جۇلدىزدى جيىرما كۇن
ەكىنشى كۇن (27 قاراشا ):
اتامەكەن
ەلىمىز تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعاننان كەيىن مەملەكەت باسشىسى ن.ءا.نازارباەۆ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنە، باسقا دا مۇددەلى مينيسترلىكتەر مەن ۆەدومستۆولارعا ەلدىڭ بىرلىگىن جانە اۋماقتىق تۇتاستىعىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن شەكارالاس مەملەكەتتەرمەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك شەكاراسىن زاڭدى تۇردە رەسىمدەۋ ۇدەرىسىن باستاۋدى تاپسىردى. ويتكەنى، شەكارا ماسەلەسىن تۇپكىلىكتى شەشكەنگە دەيىن كەز كەلگەن شەكارالاس مەملەكەتتىڭ ءبىزدىڭ ەلىمىزگە اۋماقتىق تالاپ قويۋ مۇمكىندىگى ساقتالاتىن ەدى.
قازاقستان وزىمەن شەكتەسەتىن بارلىق مەملەكەتتەرمەن مەملەكەتتىك شەكاراسىن حالىقارالىق شارتتار نەگىزىندە دەليميتاتسيالاۋ ۇدەرىسىن ويداعىداي جۇزەگە اسىردى، شەكاراسىن شەگەندەپ الدى. بۇل - ايتۋعا عانا جەڭىل. گازەتتىڭ بۇگىنگى نومىرىندە جاريالانىپ وتىرعان ماقالالار تاۋەلسىز مەملەكەتتىڭ نەگىزگى اتريبۋتتارىنىڭ ءبىرى - مەملەكەتتىك شەكارامىز جايىندا بولماق.
وتان مەملەكەتتىك شەكارادان باستالادى
ەكىنشى كۇن (27 قاراشا ):
اتامەكەن
ەلىمىز تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعاننان كەيىن مەملەكەت باسشىسى ن.ءا.نازارباەۆ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنە، باسقا دا مۇددەلى مينيسترلىكتەر مەن ۆەدومستۆولارعا ەلدىڭ بىرلىگىن جانە اۋماقتىق تۇتاستىعىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن شەكارالاس مەملەكەتتەرمەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك شەكاراسىن زاڭدى تۇردە رەسىمدەۋ ۇدەرىسىن باستاۋدى تاپسىردى. ويتكەنى، شەكارا ماسەلەسىن تۇپكىلىكتى شەشكەنگە دەيىن كەز كەلگەن شەكارالاس مەملەكەتتىڭ ءبىزدىڭ ەلىمىزگە اۋماقتىق تالاپ قويۋ مۇمكىندىگى ساقتالاتىن ەدى.
قازاقستان وزىمەن شەكتەسەتىن بارلىق مەملەكەتتەرمەن مەملەكەتتىك شەكاراسىن حالىقارالىق شارتتار نەگىزىندە دەليميتاتسيالاۋ ۇدەرىسىن ويداعىداي جۇزەگە اسىردى، شەكاراسىن شەگەندەپ الدى. بۇل - ايتۋعا عانا جەڭىل. گازەتتىڭ بۇگىنگى نومىرىندە جاريالانىپ وتىرعان ماقالالار تاۋەلسىز مەملەكەتتىڭ نەگىزگى اتريبۋتتارىنىڭ ءبىرى - مەملەكەتتىك شەكارامىز جايىندا بولماق.
وتان مەملەكەتتىك شەكارادان باستالادى
قازاقستان تاۋەلسىز مەملەكەت بولىپ قۇرىلعاننان باستاپ حالىقارالىق قۇقىق نورماسى مەن قاعيدالارىن بەرىك ۇستاناتىنىن مالىمدەدى. پرەزيدەنت ن.نازارباەۆ سىرتقى ساياسي باعىتتىڭ مىناداي باعدارلارىن بەلگىلەدى: «ەڭ الدىمەن، ءبىز ءوز ساياساتىمىزدىڭ بەيبىتشىلىك سۇيگىشتىك باعىتىن قولدايمىز جانە ءبىز الەمدەگى بىردە-ءبىر مەملەكەتتىڭ اۋماعىنا دامەلەنبەيمىز دەپ ءمالىمدەيمىز. ءوز جاۋاپكەرشىلىگىمىزدى ۇعىنا وتىرىپ، ءار اسكەري قاقتىعىستىڭ سوڭى اپاتتى سالدارعا اكەلىپ سوعاتىنىن تۇسىنەمىز:
- قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك ساياساتىنىڭ باستى ماقساتى رەتىندە بەيبىتشىلىكتى ساقتاۋدى مويىندايمىز;
- ساياسي، ەكونوميكالىق جانە باسقا ماقساتتارعا قول جەتكىزۋ قۇرالى رەتىندە سوعىس نەمەسە اسكەري كۇشپەن قاۋىپ توندىرۋدەن باس تارتامىز;
- قۇرىلعان شەكارالاردىڭ بەرىكتىگى، باسقا مەملەكەتتەردىڭ ىشكى ىستەرىنە ارالاسپاۋ قاعيدالارىن ۇستانامىز».
ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزدىڭ شەكارالىق ساياساتى حالىقارالىق قۇقىق، ۇلتتىق زاڭناما جانە الەمدىك ءتاجىريبە قاعيدالارى مەن نورمالارىنا نەگىزدەلگەن. مەملەكەتتىك شەكارا زاڭدى بەكىتىلگەن اۋماعىنىڭ شەگىن ايقىندايتىن سىزىق رەتىندە قارالادى. كونستيتۋتسياعا سايكەس قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اۋماعى قازىرگى شەكاراسىندا ءبىرتۇتاس، قول سۇعىلمايدى جانە بولىنبەيدى. قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك شەكاراسىن بەلگىلەگەن جانە وزگەرتكەن كەزدە جەكە مەنشىك پەن ۇجىمدىق قاۋىپسىزدىكتى، شەكارالاس مەملەكەتتەرمەن ءوزارا ءتيىمدى جانە جان-جاقتى ىنتىماقتاستىق مۇددەلەرىن، شەكارا داۋلارىن بەيبىت شەشۋ قاعيداتتارىن باسشىلىققا الادى.
مەملەكەتارالىق شەكارانى بەلگىلەۋ ەكى كەزەڭنەن تۇرادى. ءبىرىنشى كەزەڭى - بۇل شەكارانى دەليميتاتسيالاۋ. ياعني، ءتيىستى شارت بويىنشا مەملەكەتتىك شەكارا سىزىعىنىڭ ءوتۋىن ەگجەي-تەگجەيلى سيپاتتاپ انىقتاۋ جانە سول سىزىقتى كارتاعا ءتۇسىرۋ. ەكىنشى كەزەڭى - بۇل شەكارانى دەماركاتسيالاۋ، جەرگىلىكتى جەردە شەكارانى ورناتۋ.
ەلىمىزدىڭ ەكى ءىرى دەرجاۆا - رەسەي مەن قىتايدىڭ اراسىندا ورنالاسۋى بۇل ەلدەرمەن شەكارانىڭ ءوتۋى ماسەلەسىنە ەرەكشە ءمان بەردى. سوندىقتان قازاقستان دەلەگاتسياسى ءوز كوزقاراسىن بەرىك ۇستاندى جانە كەلىسسوزدەر ءجۇرگىزۋشى ارىپتەستەرىنىڭ ۇسىنىستارى مەن دايەكتەرىن قۇرمەتپەن قابىلداپ، كورشى مەملەكەتتەرمەن اۋماقتىق داۋ-دامايلار نەگىزىندە بولاتىن تۇسىنىسپەۋشىلىكتى بولدىرماۋدى قاداعالاي وتىرىپ، جۇيەلى تۇردە ءوز مۇددەلەرىن ىلگەرى جىلجىتا بەردى. بۇل ماسەلەلەردە قازاقستان ديپلوماتيالىق قىزمەتى پرينتسيپتىلىك پەن بەرىكتىكتى، سىندارلىلىق پەن بىتىمگەرشىلىكتى ۇيلەستىرە ءبىلدى.
قازاقستانعا 1992 جىلدان 2005 جىلعا دەيىن زاماناۋي قۇرلىقتاعى شەكارانى بارلىق پەريمەترى بويىنشا بەلگىلەپ الۋعا مۇمكىندىك تۋدى. ەل باسشىلىعى ەڭ الدىمەن قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىمەن مەملەكەتتىك شەكارانى دەليميتاتسيالاۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى. ويتكەنى، قازاقستان مەن قىتاي اراسىندا مەملەكەتتىك شەكارا ورناتۋدىڭ بۇرىننان كەلە جاتقان كۇردەلى تاريحى بار. سونداي-اق قازاقستان - قىتاي شەكاراسى ءۇش عاسىر بويىنا قالىپتاسىپ كەلدى. ونىڭ العاشقى قۇجاتتى رەسىمدەۋى 140 جىلدان استام بۇرىن باستالعان، ول كەزدە قازاقستان رەسەي يمپەرياسىنىڭ قۇرامىندا بولعان ەدى. 1860 جىلعى پەكين قوسىمشا شارتى مەن 1864 جىلعى چۋگۋچاك حاتتاماسى بۇل جۇمىستىڭ نەگىزىن قالاعان. سودان كەيىن 1881 جىلى پەتەربۋرگ شارتى بەكىتىلگەن، بۇل ۇدەرىس ورتالىق ازيا شەكتەرىندە رەسەي - قىتاي شەكاراسى ورناۋىمەن اياقتالعان.
بۇدان كەيىنگى جىلدارى شەكارانى مەجەلەۋدىڭ قۇقىقتىق نەگىزى قالىپتاسقان جانە شەكارا سىزىعى دا نەگىزىنەن سىزىلعان بولاتىن. بىراق شارتتىق قۇجاتتار اياقتالماي قالعاندىقتان، شەكارا سىزىعى ەلەۋلى وڭدەۋلەردەن ءوتتى. بۇل شەكارالىق كەلىسىمدەرگە بىرگە ۇسىنىلعان كارتالار نەگىزىنەن ۇساق كولەمدى بولدى. شەكارا سىزىعىنىڭ ەگجەي-تەگجەيلى سيپاتتاماسى بولمادى، كەيبىر جەرگىلىكتى جەرلەردە شەكارا بەلگىلەرى ورناتىلمادى. ونىڭ ۇستىنە سوڭعى ءجۇز جىلدان استام ۋاقىتتا ەكى جاقتى شەكارا تەكسەرىسى جۇرگىزىلمەدى. وسىعان بايلانىستى ول ناقتىلاۋدى اسا قاجەت ەتتى.
ناقتىلاۋدىڭ قاجەتتىگى مەن مەملەكەتتىك شەكارا سىزىعىنىڭ ءوتۋىن بەلگىلەۋ مىناداي جاعدايلارمەن دە تانىلادى: ءحىح عاسىرداعى رەسەي مەن قىتاي شارتتارىندا شەكتەۋدىڭ ءوتۋ سىزىعى كەيبىر ۋچاسكەلەردە بەلگىلەنبەگەن. دەمەك، مۇنداي ۋچاسكەلەر قازاقستان مەن قىتاي شەكارالارىندا دا كەزدەسكەن. سونداي-اق وزەن اڭعارلارىندا، سۋ تاراپتارىندا جانە ت.ب. شەكارا وتەتىن ۋچاسكەلەردە ەلەۋلى ءوزگەرىستەر بولعان. كەيبىر جەرلەردە بەلگىسىز سەبەپتەردەن شەكارا بەلگىلەرى اۋىتقىعان نەمەسە ول كەلىسىلمەگەن نۇكتەلەردە بەلگىلەنگەن.
كەڭەستەر وداعى تاراعاننان كەيىن گەوساياسي جاعدايدىڭ وزگەرۋىنە بايلانىستى قحر-مەن كەلىسسوزدەردى جۇرگىزۋ ءۇشىن كسرو ۇكىمەتتىك دەلەگاتسياسىنىڭ ورنىنا قازاقستان رەسپۋبليكاسى، قىرعىز رەسپۋبليكاسى، رەسەي فەدەراتسياسى جانە تاجىكستان رەسپۋبليكاسىنىڭ بىرىككەن ۇكىمەتتىك دەلەگاتسياسى قۇرىلدى. 1992 جىلى قازاندا جاڭادان قۇرىلعان دەلەگاتسيا كەلىسسوز ۇدەرىسىن قايتا جانداندىردى. بۇل سالادا ۇلكەن ديپلوماتيالىق تاجىريبەسى بار قىتايمەن شەكاراعا قاتىستى كەلىسسوزدەر جۇرگىزۋ شەشىمى سول كەزدە قابىلدانعان دۇرىس شەشىم ەكەنىن ايقىندادى. بىرىنشىدەن، رەسەي ماماندارىنىڭ كوپ جىلعى ءتاجىريبەسىن پايدالانۋ قاجەت بولدى. ەكىنشىدەن، ماسكەۋدە مۇراعات ماتەريالدارى كوپ، ونسىز شەكارا ماسەلەسىن تالقىلاۋ ءمۇمكىن ەمەس ەدى.
قازاقستان - قىتاي مەملەكەتتىك شەكاراسىن حالىقارالىق-قۇقىقتىق رەسىمدەۋ ماسەلەسى ەكى ەلدىڭ مەملەكەت باسشىلارىنىڭ كەزدەسۋلەرى بارىسىنداعى تالقىلاۋلاردا نەگىزگى تاقىرىپ بولدى. وسىلايشا جيىرما راۋندتى كەلىسسوزدەر بارىسىندا قازاقستان - قىتاي مەملەكەتتىك شەكارا سىزىعىنىڭ 90 پايىزدان استامى كەلىسىلدى. ال شەكارانىڭ بارلىق سىزىعىنىڭ ۇزىندىعى 1783 شاقىرىمدى قۇرايدى. بۇل 1994 جىلعى 26 ساۋىردە قازاقستان مەن قىتاي ەلدەرى باسشىلارىنىڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەن قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى اراسىنداعى كەلىسىمگە قول قويۋعا ءمۇمكىندىك بەردى. كەلىسىم 1995 جىلعى 11 قىركۇيەكتە راتيفيكاتسيالانعان گراموتالار الماسقاننان كەيىن قولدانىسقا ەنگىزىلدى.
اتالعان كەلىسىمگە قول قويىلار كەزدە قازاقستان - قىتاي شەكارالارىنىڭ ەكى "داۋلى" ۋچاسكەلەرىندە شەكارا سىزىعى ءوتۋى تۋرالى ۋاعدالاستىققا قول قويىلماعان بولاتىن. وسى ەكى ۋچاسكەدە مەملەكەتتىك شەكارا سىزىعىنىڭ ءوتۋى تۋرالى ماسەلەنى شەشۋ ءۇشىن كەلىسىمنىڭ 3-بابى بويىنشا كەلىسسوزدەردى جالعاستىرۋ قاجەتتىگى تۋرالى ۋاعدالاستىققا قول جەتكىزىلدى. سونىمەن، قول قويىلعان كەلىسىمنىڭ شەڭبەرىنەن تىس ەكى ۋچاسكە - شاعانوبا مەن بايمىرزا اسۋلارى (شىعىس قازاقستان وبلىسى، زايسان اۋدانى) جانە سارىشىلدە وزەنى (الماتى وبلىسىنىڭ الاكول اۋدانى) اۋداندارى قالعان ەدى.
ماسەلەنى شەشۋ جولدارىنىڭ ءبارىن زەرتتەپ بولعاننان كەيىن كەلىسىلمەگەن ەكى «داۋلى» ۋچاسكەلەردە قازاقستان - قىتاي مەملەكەتتىك شەكاراسى ءوتۋىنىڭ لايىقتى نۇسقاسى جاسالدى. ءسويتىپ، قول جەتكىزىلگەن ۋاعدالاستىقتار بىرلەسكەن حاتتاما جازباسىمەن بەكىتىلدى جانە 1996-1997 جىلدارى 1:50000 كولەمدى كارتاعا ءتۇسىرىلگەن. بۇل قۇجاتتار شاعانوبا اسۋى مەن سارىشىلدە وزەنى اۋداندارىنداعى بۇرىن قازاقستان - قىتاي مەملەكەتتىك شەكاراسىنداعى كەلىسىلمەگەن ۋچاسكەلەر تۋرالى قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەن قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى اراسىنداعى قوسىمشا كەلىسىمدى ازىرلەۋ ءۇشىن زاڭدى نەگىز قىزمەتىن اتقاردى. اتالعان كەلىسىمگە 1998 جىلى 4 شىلدەدە الماتىدا قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ پەن قحر توراعاسى تسزيان تسزەمين قول قويدى. 1999 جىلى 7 ساۋىردە قولدانىسقا ەنگىزىلگەن بۇل قۇجات قازاقستان ديپلوماتياسىنىڭ زور جەتىستىگى بولىپ تابىلادى. وسى جەردە اتاپ وتەيىك، كەلىسسوز باسىندا قىتاي تاراپى وسى ەكى ۋچاسكەنى تولىعىمەن ءوز وكىلەتتىگىندە قالدىرۋعا ابدەن-اق تىرىسىپ باقتى. ولار وتە ماڭىزدى دايەكتەر، قۇجاتتى دەرەكتەر مەن كارتوگرافيالىق ماتەريالداردى مىسالعا كەلتىرگەن ەدى.
قازاقستان - قىتاي شەكاراسىنىڭ بارلىق ءوتۋ سىزىعى بويىنشا تولىق ۋاعدالاستىققا قول جەتكىزۋدىڭ ماڭىزدىلىعى مىنادا: قازاقستاننىڭ بۇكىل تاريحىندا تۇڭعىش رەت قىتايمەن حالىقارالىق دەڭگەيدە تانىلعان جانە زاڭدى رەسىمدەلگەن مەملەكەتتىك شەكاراعا يە بولعاندىعىندا جاتىر. بۇدان كەيىن تاراپتار مەملەكەتتىك شەكارانى تولىعىمەن حالىقارالىق-قۇقىقتىق رەسىمدەۋ ماقساتىندا ونى دەماركاتسيالاۋعا كىرىستى. ءسويتىپ، 1997-1998 جىلدارى مەملەكەتتىك شەكاراعا شەكارا بەلگىلەرىن ورناتۋ ءۇشىن ءتيىمدى دالا جۇمىستارىن ۇيىمداستىرۋعا ىقپال ەتكەن نورماتيۆتىك-قۇقىقتىق بازا ازىرلەندى. ال شەكارا بەلگىلەرىن ورناتۋ جۇمىستارى 2001 جىلدىڭ سوڭىندا اياقتالدى. ءناتيجەسىندە ۇزىندىعى 1783 شاقىرىم بولاتىن مەملەكەتتىك شەكاراعا 688 شەكارا بەلگىلەرى ورناتىلدى. ونىڭ 346-سى قازاقستان، 342-ءسى قىتاي جاعىندا.
كەڭەستىك داۋىردەن ەلىمىزگە مۇرا بولىپ قالعان اۋماقتىق ماسەلە ساياسي دا، قۇقىقتىق تا جاعىنان تولىعىمەن دۇرىس شەشىلدى دەپ نىق سەنىممەن ايتۋعا بولادى. ەڭ باستىسى - ءبىزدىڭ مەملەكەتتىڭ ۇزاق مەرزىمدى مۇددەلەرى شەشىلدى. شەكارا ماسەلەسىنىڭ تۇپكىلىكتى رەتتەلۋىنە بارلىق قازاقستاندىق شىنايى قۋاندى دەپ ايتساق قاتەلەسپەيمىز. ويتكەنى، بۇل ارقاشان دا قازاقستاننىڭ قاۋىپسىزدىگى مەن يگىلىگى ءۇشىن اسا ماڭىزدى بولىپ تابىلادى.
شەكارا ماسەلەسىن رەتتەۋدە كەلىسسوز ۇدەرىسىن باستاعان جانە وعان باسشىلىق ەتكەن ەكى مەملەكەتتىڭ باسشىلارى - نۇرسۇلتان نازارباەۆ پەن تسزيان تسزەمين بولدى. قازاقستان مەن قىتاي باسشىلارى ەكى جاقتى ىنتىماقتاستىقتىڭ كەلەشەگىن كۇڭگىرتتەندىرۋى ىقتيمال اۋماقتىق ماسەلەنى شەشۋ ءۇشىن تاريحي جاۋاپكەرشىلىكتى وزدەرىنە جۇكتەدى. سەبەبى، شەكارانى رەتتەۋدەن باس تارتۋ ەكى جاقتى قاتىناستاردا كۇردەلى قيىندىقتار تۋدىراتىن ەدى.
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ رەسەيمەن، وزبەكستانمەن، قىرعىزستانمەن جانە تۇركىمەنستانمەن مەملەكەتتىك شەكاراسىن دەليميتاتسيالاۋ بويىنشا كەلىسسوزدەر ۇدەرىسى 1999 جىلعى قىركۇيەكتە باستالدى. كەلىسسوزدەردى جۇرگىزۋ ارنايى قۇرىلعان قازاقستاننىڭ ۇكىمەتتىك دەلەگاتسياسىنا تاپسىرىلدى. ءوزارا ۋاعدالاستىققا سايكەس اتالعان مەملەكەتتەرمەن بىرگە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ شەكارالارىن دەليميتاتسيالاۋداعى كەلىسسوزدەر قۇقىقتىق نەگىزى بار مىنا قۇجاتتار بويىنشا جۇرگىزىلدى: 1991 جىلعى 21 جەلتوقسانداعى الماتى دەكلاراتسياسى جانە تمد-عا مۇشە مەملەكەتتەر قابىلداعان باسقا دا نەگىزگە الىناتىن قۇجاتتار; ءتيىستى شەكتەس مەملەكەتتەرمەن بەكىتىلگەن دوستىق جانە ىنتىماقتاستىق تۋرالى ەكى جاقتى شارتتار; مەملەكەتتىك شەكارانى دەليميتاتسيالاۋ تۋرالى مەموراندۋمدار; كسرو جوعارعى كەڭەسىنىڭ، بۇرىنعى وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ جوعارعى كەڭەستەرىنىڭ جارلىقتارى مەن قاۋلىلارى; مەملەكەتتىك وكىمەتتىڭ وكىلەتتى وكىلدەرى مەن شەكتەس مەملەكەتتەر - بۇرىنعى كسرو رەسپۋبليكالارىنىڭ باسقارۋىمەن بەكىتىلگەن كارتوگرافيالىق ماتەريالدار.
تاراپتار قۇجاتتا ايتىلعان ەرەجەلەردى وزگەرتە المادى، ال شەكارانىڭ قۇجاتىنا تۇسىرىلەتىن وزگەرىستەر حالىقارالىق قۇقىق نورمالارىنا ءسايكەس ولارمەن كەلىسىپ ەنگىزىلدى. كۇردەلى ماسەلەنىڭ ءبىرى - تاراپتار شەكارا سىزىعىنىڭ بويىندا تۇراتىن حالىقتىڭ ەتنوستىق قۇرامىن، قالىپتاسقان شارۋاشىلىق قىزمەتىنىڭ جاعدايلارىن، ۇلتتىق ءدىني نىساندار مەن زيراتتارىنىڭ ورنالاسۋ ورنىن، سونداي-اق جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ قاي مەملەكەتتىڭ ازاماتتىعىن الاتىن ەركىمەن ساناسۋى كەرەك بولدى. ويتكەنى، مەملەكەتتىك شەكارا ەلدى مەكەندەردى، شارۋاشىلىق جۇرگىزۋ نىساندارىن كەسىپ وتپەۋى كەرەك. وسىنىڭ وزىنەن-اق مەملەكەتتىك شەكارانى شەكتەس مەملەكەتتەرمەن دەليميتاتسيالاۋ ءجونىندەگى كەلىسسوزدەردىڭ قانشالىقتى قيىن بولعانىن بايقاۋعا بولادى.
ماماندار ءار كەلىسسوز باستالار الدىندا ورتالىق مەملەكەتتىك مۇراعاتتاعى، مينيسترلىكتەر مەن ۆەدومستۆولارداعى، قازاقستاننىڭ ارنايى مەكەمەلەرىندەگى قۇقىقتىق بازالارمەن جانە قاجەتتى ماتەريالدارمەن مۇقيات تانىسىپ، ءار مەملەكەتپەن كەلىسسوز ءجۇرگىزۋدىڭ قاعيداتتارى مەن ءادىستەمەلەرىن دايىندادى. دەلەگاتسيا ءمۇشەلەرى، سونداي-اق جۇمىس توپتارىنىڭ وكىلدەرى جەرگىلىكتى حالىقپەن، قوعامدىق ۇيىمدار باسشىلارىمەن ۇدايى كەزدەسىپ تۇردى. كەلىسسوز ۇدەرىستەرىنىڭ بارىسى تۋرالى قازاقستان ازاماتتارىن حاباردار ەتۋ ماقساتىندا بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى ءۇشىن ءباسپاسوز ءماسليحاتتارى مەن بريفينگتەر وتكىزدى. قاجەت بولعان جاعدايدا ەلدى مەكەندەرگە بارىپ، شەكارا القابىنىڭ اەروعارىش فوتوسۋرەتتەرى ءتۇسىرىلدى، باسقا دا شارالار جۇزەگە اسىرىلدى.
كەلىسسوزدەردەن كەيىن شەكارانىڭ كەلىسىلگەن جوبالىق سىزىعى توپوگرافيالىق كارتاعا ءتۇسىرىلىپ، ودان سوڭ ەكى تاراپتىڭ حاتتامالىق شەشىمى بەكىتىلدى. وسى كارتالار بويىنشا شەكارانىڭ ءوتۋ سيپاتتاماسىنىڭ ءماتىنى قۇرىلدى، ول شەكارا سىزىعىن دەليميتاتسيالاۋدى انىقتايتىن نەگىزگى قۇجات بولىپ تابىلادى. شەكتەس مەملەكەتتەردىڭ دەلەگاتسيالارى كەلىسسوز ۇدەرىسىنىڭ سوڭعى كەزەڭىندە مەملەكەتتىك شەكارا تۋرالى شارتتىڭ جوبالارىن ازىرلەۋدى جۇزەگە اسىردى.
وزبەكستان رەسپۋبليكاسىمەن مەملەكەتتىك شەكارانى دەليميتاتسيالاۋ بويىنشا كەلىسسوزدەر وتە كۇردەلى وتكەنىن اتاپ وتكەن ءجون. قازاقستان مەن وزبەكستان اراسىنداعى زامانۋي شەكارانى قۇرۋ تاريحى كەڭەستەر مەملەكەتى قۇرىلعان كەزدەن باستالادى. ال شەكارانى ناقتى بەلگىلەۋ ورتاازيالىق رەسپۋبليكالاردىڭ ۇلتتىق مەجەلەۋىن جۇزەگە اسىرۋ بارىسىندا 1924-1925 جىلدارى بەكىتىلگەن. بۇل جەردە ءسوز رسفسر مەن وزبەك كسر اراسىنداعى شەكارا سيپاتتاماسى تۋرالى بولىپ وتىر. ويتكەنى، ول كەزدە قازاقستان رەسەيدىڭ قۇرامىندا بولاتىن. شەكارانى سيپاتتاۋ 1925 جىلعى 9 قاراشادا رسفسر-ءدىڭ بۇكىلرەسەيلىك ورتالىق اتقارۋشى كوميتەتى پرەزيديۋمى ءماجىلىسىنىڭ №28 حاتتاماسىنىڭ 9-تارماقشاسىنىڭ قوسىمشاسىندا كورسەتىلگەن.
ءىس جۇزىندە قازاقستان - وزبەكستان اكىمشىلىك-اۋماقتىق شەكاراسىنىڭ قۇقىقتىق نەگىزىن 1956-1971 جىلدارداعى قۇجاتتار قۇرادى. ول تاريحتان بەلگىلى. سول قۇجاتتاردا قازاقستان مەن وزبەكستان اراسىنداعى جەر القاپتارىن ەداۋىر كوپ مولشەردە ءبولۋ انىق كورىنىپ تۇر. بىراق ۋاعدالاسقان تاراپتار دەليميتاتسيانى زاڭدى نەگىز دەپ قابىلداعاننان كەيىن ولارعا تەكسەرىس جاساۋعا كەلمەدى. ەگەر باسقاشا ىستەسە، 1991 جىلعى 21 جەلتوقسانداعى الماتى دەكلاراتسياسىنىڭ جانە 1998 جىلعى 31 قازانداعى قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەن وزبەكستان رەسپۋبليكاسى اراسىنداعى مىزعىماس دوستىق تۋرالى شارتتىڭ ەرەجەلەرى مەن قاعيداتتارى بۇزىلار ەدى.
قۇقىقتىق بازانىڭ بولعانىنا قاراماستان، قازاقستان - وزبەكستان شەكاراسىن دەليميتاتسيالاۋ ۇدەرىسى وتە قيىن ءوتتى. ويتكەنى، شەكارادا كۇردەلى دارەجەدەگى ۋچاسكەلەر بولدى. ول ۋچاسكەلەردىڭ كوپشىلىگى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ سارىاعاش ءجانە ماقتاارال اۋداندارىنداعى حالىق كوپ قونىستانعان اۋماعى بويىنشا وتەدى. سونداي-اق اكىمشىلىك-اۋماقتىق شەكارانىڭ سوڭعى سيپاتتاماسى بەلگىلەنگەننەن بەرى 40 جىلداي ۋاقىت وتكەن ەكەن. وسى كەزەڭ ىشىندە ەلدى مەكەندەردە ەلەۋلى وزگەرىستەر تۋىنداعان، ەلدى مەكەندەر كوبەيگەن، جاڭا قۇرىلىستار مەن شارۋاشىلىق نىساندارى پايدا بولعان. شەكارانىڭ جەكەلەگەن ۋچاسكەلەرىندە بىرلەسكەن شارۋاشىلىق ءجۇرگىزۋشى نىساندار قۇرىلعان. وسىنىڭ ءبارى تاراپتار دەلەگاتسيالارىنىڭ جەرگىلىكتى جەردەگى شىنايى جاعدايدى مۇقيات زەرتتەۋىن قاجەت ەتتى، مۇمكىندىگىنشە قالىپتاسقان تۇرمىس جاعدايلارى مەن شەكاراداعى حالىقتىڭ شارۋاشىلىقتارىن بۇزباۋعا دايەكتى شەشىمدەر قابىلداۋدى تالاپ ەتتى.
جالپى، قازاقستان - ءوزبەكستان مەملەكەتتىك شەكاراسىن دەليميتاتسيالاۋ جۇمىسى ەكى كەزەڭدى قامتىدى. ءبىرىنشى كەزەڭدە 2001 جىلى 16 قاراشادا استانادا مەملەكەت باسشىلارى قول قويعان قازاقستان - وزبەكستان مەملەكەتتىك شەكاراسى تۋرالى قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەن وزبەكستان رەسپۋبليكاسى اراسىنداعى شارت دايىندالدى. قۇجات قازاق-وزبەك مەملەكەتتىك شەكارا سىزىعىنىڭ جالپى ۇزىندىعىنىڭ 96 پايىزىنىڭ ءوتۋىن ايقىنداپ بەردى. شەكارا سىزىعىنىڭ ءوتۋىن سيپاتتاۋ شىعىستان باتىسقا قاراي باعىتتالدى. ەكىنشى كەزەڭدە 2002 جىلعى 9 قىركۇيەكتە استانادا مەملەكەت باسشىلارى قول قويعان قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەن وزبەكستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك شەكاراسىنىڭ جەكە ۋچاسكەلەرى تۋرالى شارت دايىندالدى. وسى شارتتىڭ ءبىر بولىگى رەتىندە قوسىمشا زەرتتەۋ ءۇشىن قالدىرىلعان ءۇش ۋچاسكەنىڭ مەملەكەتتىك شەكارا سىزىعىنىڭ ءوتۋ سيپاتتاماسى مەن كولەمى 1:25000 جانە 1:100000 توپوگرافيالىق كارتاسى جاسالدى. قورىتىندىسىندا ءوزبەكستانمەن 2351 شاقىرىمدى قۇرايتىن شەكارا سىزىعى ناقتىلاندى.
ال قازاقستان مەن رەسەي مەملەكەتتىك شەكاراسىن دەليميتاتسيالاۋ ءجانە دەماركاتسيالاۋ ماسەلەلەرىنە كەلسەك، باسىندا-اق بۇل ۇدەرىس كوپ ۋاقىت الاتىنى تۇسىنىكتى بولدى. سەبەبى، ەكى ەل اراسىنداعى شەكارا الەمدەگى ەڭ ۇزىن شەكارا بولىپ تابىلادى جانە ونى دەليميتاتسيالاۋ مەن دەماركاتسيالاۋ جۇمىستارى حالىقارالىق-قۇقىقتىق تاجىريبەدە بىرەگەي قۇبىلىس ەدى.
سونىمەن، 1998 جىلعى 12 قازاندا قازاقستان مەن رەسەي پرەزيدەنتتەرى الماتىدا قر مەن رف اراسىنداعى مەملەكەتتىك شەكارانى دەليميتاتسيالاۋ تۋرالى حاتتاماعا قول قويدى. تاراپتار قاجەتتى شارالاردى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ۇكىمەتتىك دەڭگەيدەگى دەلەگاتسيا قۇردى، ولار 1999 جىلدىڭ سوڭىندا كەلىسسوزگە كىرىستى. ءوزارا ۋاعدالاستىق بويىنشا قازاقستان - رەسەي شەكاراسىنىڭ ءوتۋ سىزىعىن سيپاتتاۋ جانە ونى كارتاعا ءتۇسىرۋ باتىستان - ۆولگا وزەنىنىڭ تومەنگى اعىسىنان باستالىپ، 2005 جىلعى قاڭتاردا شىعىستا - التاي تاۋىنىڭ وڭتۇستىك التاي جوتاسىندا اياقتالدى. قازاقستان مەن رەسەي اراسىنداعى شەكارانى دەليميتاتسيالاۋدىڭ باستاپقى قۇقىقتىق نەگىزى - بۇرىنعى وداقتىق رەسپۋبليكالار مەن كسرو-نىڭ زاڭنامالىق اكتىلەرى، سونداي-اق ءتيىستى كارتوگرافيالىق ماتەريالدار بولدى. شەكارا سىزىعىنىڭ سيپاتتاما جوباسىن دايىنداۋ كەزىندە وسى قۇجاتتار پايدالانىلدى.
سونىمەن، 2005 جىلعى 18 قاڭتاردا ماسكەۋدە ەكى مەملەكەت باسشىلارى قازاقستان - رەسەي مەملەكەتتىك شەكاراسى تۋرالى قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەن رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ اراسىنداعى شارتقا قول قويدى. باسپاسوز ماسليحاتىنداعى سوزىندە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ن. نازارباەۆ بىلاي دەدى: «ءبىز ءبارىمىز ماڭىزدى تاريحي وقيعانىڭ كۋاگەرى بولىپ وتىرمىز. قازاقستان - رەسەي شەكاراسىن دەليميتاتسيالاۋ تۋرالى شارتقا قول قويىلدى. تاريحي بولىپ سانالاتىنى، ءبىز ءبىرىنشى رەت شەكارانى شارتتىق ءتارتىپپەن بەلگىلەدىك».
بۇل شارت الەمدەگى ەڭ ۇزىن قۇرلىقتاعى شەكارانىڭ ءوتۋ سىزىعىن انىقتايدى. ونىڭ ۇزىندىعى - 7591 شاقىرىم. بۇل شەكارا ءبىزدىڭ ەلدەرىمىز بەن حالقىمىزدى ايىرمايدى، ول بىرىكتىرەدى. بۇل دوستاستىق پەن تاتۋ كورشىلىكتىڭ شەكاراسى. ءبىز قازاقستاندا دەليميتاتسيالاۋ تۋرالى شارتتى ءبىزدىڭ ەلدەرىمىزدىڭ اراسىنداعى سەنىم بەلگىسى جانە ءبىزدىڭ حالىقتارىمىزدىڭ اراسىنداعى مىزعىماس دوستىق رەتىندە باعالايمىز. ونىڭ ۇستىنە 2005 جىلعى 2 جەلتوقساندا قازاقستان مەن رەسەيدە ءبىر مەزگىلدە شارتتى راتيفيكاتسيالاۋ تۋرالى زاڭ قابىلداندى. رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ پرەزيدەنتى ۆ.پۋتيننىڭ 2006 جىلعى 12 قاڭتارداعى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنا ساپارى بارىسىندا راتيفيكاتسيالىق گراموتالارمەن الماسۋ ءوتتى جانە وسى تاريحي قۇجات قولدانىسقا ەنگىزىلدى.
قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەن رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ اراسىنداعى قازاقستان - رەسەي مەملەكەتتىك شەكاراسى تۋرالى شارتتىڭ قولدانىسقا ەنگىزىلۋى قازاقستان رەسۋبليكاسى اۋماق شەكتەرىنىڭ حالىقارالىق-قۇقىقتىق رەسىمدەلۋىن زامانالىق ماڭىزى بار دەپ ايتۋعا بولادى. قازىرگى ۋاقىتتا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تمد-عا قاتىسۋشى مەملەكەتتەرمەن بىرگە مەملەكەتتىك شەكارانى دەماركاتسيالاۋ ۇدەرىسى ءجۇرىپ جاتىر.
مەملەكەتتەرمەن مەملەكەتتىك شەكارانىڭ ءوتۋ سىزىعى تۋرالى كەلىسپەۋشىلىك بولماسا دا، دەماركاتسيا ۇدەرىسى كەيدە كۇردەلى جاعدايدا وتەدى. وعان سەبەپ، ۇساق كولەمدى دەليميتاتسيالىق كارتالاردان بارلىق دەتالدار مەن جەرلەردىڭ بەدەر ەرەكشەلىكتەرى، شارۋاشىلىق نىساندارى مەن باسقا دا شەكارانى دەماركاتسيالاۋعا قاتىستى ماڭىزدى ەلەمەنتتەر ءوز كورىنىسىن تاپپاعان. شەك قويۋ كەزىندە تۋىندايتىن قولايسىزدىقتى باسەڭدەتۋ ءۇشىن شەكاراداعى ەلدى مەكەندەر حالقىنىڭ شارۋاشىلىق، گۋمانيتارلىق جانە باسقا دا مۇددەلەرىمەن ساناسۋعا تۋرا كەلەدى. شەكارانىڭ ەكى جاعىنداعى حالىقتىڭ مۇددەلەرىن شەشۋ ءۇشىن كورشىلەرمەن كەلىسۋدى قاجەت ەتەدى جانە ءوزارا قولايلى شەشىم تابۋ كەرەك بولادى.
قازىر ءىس جۇزىندە قازاقستاننىڭ تۇركىمەنستانمەن مەملەكەتتىك شەكارانى دەماركاتسيالاۋى اياقتالدى، قىرعىزستان جانە ءوزبەكستانمەن دەماركاتسيا اياقتالۋعا جاقىن. رەسەي فەدەراتسياسىمەن جۇمىس ەندى عانا باستالدى. شەكارا بەلگىلەرى اتىراۋ، باتىس قازاقستان جانە اقتوبە وبلىستارىنىڭ اۋماقتارىندا ورناتىلدى. بۇل جۇمىس قوستاناي وبلىسىندا دا باستالدى.
ۆياچەسلاۆ عيززاتوۆ، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك شەكارانى دەماركاتسيالاۋ جونىندەگى ۇكىمەتتىك دەلەگاتسياسىنىڭ باسشىسى، توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشى.
