، كەشە مەن بۇگىننىڭ اراسىن جالعاپ وتىر. مىنا ءبىر جىرىندا جىراۋلىق سارىندى بىردەن بايقايمىز.

سارىالا قازىم ساڭقىلداپ،
سايراندا سازدا سالقىنداپ،
قۋانىشىمنىڭ كول-كوسىر،
قازانى قاينار سارقىلداپ.
توسىننان توكسەم كولگە سىر،
تامسانار تاۋلار ساز تىڭداپ...

ارينە، اساۋ كوڭىلدىڭ بۇلقىنىسى اسپانداپ، جان دۇنيەنى جارىپ شىققان شاتتىقتىڭ «سارىالا قازداي» ساڭقىلداپ ۇشقانى، بۇلدىر كۇننىڭ پەردەسىن ءتۇرىپ، كوكتەمەمەن بىرگە جىلى سەزىمدى كەشكەنى – كەۋدەسىندە جانى بار ادامدى تەبىرەنتپەي قويمايدى. دەگەنمەن، اۆتور وسى ءبىر «قاسىقتاپ» جيعان قۋانىشتى قاپيادا توگىپ العىسى كەلمەي، جاننىڭ تىنىشتىعىن بۇزىپ الماي، ەڭ قىمباتتى دۇنيەسى – ارىن تازا ۇستاعىسى كەلەدى. ءسويتىپ: «ابايسىزدا ۇيقىڭنان شوشىتتىم با، / كەتتىڭ ۇشىپ قاي جاققا، قارلىعاشىم؟»، – دەپ مازاسىزدانادى، الاڭدايدى. وسى كۇيدىڭ ءوزى – اقىن الەمىنىڭ ەسىگىن اشىپ، ءسابي كوڭىلىن ءبىر مەزەت بايقاتقانداي.

كوركەم ادەبيەتتە ادامنىڭ جانىن قۇسقا تەڭەۋ – ءجيى ورىن الاتىن قۇبىلىس. ءتىپتى، كەي ۋاقىتتا قۇس اتاۋلىسى اقىننىڭ مۋزاسىنا، مۇڭىن شاعار سىرلاسىنا دا اينالۋى مۇمكىن. قيان-كەسكى زاماننىڭ قيىندىعىن كورگەن ءور اقىن م.وتەمىسۇلى قىزعىش قۇسقا ىشكى دەرتىن، قايعىسىن ايتىپ، يساتايدان ايىرىلعانىن ايتقان ولەڭدى كوزى قاراقتى وقىرمان جاقسى بىلەدى. شىنىندا دا، اقىن فيلوسوفياسىندا قۇستاردىڭ ورنى، ولاردىڭ پەرىشتەلىك وبرازى ەشقاشان جوعالمايدى دەپ نىق سەزىممەن ايتۋعا بولادى. كەرىسىنشە، كوبىرەك ىزدەنگەن سايىن بۇل نىسانا جاڭا كەيىپتە جىرلانارى ءسوزسىز. وسى ورايدا، تاعى دا ن.ايتۇلىنا كەزەك بەرەيىك.

تىرلىكتىڭ تۇرالاسا كەر شولاعى،
كوڭىلگە قاي-قايداعى شەر تولادى.
ارماندى ادام قۋىپ جەتكەن ەمەس،
قىرانداي قوس قاناتىڭ بولسا داعى.

قۇستىڭ بولمىسى مەن تابيعاتى – كوكىرەگىڭدى كىر-كەساپاتتان تازارتىپ، قاراعان سايىن مەيىرىڭ قانىپ، ءۇزىلىپ تۇسكەن ءبىر تال قاۋىرسىنىنا دەيىن جانىڭ اۋىرىپ، كۇز لەبىمەن كۇرسىندىرەدى. وتكەن مەن بۇگىندى ويعا الىپ، جانىڭ تىنىشتىق تاپپايدى. قۇستاردىڭ جىلى جاققا قانات قاعاتىنى سەكىلدى اقىننىڭ دا جانى جىلى ءسوزدى، ىستىق مەيىرىم مەن ماحابباتتى، سۇلۋلىقتى سۇيەدى. سول ءبىر قۇستىڭ قاۋىرسىنىنداي اق قاعازعا بارلىق سىرىن اشىپ، بۇكپەسىز، بوياماسىز ويىن جەتكىزگىسى كەلەدى. بۇل دا – ن.ايتۇلى جىرلاعانداي، «اققۋدىڭ كوز جاسىنداي كولگە تامعان» ەرەكەشە كۇيدىڭ اسەرى.

ءبىرجان احمەر

Abai.kz