قۇرىشتىڭ قۇيىلۋى
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ پەن جۋرناليست ساۋىتبەك ابدراحمانوۆتىڭ سۇحبات كىتابىنان
- نۇرسۇلتان ءابىشۇلى، بۇل جولعى اڭگىمەنىڭ كىلتى ءسىزدىڭ 2007 جىلى برازيلياعا جاساعان ساپارىڭىز كەزىندەگى ءبىر سوزدەن تابىلاتىن سياقتى. ەلدىڭ سول كەزدەگى پرەزيدەنتى لۋيس يناسيو لۋلا دا سيلۆانىڭ ماماندىعى مەتاللۋرگ ەكەن. ول كىسى سىزبەن ءاڭگىمە كەزىندە: «اسا قۇرمەتتى پرەزيدەنت مىرزا، ءسىز دە، مەن دە - مەتاللۋرگتارمىز. بولات قۇيعانبىز. ەندى قازىر ەلدەرىمىز حالقىنىڭ بولاشاعىن قۇيىپ جاتىرمىز. مەن سىزگە وسى جۇمىسىڭىزدا تابىس تىلەيمىن» دەدى. ونى مەن برازيليا ساپارىنان جازعان رەپورتاجدا («ەگەمەن قازاقستان»، 2007 جىل، 2 قازان) كەلتىرگەنمىن. راسىندا دا، ءسىز تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا ەلدىڭ بولاشاعىن قۇيىپ جاتىرسىز.
- ول ءسوز مەنىڭ دە ەسىمدە. ءبارى قالىبىنا بايلانىستى. قازاق «كون قاتسا قالىبىنا بارادى» دەيدى عوي. ابايدىڭ دا: «ول داعى قالىبىنان اسا المايدى، جاۋقازىن ەرتە كوكتەپ شىققانمەنەن» دەگەنى بار. تاۋەلسىز مەملەكەتتىڭ دامۋ سيپاتىن دا ونىڭ ءاۋ باستا قالاي قالىپتاساتىنى ايقىندايدى. ال «قالىپتاسۋ» ءسوزىنىڭ ءتۇبىرى - «قالىپ». قۇرىلىستا قالىپتى «وپالۋبكا» دەيدى. مەتاللۋرگيادا «فورموۆوچنىي ستان» دەگەن بار. سوندا جاڭا مەملەكەت قۇرۋ ءىسىن قۇرىلىسقا تەڭەسەك تە، مەتاللۋرگياعا تەڭەسەك تە ءبارى ەلدى و باستا قالاي قالىپتاۋىمىزعا تىكەلەي قاتىستى بولىپ شىعادى.
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ پەن جۋرناليست ساۋىتبەك ابدراحمانوۆتىڭ سۇحبات كىتابىنان
- نۇرسۇلتان ءابىشۇلى، بۇل جولعى اڭگىمەنىڭ كىلتى ءسىزدىڭ 2007 جىلى برازيلياعا جاساعان ساپارىڭىز كەزىندەگى ءبىر سوزدەن تابىلاتىن سياقتى. ەلدىڭ سول كەزدەگى پرەزيدەنتى لۋيس يناسيو لۋلا دا سيلۆانىڭ ماماندىعى مەتاللۋرگ ەكەن. ول كىسى سىزبەن ءاڭگىمە كەزىندە: «اسا قۇرمەتتى پرەزيدەنت مىرزا، ءسىز دە، مەن دە - مەتاللۋرگتارمىز. بولات قۇيعانبىز. ەندى قازىر ەلدەرىمىز حالقىنىڭ بولاشاعىن قۇيىپ جاتىرمىز. مەن سىزگە وسى جۇمىسىڭىزدا تابىس تىلەيمىن» دەدى. ونى مەن برازيليا ساپارىنان جازعان رەپورتاجدا («ەگەمەن قازاقستان»، 2007 جىل، 2 قازان) كەلتىرگەنمىن. راسىندا دا، ءسىز تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا ەلدىڭ بولاشاعىن قۇيىپ جاتىرسىز.
- ول ءسوز مەنىڭ دە ەسىمدە. ءبارى قالىبىنا بايلانىستى. قازاق «كون قاتسا قالىبىنا بارادى» دەيدى عوي. ابايدىڭ دا: «ول داعى قالىبىنان اسا المايدى، جاۋقازىن ەرتە كوكتەپ شىققانمەنەن» دەگەنى بار. تاۋەلسىز مەملەكەتتىڭ دامۋ سيپاتىن دا ونىڭ ءاۋ باستا قالاي قالىپتاساتىنى ايقىندايدى. ال «قالىپتاسۋ» ءسوزىنىڭ ءتۇبىرى - «قالىپ». قۇرىلىستا قالىپتى «وپالۋبكا» دەيدى. مەتاللۋرگيادا «فورموۆوچنىي ستان» دەگەن بار. سوندا جاڭا مەملەكەت قۇرۋ ءىسىن قۇرىلىسقا تەڭەسەك تە، مەتاللۋرگياعا تەڭەسەك تە ءبارى ەلدى و باستا قالاي قالىپتاۋىمىزعا تىكەلەي قاتىستى بولىپ شىعادى.
- ال وسى قالىپتى قۇيۋ جۇمىسىن ءسىز جاپ-جاس جىگىت شاعىڭىزدا باستاعانسىز. وتكەن جولعى اڭگىمەدە اتا-انانىڭ، اعايىن-تۋعاننىڭ الدىندا ءسىزدىڭ كيەۆتەگى اۆياتسيا ينستيتۋتىنا بارۋ تالابىڭىزدىڭ قولداۋ تاپپاعانى، بىراق، الايدا، ءبارىبىر، سوناۋ الىستاعى ۋكراينانىڭ ءدامى تارتىپ تۇرعانى ايتىلىپ ەدى. بۇكىل ءومىرىڭىزدىڭ سيپاتىن، بولاشاعىڭىزدى ايقىنداعان سول ساپارعا قالاي بەل بۋىپ ەدىڭىز؟ جاستار گازەتىنەن حابارلاندىرۋ وقىدىڭىز عوي؟
- اۋەلدە مەندە ۋكرايناعا، مەتاللۋرگتىڭ وقۋىنا بارامىن دەگەن وي دا، جوسپار دا بولعان جوق. مەن تەمىرتاۋعا جينالعانمىن. تەمىرتاۋدان ءبىزدى سوناۋ جەر تۇبىندەگى ۋكرايناعا جىبەرەتىنىن قايدان بىلەيىن؟ ءبىر كۇنى «لەنينسكايا سمەنا» گازەتىنەن حابارلاندىرۋ كورىپ قالدىم. وندا تەمىرتاۋدا مەتاللۋرگتار دايىندايتىن ۋچيليششەگە جاستاردى شاقىراتىنى جازىلعان ەكەن. بىردەن نازارىمدى اۋداردى. تەمىرتاۋدىڭ اتى ءدۇرىلدەپ شىعا باستاعان كەزى. قاراعاندىنىڭ تۇبىندە ۇلكەن زاۋىت سالىنىپ جاتىر ەكەن، ول قازاقستاننىڭ ماگنيتكاسى بولادى ەكەن دەگەندى ەستيتىنبىز. سول جىلى ەل ۇكىمەتى تەمىرتاۋدا بۇكىلوداقتىق ەكپىندى قۇرىلىستىڭ باستالعانىن حابارلاعان ەدى. كومسومولدىڭ سەزىندە قازاقستان ماگنيتكاسى كومسومولدىق قۇرىلىس بولادى دەپ شەشىلگەن. مەن ءوزىم مەكتەپتەگى كومسومول ۇيىمىنىڭ جۇمىسىنا بەلسەنە قاتىساتىنمىن، كومسومولعا قاتىستى اڭگىمەنىڭ بارىنە قۇلاعىم تۇرىك جۇرەتىن. ءبىر جاعىنان جاستىققا ءتان رومانتيكا بار، بوي تولعان كۇش-قۋات. نەگە ءوزىڭدى سىناپ كورمەسكە؟ ويىمدى اكەمە ايتىپ ەدىم، ول كىسى ۇزاق ويلانىپ وتىرىپ قالدى. اقىرى كەلىستى. جاڭا ايتتىم عوي، ول كەزدە ءبىزدى تەمىرتاۋدان ءارى قاراي وقۋعا ۋكرايناعا جىبەرەتىنىن بىلگەن جوقپىن دەپ. اكەم مۇنى بىلسە، مەنىڭشە، تەمىرتاۋعا بارۋىما قارسى بولار ەدى.
ول كەزدە كومسومولدىق جولداما دەگەننىڭ ءوزى جاس ادامعا ۇلكەن قانات بىتىرەتىن. الماتىداعى ستالين كوشەسىندە، قازىرگى ابىلايحان داڭعىلىندا ورنالاسقان كومسومول كوميتەتىنە بارىپ ەدىم، وندا جالدانۋ جونىندەگى بيۋرو دەگەن بولادى ەكەن، بىرەر كۇندە-اق ءماسەلەنى شەشىپ، قولىما جولداما ۇستاتتى. سودان پويىزعا وتىرىپ، تەمىرتاۋعا تارتتىم دا كەتتىم. ايتقانداي، اكەمنىڭ مەنىڭ تەمىرتاۋعا بارۋىما كەلىسىم بەرۋىنىڭ ءوزى دە وڭاي ەمەس ەدى. ويتكەنى، كومسومولدىق ەكپىندى قۇرىلىس بولادى ەكەن دەگەن جاس جىگىتكە جەلىك بىتىرەر جاقسى اتىمەن بىرگە، ول جەرگە نەشە ءتۇرلى ادام جينالىپ جاتىر ەكەن، ارالارىندا جەر اۋدارىلعاندار، ءتىپتى باسكەسەرلەر دە تابىلادى ەكەن دەگەن سياقتى كوڭىلگە قورقىنىش قاشىراتىن اڭگىمەلەر دە اۋىزدان اۋىزعا تاراپ تۇرعان ەدى.
- سونىمەن، پويىزبەن تەمىرتاۋعا جەتتىڭىز. العاشقى اسەرىڭىز قالاي بولدى؟
- تەمىرتاۋعا بارىپ تۇسكەندە مەن كەڭەستىك يدەولوگيانىڭ جوقتى بارداي، باردى نارداي ەتىپ كورسەتەتىن سيپاتىمەن العاش رەت بەتپە-بەت كەلدىم دەسەم دە بولادى. ءباسپاسوز بەتىندە دۇرىلدەتىپ، دۇڭكىلدەتىپ جاتقان الىپ زاۋىتتىڭ ورنىندا قۇرىلىستىڭ جۇرناعى عانا بار ەكەن. قايدا قاراساڭ دا قازىلعان شۇڭقىرلار، ۇيىلگەن تاس، قۇم، قۇرىلىس ماتەريالدارىنىڭ قالدىقتارى... جول دەگەن جوق. باسپانا دەگەن جوق. اۋەلدە ءۇش كۇن بويى ءبىر جەرتولەدە تۇنەپ شىقتىق. ودان كەيىن نۇرانىڭ ارعى جاعىنداعى ءبىر پوسەلكەدەگى جاتاقحاناعا جايعاستىرعان بولدى. ەڭ قىزىعى - ىستەيتىن جۇمىس جوق. ءالى ەشتەڭە باستالماعان. قازىر ويلاپ وتىرسام، سونىڭ ءوزى جاقسى بولعان ەكەن. جۇمىس تابىلسا، سول جۇمىستى ىستەپ كەتە بەرەر مە ەدىك. سودان ءبىزدى جيناپ الدى دا، ورتا مەكتەپ ءبىتىرگەندەردىڭ (ارامىزدا سەگىزىنشى كلاسس قانا بىتىرگەندەر دە جەتەرلىك) مەتاللۋرگ ماماندىعىنا وقىپ كەلۋگە ءمۇمكىندىگى بولاتىنىن ايتتى. ءبارىمىز دەرلىك بىردەن-اق كەلىستىك. ءتورت جۇزدەي جىگىت ىرىكتەلىپتى. جاستاردىڭ ءبىر توبىن ۋرال جاققا، ءبىر توبىن ءسىبىر جاققا، ەندى ءبىر توبىن ۋكرايناعا جىبەرەتىن بولىپتى. مەن ۋكرايناعا باراتىن توپقا قوسىلىپپىن. ەندى وسىدان كەيىن قازاقتىڭ «ءدام تارتىپ تۇر» دەگەن سوزىنە قالاي سەنبەيسىڭ؟ مەنى، راسىندا دا، ۋكراينانىڭ ءدامى تارتىپ تۇرعان بولىپ شىقتى.
دنەپرودزەرجينسك دنەپردىڭ جاعالاۋىندا ورنالاسقان ادەمى قالا ەكەن. ءبىز وقۋعا بارعان №8 تەحنيكالىق ۋچيليششە دنەپر مەتاللۋرگيا زاۆودىنىڭ قۇرامىنا كىرەتىن. دزەرجينكانىڭ (جۇرتتىڭ ءبارى دنەپرودزەرجينسكىنى اۋىزەكى تىلدە ىقشامداپ وسىلاي ايتاتىن) شويىنى سول كەزدە ەلدەگى ەڭ ارزان شويىن بولاتىن. بۇعان قول جەتكىزگەن دومنا تسەحىنىڭ اۋىسىم شەبەرى پيلتياي دەگەن كىسىگە سوتسياليستىك ەڭبەك ەرى اتاعى بەرىلگەن ەدى.
- ءسىز ءوز كىتابىڭىزدا دنەپرودزەرجينسكىگە العاش بارعانداعى اسەردى بايانداعانسىز. مىنە، سول تۇسىن وقىپ تا جىبەرەيىن: «نەسىن جاسىرايىن، «جاڭا كەلگەندەردىڭ» كوپشىلىگىنە، سونىڭ ىشىندە مەنىڭ وزىمە دە، دنەپرودزەرجينسك مەتاللۋرگيا كومبيناتى العاش بارىپ كورگەنىمىزدە-اق جۇرەگىمىزدى مۇزداتاتىنداي اۋىر اسەر ەتتى. ماسەلە مىنادا ەدى: ءبىزدىڭ ارامىزدا قالادا وسكەن، ونداعى ونەركاسىپ جۇمىسشىلارىنىڭ قانداي جاعدايدا جانە قانداي تارتىپپەن ەڭبەك ەتەتىنىنەن تىم بولماسا جالپىلاما حابارى بار جاستار وتە-موتە از ەكەن. كەڭ ساحارا توسىندە وسكەن بالانىڭ مەتاللۋرگيا زاۆودىنا تۋا ءبىتتى ءبىرىنشى رەت كەلۋىن كوز الدىڭىزعا ەلەستەتىڭىزشى. اينالا توڭىرەك تارسىلداپ-گۇرسىلدەپ جاتقان ءبىر نارسە، جارق-جۇرق ەتكەن ۇشقىندار جاڭبىرداي شاشىرايدى جانە وسىنىڭ ءبارى دە سەنىڭ ۇستىڭە قاراي ۇشىپ، قۇلاپ كەلە جاتقانداي. بالقىعان شويىن ارىقتاعى سۋشا اعادى - جاقىنداپ بارۋعا شوشيسىڭ. مىنە، وسىنداي دوزاقتا بۇكىل ءومىرىڭدى وتكىزۋگە تۋرا كەلەتىنىن ويلاۋدىڭ ءوزى دە ءبىزدى سوراپتان شىعارىپ جىبەرە المادى. ونىڭ ۇستىنە جانە ءبىر ۇيات ءىس بولدى. شاماسى، جۇيكەسىنىڭ جۇقارعاندىعىنان نەمەسە تاجىريبەسىزدىكتەن زياندى گازدى كوپ جۇتىپ قويعان ءبىزدىڭ جىگىتتەرىمىزدىڭ بىرەۋى قالجىراپ قۇلاپ ءتۇستى. ءسويتىپ، العاشقى تانىسۋ ەكسكۋرسيامىزدى جەدەل تۇردە توقتاتۋعا تۋرا كەلدى. ارادا بىرنەشە كۇن وتكەندە جانە ءبىر جىگىتىمىز ۇيىمە قايتامىن دەپ قيعىلىق سالدى. مىنە، وسىدان كەيىن زاۆودتا ءبىز تۋرالى قانداي وسەك گۋلەگەنىن ويشا ەلەستەتۋگە بولاتىن ەدى!». وسىلاي جازعانسىز. بۇل سوزدەرىڭىزدەن ءسىزدىڭ سول كەزدىڭ وزىندە ۇلتتىق نامىس تۋرالى ويعا قالعانىڭىزدى كورۋگە بولاتىن سياقتى؟
- نەگە ول كەزدەن عانا؟ جالپى، اينالاعا اقىل كوزىمەن قارايتىن ءاربىر ادام ۇلتى تۋرالى، ءوزىنىڭ حالىقتىڭ ءبىر وكىلى ەكەندىگى تۋرالى ودان دا جاس كۇنىنەن وي تۇيە الادى. ال بالالىق شاقتان كوپ ۇلتتى ورتادا وسكەندەردە بۇل سەزىم باسقالارعا قاراعاندا باسىمىراق بولاتىنى تابيعي جاي. شامالعاندا كوپتەگەن ۇلت وكىلدەرى تۇرعانىن بۇرىن دا ايتتىم عوي. ورىس، ۋكراين، نەمىس، ازەربايجان، تۇرىك سياقتى كوپتەگەن ۇلتتىڭ بالالارىمەن ارالاسىپ-قۇرالاسىپ، جارىسا، جاعالاسا ءوستىك. ساباق وقۋدا بولسىن، سپورتتا بولسىن، كوركەمونەرپازدار ۇيىرمەسىنە قاتىسۋدا بولسىن نامىستى بەرمەۋگە تىرىساتىنبىز. ادامنىڭ ءبىر پارىزى ءوز ۇلتىنىڭ، تۋعان حالقىنىڭ نامىسىن بەرمەۋى، جاقسى اتىن شىعارۋى. ۇلت تا، حالىق تا جەكە ادامداردان قۇرالادى. ەگەر ءار ادام ەلدىڭ تۋى مەنىڭ دە قولىمدا دەپ ساناسا، وندا ەلدىڭ باعى جانادى. «ەل نامىسى - ەر نامىسى» دەگەندى قازاق سودان ايتقان. حالقىمىزدىڭ «ءجىگىتكە جار قىمبات، نامىس پەن ار قىمبات» دەيتىنى دە بار. اباي دا قارا سوزىندە بۇرىنعى اتا-بابالارىمىزدىڭ بۇل زامانداعىلاردان ارتىق ەكى مىنەزى بار دەپ، سونىڭ بىرىنشىسىنە قازاقتىڭ ەل باسى، توپ باسى دەگەن كىسىلەرگە ەكى تىزگىن، ءبىر شىلبىردى بەرىپ، سەنەتىنىن، ەكىنشىسىنە نامىسشىل كەلەتىنىن اتاعان عوي.
- نۇرسۇلتان ءابىشۇلى، وسى كەزدەگى ءبىزدىڭ نامىسشىلدىعىمىز قانداي دەر ەدىڭىز؟
- نەگىزىنەن العاندا، جاقسى. قازىرگى قازاق نامىسشىل بولماسا، ءبىز اينالاسى جيىرما شاقتى جىلدا مۇنداي مەملەكەت قۇرا الماس ەدىك. ەلدى ۇيىستىرۋشى ۇلت بولىپ تۇرا الماس ەدىك. تاۋەلسىزدىك جولىنا قاتار تۇسكەن ەلدەردىڭ كەۋدە تۇسىندا، كوش باسىندا جۇرە الماس ەدىك. سول نامىسشىلدىعىمىز ءبىزدى دنەپرودزەرجينسكىدە دە تالاي تىعىرىقتان الىپ شىقتى. سول نامىسشىلدىعىمىزدىڭ ارقاسىندا ءبىز ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن-اق قازاق جاستارىنىڭ قابىلەتسىزدىگى دەگەن سىپسىڭ ءسوزدى تىيعىزا الدىق. وعان ءبىزدىڭ جىگىتتەردىڭ كۇرەس سەكتسياسىنا قاتىسىپ، وزدەرىنىڭ كۇشىن دالەلدەۋى دە اسەر ەتتى. مۇنى اۋەلدە مەن باستاپ ەدىم. كۇرەس سەكتسياسىنىڭ زالىنا العاش بارعانىمىزدا-اق بەلدەسۋگە شاقىرعان جىگىتتى كىلەمگە الىپ ۇرعانىم ءبىراز جۇرتتىڭ اۋزىندا ءجۇردى. باسقالاردىڭ بىزگە كوزقاراسى كادىمگىدەي وزگەرە باستادى.
دايەكتەمە:
«ول جىلدارى دنەپرودزەرجينسكىدە ەركىن كۇرەس ەرەكشە كەڭ تاراعان ەدى. بويلارىندا كۇشى تاسىعان جاس جىگىتتەر قيىندىعى مول ەڭبەك اۋىسىمىنان كەيىن دە سەكتسياعا بارىپ، كۇرەسپەن راحاتتانا اينالىساتىن. بىردە سپورت زالىنا ءبىزدىڭ دە بارىپ قالۋىمىزعا تۋرا كەلدى. جاي، انشەيىن قىزىقتاۋ ءۇشىن باردىق. ال كۇرەس كىلەمىنىڭ ۇستىندەگى ارپالىسىپ جاتقان جىگىتتەردى كورگەندە ەركىن كۇرەستىڭ ءبىزدىڭ قازاقشا كۇرەسكە ۇقساس ەكەنىن بىردەن بايقادىق. قازاقشا كۇرەس كەز كەلگەن اۋىلداعى ءار بالاعا تانىس. بىراق سپورتشىلاردىڭ بەلىندە داعدىلى بەلباۋلارى جوق ەكەن. بىراق بۇل جاعداي ءبىزدى ءتىپتى دە ابىرجىتا قويعان جوق. ال تورتباق كەلگەن اقسارى جىگىت مەنىمەن كۇش سىناساسىڭ با دەپ ۇسىنىس جاساعان كەزدە مەن ويلانىپ تۇرماستان، شەشىنە باستادىم دا، كىلەم ۇستىنە شىقتىم. تۋراسىن ايتايىق، مەنىڭ پوشىمىم سپورتشىعا ءتىپتى دە ۇقسامايتىن ەدى. ۇستىمدە - كادىمگى مايكا، بۇتىمدا - بالاعى ۇزىن دامبال. بۇكىل سپورت زالى كۇلكىگە كومىلدى. مەن وعان ءتىپتى ءمان بەرمەدىم. ءبىر كەزدە اكەم ەرىنبەي-جالىقپاي ۇيرەتكەن توبىقتان قاعۋ ءادىسىن شۋ دەگەننەن قولدانىپ، قارسىلاسىمدى الىپ ۇردىم. كۇلكى ساپ تىيىلدى. مۇنىڭ ەسەسىنە جەرلەستەرىمنىڭ مەنى قولپاشتاپ قولداعان قۋانىشتى ايقاي-شۋى ەستىلدى. العاشقى ءمۇلت كەتكەنىنە ىزالانعان قارسىلاسىم قىزبالىققا باستى. مىنە، تاپ وسى كەزدە مەن ونى ءبىرجولا قاپسىرىپ الدىم دا، كوزدى اشىپ-جۇمعانشا جامباسىمنان اسىرا لاقتىردىم. ونىڭ ەكى جاۋىرىنى بىردەي كىلەمنىڭ ۇستىنە سارت ەتە قالدى. الگى جىگىت ورنىنان تۇرىپ، باسىن شايقاي بەردى: «جارايسىڭ، قازاقستان!» دەگەندەگىسى».
ن.نازارباەۆ،
«ادىلەتتىڭ اق جولى»،
ا.، 1991, 51-52 بەتتەر.
كۇرەسىپ، بەلدەسىپ وسكەن حالىقتىڭ بالاسى ەمەسپىز بە، كوپ ۇزاماي باسقا جىگىتتەر دە سول سەكتسياعا جازىلا باستادى، بارا-بارا ءتىپتى ءوزىمىز جەكە كوماندا قۇرىپ الدىق. زاۆودتىق، قالالىق جارىستارعا قاتىسىپ جۇردىك. بۇل ءبىزدىڭ وزىمىزگە دەگەن سەنىمىمىزدى كۇشەيتە ءتۇستى. بىرتە-بىرتە قالاعا دا ۇيرەندىك، دالا بالاسىنا ءتان بولىپ كەلەتىن ۇيالشاقتىقتان دا ارىلا باستادىق. سپورتتىڭ ادام رۋحىن كوتەرىپ جۇرەتىن سونداي سيقىرى بار.
- سپورتتىڭ تاعى ءبىر عاجاپ قاسيەتى - نامىستى قايراۋى. قادىر اقىننىڭ:
مەن سپورتتىڭ بىلە بەرمەن ءمانىسىن،
سوندا دا ايتام، بەيتانىسىم، تانىسىم:
فۋتبولعا بار، فۋتبولعا بار، ەگەر دە
قالعىپ كەتىپ بارا جاتسا نامىسىڭ!
- دەگەن ولەڭى ەسكە ءتۇسىپ وتىر. ءسىزدىڭ ءومىر بويى سپورتتى جانىڭىزعا سەرىك ەتىپ كەلە جاتقانىڭىزدى بىلەمىز. قانداي قىزمەتىڭىزدە دە سپورتپەن شۇعىلدانعانىڭىزدىڭ يگى اسەرى تيگەنى تالاسسىز. سپورتقا قۇشتارلىق دنەپرودزەرجينسكىدە باستالدى ما؟ نەگە ەركىن كۇرەستى تاڭدادىڭىز؟
- قازىر ديۆانعا جاتىپ الىپ، فۋتبول ويىنىن قۇر جىبەرمەيتىندەردىڭ تالايى ءوزىن سپورتتى جاقسى كورەتىندەي سانايتىن بولىپ بارادى. شىنتۋايتىندا، سولاردىڭ كوبى تاڭەرتەڭگى جاتتىعۋدى دا جاسامايتىن ادامدار. سپورتتان بۇرىن ءبىز دەنە تاربيەسىن ايتۋىمىز كەرەك. جاستاردى الدىمەن سوعان بەيىمدەۋىمىز كەرەك. ال سپورت جارتىلاي كاسىبي ۇعىم. سپورتشى بولۋ مىندەت ەمەس، بىراق ءار ادام ءوز دەنساۋلىعىن شىڭداپ وتىرۋعا ءتيىس. ونىڭ ءمانى مىنا جانتالاس زاماندا بۇرىنعىدان دا ارتا ءتۇسىپ بارادى. جاڭاعى سەنىڭ سۇراعىڭا كەلسەم، مەن مەكتەپتە جۇرگەندە-اق كۇرەسپەن دە، بوكسپەن دە، سپورتتىڭ باسقا تۇرلەرىمەن دە اينالىسقانمىن. بوكس سەكتسياسىندا بىلعارى قولعاپتارمەن تۇرعان ءبىر فوتومىز دا ساقتالىپ قالىپتى. ول كەزدە اۋىلعا سپورت سارايلارىن كىم بەرسىن؟ سپورت كەشەنى بولماعان سوڭ بىزگە دالادا دا، مەكتەپتە دە كۇرەس، بوكس، جۇگىرۋدەن باسقا سپورت بولعان جوق. اۋىلدا وسكەن قازاق بالاسىنىڭ ءبارى اتقا شابادى، ول دا وزىنشە سپورت ەمەس پە؟ ال ەركىن كۇرەسكە بارىپ جۇرگەنىم مەكتەپتىڭ جوعارعى كلاستارىندا اكەم قازاقشا كۇرەستىڭ ءبىراز تاسىلدەرىن ۇيرەتىپ، قىزىقتىرىپ قويعاننان عوي دەيمىن.
- وسىدان ءبىر جىلداي بۇرىن ءبىزدىڭ رەداكتسياعا ۋكراينادا ءسىزدىڭ ەركىن كۇرەستەن جاتتىقتىرۋشىڭىز بولعان لەۆ ەجەۆسكي كەلگەن. دنەپرودزەرجينسكىگە ارنايى ءتىلشى جىبەرىپ، ءسىزدىڭ ۋكراينادا وقىعان جىلدارىڭىز جايىندا ءبىر بەتتىك ماقالا جاريالاعان ەدىك. گازەتتىڭ سول ءنومىرىنىڭ بىرنەشە داناسىن قولىنا بەردىك، جاڭاعى ماقالانى ورىسشاعا اۋدارۋعا كومەك سۇرادى. لەۆ رۋدولفوۆيچ، كاسىبي سپورتشى ەمەس پە، جاسىنا قاراماي تىڭ ەكەن. ول كىسى ءسىزدىڭ دنەپرودزەرجينسك قالالىق، دنەپروپەتروۆسك وبلىستىق جارىستارىنىڭ جۇلدەگەرى بولعانىڭىزدى، سپورت شەبەرى اتانعانىڭىزدى ايتتى.
- پرەزيدەنت بولعان سوڭ جاعىمدى سوزدەردى ايتا بەرەتىندەر بولادى عوي. كەيبىرەۋ شىندى، ەندى بىرەۋلەر اسىرىپ ايتادى. نەگىزىندە سول جىلدارى مەنىڭ جەتىستىگىم كۇرەستەن ءبىرىنشى رازرياد ەدى. ول ءۇشىن قالالىق، وبلىستىق سايىستاردا ءجۇلدە الۋ قاجەت. كۇرەسپەن ءبىر جارىم جىل عانا اينالىسقانىمدى ەسكەرگەندە، بۇل جەتىستىگىم ونشا ولقى ەمەس.
1994 جىلدىڭ باسىندا ۋكرايناعا رەسمي ساپارىم كەزىندە دنەپرودزەرجينسكىگە ارنايى باردىم. ءوزىمىز وقىعان ۋچيليششەگە سوقتىم. بۇرىنعى ءنومىرى وزگەرىپ، ەندى №22 تەحنيكالىق ۋچيليششە دەپ اتالىپتى. باياعى پارتامىزعا وتىرىپ، باياعى تانىستارىمىزبەن جولىعىپ، مارە-سارە بولىپ قالدىق. سوندا قارسى العانداردىڭ ىشىندە ءبىر كىسى كوزىمە ەرەكشە جىلىۇشىراي بەردى. قاراسام - لەۆ رۋدولفوۆيچ! قۇشاقتاي الدىم. جاتتىقتىرۋشىمىز بىزگە ءومىر بويىنا جەتەتىندەي سەرگەكتىك نەگىزىن قالاپ بەرگەن ەدى. كىلەم ۇستىندە تەرىمىزدى سىعىپ الاتىن. ەڭ باستىسى، ول ءبىزدى قاجىرلىلىقتىڭ، قايراتتىلىقتىڭ، قايسارلىقتىڭ مەكتەبىنەن وتكىزدى. سول مەكتەپتىڭ تاعىلىمى ءالى كۇنگە ماعان كۇش قوسىپ كەلەدى. 1996 جىلى لەۆ ەجەۆسكيدى قازاقستانعا ارنايى شاقىردىم. ەلدى ارالاپ، مەدەۋ، شىمبۇلاقتاعى سپورت نىساندارىن كورىپ، ءسۇيسىنىپ قايتتى. قايتارىندا وعان «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن جاتتىقتىرۋشىسى» اتاعى بەرىلدى.
- لەۆ ەجەۆسكي قازاقستاندا ەشكىمدى جاتتىقتىرعان جوق قوي؟..
- نەگە؟ پرەزيدەنتتى جاتتىقتىرعانى، مەملەكەتتىڭ باسشىسىن شىنىقتىرىپ بەرگەنى ەلگە ەتكەن ەڭبەگى ەمەس پە؟
- ءسىز كۇرەس سەكتسياسىندا تانىسقان جىگىت كەيىن جاقسى دوسىڭىز بولىپ كەتتى عوي؟
- ءيا، ميكولا ليتوشكو مەنىڭ ەڭ جاقىن دوستارىمنىڭ بىرىنە اينالدى. اتا-اناسى دا ءبىر تاماشا ادامدار ەدى. ميكولانىڭ اناسى مەنى كادىمگى ەكىنشى ۇلىنداي كوردى. ۇيلەرىنە ءجيى بارىپ تۇراتىنمىن. قاشان بارسام دا جىلى-جۇمساعىن الدىما توساتىن. دەمالىسقا ۇيگە قايتقانىمىزدا قازاقستانعا جەتكەنشە پويىزدا جەپ بارۋعا جەتەتىندەي ەتىپ ءدامدى بالىشتەر ءپىسىرىپ بەرەتىنى دە ەسىمدە. ميكولا كەيىن تەمىرتاۋعا كەلدى. سونداعى كومبيناتتا جۇمىس ىستەدى. وسى جاقتا جۇرگەندە اسكەر قاتارىنا الىندى دا، اسكەردەن سوڭ ول ءوزىنىڭ ۋكرايناسىندا قالدى. ارادا كوپ جىل وتكەندە، 1994 جىلى عانا دوسىمدى قايتا تاپتىم.
- نيكولاي ليتوشكونىڭ ءسىز تۋرالى مىنا ءبىر سوزدەرىن ەسىڭىزگە سالسام دەيمىن. بىلاي ايتىپتى: «جاپ-جاس نازارباەۆتىڭ بويىنداعى قۋات پەن توپ جارۋعا ۇمتىلىپ تۇراتىن مىنەزى ايرىقشا ۇنايتىن. ول كەز كەلگەن ءىستى قولعا الىپ، دوڭگەلەتىپ جىبەرەتىن. ول كۇرەستە دە، سپورتتىڭ كەز كەلگەن باسقا تۇرىندە دە جەڭىلۋ دەگەندى بىلمەيتىن. ءبىر كۇنى قايىق ەسۋگە بارعانىمىز ەسىمدە. وزەندە ءبىرىنشى بولۋى ەكەن، سوندىقتان دا، ارينە، ەسكەك ەسە المادى، ەسكەكپەن الىسۋمەن بولدى. بىراق بەرىلمەدى دە، الىسۋىن دا قويمادى. جاعاعا شىققاندا قولىنىڭ قاناپ، ويىلىپ قالعانىن بايقادىم». ءسىزدىڭ نامىسشىلدىعىڭىز دا، سونى باعالاعان دوسىڭىزدىڭ اق كوڭىلى دە ريزا ەتەدى. سول كەز تۋرالى ويلارىڭىزدا ءبىر ۋكراين قىزى تۋرالى ايتىپ ەدىڭىز...
- جاستىق شاقتا ءبارى بولا بەرەدى عوي. ليۋدميلا كالنىش دەگەن قىز ومىرىمدە ءوز ءىزىن قالدىرعانى راس. سۇلۋ، سىمباتتى بولاتىن. سپورت سارايىنا بىرگە بارىپ، ۇيىنە شىعارىپ سالىپ ءجۇردىم. كوركەم گيمناستيكامەن شۇعىلداناتىن. مەن اۋىلدا تاربيەلەندىم عوي. انام ايتاتىن: قىزعا جاقىنداعاندا ويلان، ول دا بىرەۋدىڭ بالاسى، ساعان سەنىپ قالىپ، سەن الداپ جۇرمە دەپ. سوندىقتان مەنىڭ قاتىناستارىم تەك قىدىرۋ، بيگە نەمەسە كينوعا بارۋمەن شەكتەلگەن. تەمىرتاۋعا قايتىپ ورالعاننان كەيىن دە ءبىراز ۋاقىت حات جازىسىپ تۇرعانىمىز بار. تۇرمىسقا شىققانىن، كۇيەۋىمەن جاقسى تۇرا الماي، اجىراسىپ كەتكەنىن، اناسىنىڭ قايتىس بولعانىن كەيىن ەستىدىم. وكىنىشتى. جانى جاقسى ادام ەدى. ءبىر كەزدە، ءبىر ساتكە بولسا دا كوڭىلىڭدى تەربەپ وتكەن ءار ادامعا يگى تىلەكپەن ءجۇرۋ كەرەك. ءبىزدىڭ سەزىمىمىزدى سۇلۋلاندىرىپ، جۇرەگىمىزگە جىلىلىق اكەلگەن جانداردىڭ بارىنە دە ءبىز قارىزدارمىز. مەن ول قىزبەن سول كەزدە ماحاببات وتىن جاندىردىم دەپ ايتا المايمىن. جاقسى تانىس بولدىق دەگەن ورىندى. 1994 جىلى سول كەزدەگى ۋكراينا پرەزيدەنتى ل.كۋچما مەنى دنەپرودزەرجينسكىنىڭ 300 جىلدىق مەرەكەسىنە شاقىردى. بىرگە وقىعان ءبىراز دوستاردى ەرتىپ مەن بارعانمىن. كۋرستاس بولعاندار جينالدى. ىشىندە جاڭاعى ليۋدميلا دا بار ەكەن. ارادا 34 جىل ءوتتى عوي. ول اۋىر كەزەڭ ەدى. جۇمىسسىز، باسپاناسىز قالعان. قولدان كەلگەنشە كومەكتەستىم.
ماحابباتتىڭ، عاشىقتىقتىڭ جولى باسقاشا. «قىز جىبەكتە» ايتپاي ما: «بەكتەر مىنەر سۇر قاسقا، شابا الماسا ۇر باسقا، باتىرلىق، بايلىق كىمدە جوق، عاشىقتىق ءجونى ءبىر باسقا!» دەپ. ادامنىڭ ادامدىعى الدىمەن ماحابباتتا تانىلادى. قازىرگى جاستارىمىز ساۋاتتى، ءبىلىمدى، كوپتى كورگەن، باتىستاعى قارىم-قاتىناسقا ەلىكتەيدى. بىراق ەر جىگىتتەر قىزعا، جالپى ايەل بالاسىنا ايالاپ قاراسا دەيمىن. مىنا جاھاندانۋدىڭ جانتالاسىندا جاندارىن جۇدەتىپ الماسا ەكەن، نارىق-نارىق دەپ ءجۇرىپ جاستىققا ءتان قۇشتارلىق وتىن ازايتىپ الماسا ەكەن دەپ تىلەيمىن.
- ءسىزدىڭ ۋكرايناداعى جىلدارىڭىز تۋرالى ارنايى كىتاپتار دا بار. ول كەزەڭ جايىندا بىزدە دە ءبىراز جازىلعان. حابارلار دا تۇسىرىلگەن. سولاردىڭ بارىندە دە ءسىزدىڭ مەتاللۋرگياداعى العاشقى ۇستازىڭىز دميتري پوگورەلوۆ جونىندە بولەكشە جىلىلىقپەن جازىلادى، كورسەتىلەدى.
- ءيا، دميتري يزوتوۆيچ وتە ءبىر جايساڭ جان ەدى. ءومىر جولىمنىڭ، ەڭبەك جولىمنىڭ باستاۋىندا سونداي ادامدى الدىمنان شىعارعان تاعدىرىما ريزامىن. جۋرناليستەردىڭ ءبارى ول كىسىنىڭ مەنىڭ بولاشاعىمدى بولجاعانىن عانا ايتا بەرەدى. نەگىزىندە، دميتري يزوتوۆيچتىڭ ادام جانىن سونشالىقتى جاقسى بىلەتىن ناعىز ۇستازدىق قاسيەتى بولەك جازۋعا تۇرارلىق.
دايەكتەمە:
«ءبىر كۇنى كلاستا وسكەندە كىم كىم بولادى دەگەن اڭگىمە قوزعالىپ كەتتى. شاكىرتتەر شەبەرگە جان-جاقتان قاۋمالاپ، «دميتري يزوتوۆيچ، ايتىڭىزشى، ءبىز وسكەندە كىم بولامىز؟» دەپ سۇراق قويىپ جاتتى.
بىلاي قاراعاندا، ويناپ سۇراعان سياقتى، ايتسە دە ۇستازدارىنان بايسالدى جاۋاپ كۇتىپ تۇر.
شەبەر وقۋشىلارعا قادالا قاراپ تۇردى دا، ساۋساعىن كەزەپ سويلەپ كەتتى...
- سەن ينجەنەر بولاسىڭ، سەن تسەح باستىعى بولاسىڭ، ال سەن (ول نۇرسۇلتان نازارباەۆقا قارادى) پرەمەر-مينيستر بولاسىڭ».
ۆ.بازاريانينوۆ،
ل.ەجەۆسكي، ۆ.جانداۋلەتوۆ،
«سۆويمي گلازامي»، دنەپرودزەرجينسك، 2003, 25-26 بەتتەر.
- انا ءبىر جىلى دنەپرودزەرجينسكىدە ءسىز تۋرالى شىققان كىتاپتا وسى ايتقانىڭىزعا تاماشا دالەل بولارلىق ءبىر مىسال كەلتىرىلەدى. ۋكراينادا جاريالانعان ول كىتاپ قازاقستاندىقتارعا كەڭىنەن جەتكەن جوق. وسى جايىندا ءوزىڭىز ايتىپ بەرىڭىزشى.
- ۇستازىمىزدىڭ العاشقى ساباعى ەرەكشە ەستە قالىپ ەدى. سول ساباقتا ول كىسى مەتاللۋرگيا تۋرالى ءبىر اۋىز دا ءسوز ايتپادى-اۋ دەيمىن. ساباعىن جاڭا باستاي بەرگەندە: «ال، جىگىتتەر، قالاي، ۋكرايننىڭ سۇلۋ قىزدارىمەن تانىسىپ ۇلگەردىڭدەر مە؟» دەگەنى. مۇندايدى كۇتپەگەن ءبىز نە ايتارىمىزدى بىلمەي، ءۇنسىز وتىردىق تا قالدىق، جانارىمىزدى تايدىرىپ، باسىمىز تومەن ءتۇسىپ بارادى. مۇعالىم جاڭاعى تاقىرىپتى جالعاستىرا بەردى. «ال سەندەر قىزبەن قالاي قىدىرۋدى، قالىڭدىقتى قالاي تاڭداۋدى بىلەسىڭدەر مە؟»، دەپ قويادى. ونى ءبىز قايدان بىلەيىك؟ ءبارىمىزدىڭ بىلگىمىز كەلىپ بارادى. دميتري يزوتوۆيچ سول العاشقى ساباعىن تۇگەلدەي تاربيە تاقىرىبىنا ارنادى. قىزدارمەن قالاي تانىسقان ءجون، كەزدەسۋگە قالاي شاقىرعان دۇرىس، قىز سەزىمىن قالاي ايالاۋ كەرەك، قالاي كيىنۋ كەرەك، قاي قىزدىڭ قانداي ەكەنىن قالاي اجىراتۋعا بولادى دەگەن سياقتى جايلاردى سونداي جاتىق تىلمەن ءتۇسىندىرىپ، جان-جۇرەگىمىزدى وزگەشە ءبىر كۇيگە بولەپ جىبەردى. سىلتىدەي تىنىپ تىڭداپ قالىپپىز. قوڭىراۋ سوعىلعاندا بارىپ، ەسىمىزدى جيناعانداي بولدىق. شىنى كەرەك، قازاقى ورتادا، مەكتەپتە مۇنداي تاقىرىپ قوزعالا بەرمەيدى عوي. جىگىتتەرگە قىزدار جايىندا، قىزدارعا جىگىتتەر جايىندا ايتىپ جاتۋ پەداگوگيكاعا جات اڭگىمە سياقتى قارالاتىن كەزدەر دە بولدى عوي. قازىر دە سول پسيحولوگيادان ونشا الىستاپ كەتكەن جوقپىز.
ول كىسى سول كەزدە 45-ءتىڭ شاماسىندا ەدى. ءوزى مەتاللۋرگيا مامانى. تەحنيكا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى بولاتىن. اۋىلدان كەلگەن بىزدەرگە كيىم كيۋدىڭ، تازالىقتىڭ، كوپشىلىكتىڭ الدىندا ءوزىڭدى قالاي ۇستاۋدىڭ ءبارىن ۇيرەتەتىن. جاڭاعى ايتىپ كەتكەن 1994 جىلى بارعانىمدا ارتىندا قالعان جالعىز قىزى ولگا پوگورەلوۆانى تاۋىپ الىپ، جاعدايىن سۇراپ، كومەگىمدى اياعان جوقپىن. ءبىز ۇستازىمىزدى جاقسى كورەتىنبىز. ول كىسىمەن بار سىرىمىزدى بولىسە بەرەتىنبىز. قازاقستاننان بارعان شاكىرتتەردىڭ كەيبىرى قيىنشىلىققا شىداماي، ۇيگە قايتامىز دەگەندى شىعارعان ەدى. سوندا شەبەر ءبارىمىزدى جيناپ، قاراپايىم تىلمەن ۇعىنىقتى ەتىپ، كوپ اڭگىمە ايتتى. «زاۆود قۇرىشتى عانا شىڭدامايدى، زاۆود ادامدى دا شىڭدايدى» دەگەن ءسوزى ەسىمدە. «ءبىز وسى ۋكراينادا قازاقتاردىڭ قانداي باتىرلىقپەن سوعىسقانىن جاقسى بىلەمىز. سەندەردىڭ بابالارىڭ شەتىنەن باتىرلار بولعان. شەتىنەن باتىرلار بولماسا، قازاقستاننىڭ جەرى سونداي كەڭ بولار ما ەدى؟»، دەگەنى دە ەسىمدە. وسىلاي ايتىپ-ايتىپ كەلىپ، «اتا-انالارىڭ سەندەردىڭ العاشقى قيىندىققا شىداماي، ەلگە قاشپاق بولعاندارىڭدى ەستىسە نە كۇيدە بولادى، مۇنداعى ادامدار نە ويلايدى؟» دەپ بىتىرگەنىندە ۇيگە قايتامىز دەپ جۇرگەندەردىڭ ءبارى ۇيالعاندارىنان جەرگە قاراعان ەدى. ءسويتىپ، ولاردىڭ بىرەۋى دە وقۋدان كەتكەن جوق، اقىرى ءبارى ۋچيليششەنى ءبىتىرىپ شىقتى. بۇل دا قازاقى نامىسشىلدىقتىڭ بەلگىسى ەمەس پە؟
ارينە، ۋچيليششەدەگى ۇستازدارىمىزدىڭ بىزگە باستى ءتالىمى مەتاللۋرگيانىڭ الىپپەسىنەن باستاپ، قۇرىش قۇيۋدىڭ قىر-سىرىن قولمەن قويعانداي ءتۇسىندىرىپ، عۇمىر بويىنا جەتەرلىكتەي ەتىپ قۇلاعىمىزعا قۇيىپ، كوز الدىمىزدا كورسەتىپ بەرگەندىگى. مەن ەشقانداي جوعارى وقۋ ورنى سول ەكى جىلدىڭ ىشىندە دنەپرودزەرجينسكىدە ۇيرەنگەنىمدى ۇيرەتىپ شىعا الماس ەدى دەپ بۇرىن ايتقانىم بار. سونىمدى تاعى ايتامىن. كەيىن ينستيتۋتتا مەتاللۋرگيا عىلىمىن وقىعاندا ماعان ءبارى دەرلىك تانىس ءارى تۇسىنىكتى بولىپ شىقتى. مۇنىڭ باستى سەبەبى - ءبىزدىڭ ءار كۇن سايىن ۋچيليششەدەگى ساباقتان كەيىن ءتورت ساعات وندىرىستە جۇمىس ىستەگەنىمىز.
- وزىڭىزبەن وتكەندەگى اڭگىمەدە ءسىزدىڭ دنەپرودزەرجينسكىدەگى، تەمىرتاۋداعى جىلدارىڭىز جايىندا سوندا بىرگە وقىعان، بىرگە جۇمىس ىستەگەن دوستارىڭىزبەن - ساتىبالدى يبراگيموۆپەن، قابيبوللا سارەكەنوۆپەن، ماقسۇت نارىكباەۆپەن، ماقاش ءتاتىموۆپەن سويلەسكەنىمدى ايتىپ ەدىم. ولاردىڭ ءبارى دە ءسىزدىڭ كوشباسشىلىق قاسيەتتەرىڭىز سول ۋكراينادا، ۋچيليششەدە جۇرگەندە-اق تانىلدى دەيدى. قابيبوللا اعامىز بيبىگۇل تولەگەنوۆا دنەپرودزەرجينسكىگە كەلگەندە ءسىزدىڭ سونشا جۇگىرىپ، حابارلاندىرۋلار ىلگىزگەنىڭىزدى، قالا مەكەمەلەرىنە بيلەتتەر تاراتقانىڭىزدى جاقسىلاپ اڭگىمەلەپ بەرگەن ەدى.
- مۇنى كوشباسشىلىق قاسيەت، ۇيىمداستىرۋشىلىق قابىلەت دەگەننەن گورى نامىسشىلدىققا كوبىرەك جاتقىزعان ءجون شىعار. ول كەزدە وداقتاس رەسپۋبليكالار جۇرتى ءبىر ءبىرىن ونشا بىلە بەرمەيتىن. دنەپرودزەرجينسكىدە ءجۇرگەندە ءبىزدى ءبىرەۋلەردىڭ قىتايلار، بىرەۋلەردىڭ كارىستەر دەپ جاتاتىنىن تالاي ەستىگەنبىز. قىتايدان، كورەيادان كەلگەن شاكىرتتەر، جۇمىسشىلار دا بار ەدى وندا. ماسكەۋدەگىلەردىڭ ءوزى رەسپۋبليكالار استانالارىن دۇرىس اتاي المايتىنىنا دا كۋا بولعانىمىز ەسىمدە. ونىڭ ۇستىنە ءبيبىگۇل تولەگەنوۆانىڭ ونشا تانىلا دا قويماعان كەزى. زال بولسا مىڭ ورىندىق. قازاقتىڭ جاس ءانشىسىن تىڭدايمىز دەپ دنەپرودزەرجينسكىنىڭ مىڭ ادامى جينالا قالاتىنىنا سەنىم از ەدى. بىلگەنىمىزشە قولدان حابارلاندىرۋلار جازىپ، وندايدى «افيشا» دەيتىنىن كەيىن ەستىدىك، مەكتەپتەرگە، مەكەمەلەرگە ءوزىمىز بارىپ، بيلەت تاراتىپ، اقىرى مىڭ ادامدىق زالدى تولتىرىپ تىندىق. ۇلكەن گۇل شوعىن الۋدى دا ۇمىتقان جوقپىز. كونتسەرت بىتكەندە ساحناعا شىعىپ، سول گۇلدى ءانشى اپايىمىزعا تاپسىرىپ، قازاقشا، ورىسشا، ۋكراينشا ارالاستىرىپ العىس ايتقانىم دا بار.
- ۋكراينشا دەمەكشى، ۋكراين اندەرىن ءالى دە بىلەسىز بە؟ انا ءبىر جىلى استانانىڭ حالىقارالىق تۇساۋكەسەرىنە كەلگەندە ۋكراينشا ءاننىڭ ءسوزىن كۋچمانىڭ ءوزى ۇمىتىپ قالىپ، ءسىزدىڭ جالعاستىرىپ اكەتكەنىڭىز جۇرتتىڭ ەسىندە قالىپ قويدى.
- ول ءان «تى ج مەنە پيدمانۋلا، تى ج مەنە پيدۆەلا» دەپ كەلەتىن بەلگىلى ءان عوي. ونى ۋكرايناعا تابانى تيمەگەن تالاي ادام دا ايتادى. ۋكرايننىڭ باسقا اندەرىن دە ءبىراز بىلەمىن. وسى جەردە ءبىر نارسە ايتايىن. حالىقتىڭ جانى - انىندە. ءانىن بىلسەڭ، حالىقتىڭ جانىن دا بىلەسىڭ.
- ءسىزدىڭ ليدەرلىككە بەيىمدىگىڭىز جاس كەزىڭىزدەن-اق تانىلعان. تولەنديەۆ رىسپانبەك تۋرالى ايتىپ بەرەسىز بە؟
- ونىڭ نە ايتا بەرەتىنى بار قايتالاپ؟ كەزىندە جازدىم عوي. سول كىتاپتان كەلتىرسەيشى.
دايەكتەمە:
«ءبىزدىڭ قاي-قايسىمىز دا ءوزىمىزدىڭ كوپ جاعدايدا تاڭداپ الۋىمىزعا بولمايتىن ادامدارمەن ءبىر تۇرامىز. ەگەر ويلاپ قاراساق، ءتىپتى دوستارىمىزدىڭ ءوزىن دە تاڭداي المايمىز، ولارمەن ءومىر سوقپاعىنىڭ ايتەۋىر ءبىر كەزەڭىندە كەزىگەمىز. تاياۋدا مەنىڭ بايىرعى جاقىن دوسىم رىسپانبەك ءتولەنديەۆ ۇيىمدە قوناقتا بولىپ كەتتى. ول بۇرىنعى مەتاللۋرگ. قازىر تەمىرتاۋدا تۇرادى، زەينەتكەر. ءبىزدىڭ دنەپرودزەرجينسكىدەگى سوناۋ ءبىر جىلدارىمىزدا توبىمىزدىڭ العاشقى جەتەكشىسى بولاتىن. ارينە، ءبىز ونىمەن كەزدەسكەنىمىز ءۇشىن قالىپتاسقان داعدى بويىنشا ازداپ ىشتىك تە. سودان سوڭ وتكەن كۇندەردى ەسكە الۋعا كىرىستىك. ول ماعان كۇتپەگەن جەردەن مىناداي ءبىر اڭگىمە ايتتى:
- سەن، نۇرسۇلتان، بىلەسىڭ بە، ءبىر كەزدە مەن سەنى ولەردەي جەك كورۋشى ەدىم. وندا سەنى مەنىڭ ورنىما توپ جەتەكشىسى ەتىپ سايلاعان بولاتىن. سەنى ولتىرۋگە قانشا رەت وقتالدىم دەسەڭشى! دەمالىسقا ۇيىمىزگە قايتىپ كەلە جاتقاندا پويىزدان لاقتىرىپ جىبەرگىم دە كەلدى. بىراق سەن قىرسىققاندا تامبۋرعا شىقپاي قويدىڭ. زاۆودتا جۇرگەندە مەتالل قۇيىلعان ءشومىشكە يتەرىپ جىبەرمەك تە بولدىم.
شىنىمدى ايتايىن، مەن نە بولعانىمدى بىلمەي قالدىم. ويتكەنى، ءوزىمنىڭ مەتالل قۇيىلعان ۇلكەن ءشومىشكە قاراي قالاي ۇشىپ بارا جاتقانىمدى، ەندى ءبىر ساتتە مەنەن بۋعا اينالعان بۇلت قانا قالاتىنىن ەلەستەتتىم. ەركەكتەردىڭ ەمىن-ەركىن ايتىلعان مۇنداي اڭگىمەسىن ەستىگەن ايەلىمنىڭ ءحالى قانداي بولدى دەسەڭىزشى.
ماسەلە بىلاي بولعان ەدى. دنەپرودزەرجينسكىگە بارعان بالالاردىڭ اراسىندا بۇعان دەيىن قاماۋدا وتىرىپ، مەرزىمىن وتەپ قايتقان، نەگىزىنەن ۇرلىق پەن بۇزاقىلىعى ءۇشىن سوتتالعان بالالار دا بولعان ەدى. سولاردىڭ ءبىرى وسى رىسپانبەك، بۇرىنعى ۇرى بولاتىن. ول دۇلەي كۇشتىڭ يەسى ەدى، اينالا توڭىرەگىندەگىلەردىڭ زارەسىن ۇشىراتىن. ولاي ەتپەي شە - ول، جۇرداي جەتىم وسكەن جىگىت، ءتىپتى ءوزى تۇرعان جانە وقىعان ينتەرناتتى ورتەپ جىبەرۋدەن دە تايىنباعان عوي. ول ءبىزدىڭ ارامىزداعى دۇرىس كيىنەتىن بىردەن-ءبىر جىگىت ەدى. كوستيۋمدەرى مەن ءساندى كويلەكتەرىن قايدان قاعىپ تۇسىرگەنىن دە جاسىرمايتىن: دنەپرودزەرجينسكىگە بارا جاتقان جولدا ول سولتۇستىكتەن كەلە جاتقان ءبىر ينجەنەردى ماس قىلىپ ىشكىزىپتى دە، ەكى چەمودانىن جىمقىرىپ كەتىپتى. جىگىتتەر ونىڭ اياق كيىمىن تازالايتىن، شالبارىن ۇتىكتەپ قوياتىن، ءتىپتى اسحانادان تارەلكامەن تاماق تا تاسيتىن.
ءسويتىپ جۇرگەندە مەن ءوز كۇشىمنىڭ ودان كەم ەمەس ەكەنىن بىرتە-بىرتە بايقادىم. ونىڭ ۇستىنە ورىس تىلىندە مەيلىنشە ەركىن سويلەيتىنمىن جانە تەك بەسكە وقيتىنمىن. سوندىقتان دا بالالار بارعان سايىن مەنىڭ ءتوڭىرەگىمە توپتاسا باستادى. مۇنىڭ اقىرى، جوعارىدا ايتىلعانداي، توپ جەتەكشىسىنىڭ رەسمي اۋىستىرىلۋىمەن تىندى. ەندى، مىنە، ارادا كوپ جىلدار وتكەندە بەلگىلى بولىپ وتىر، ول كەزدە رىسپانبەك ماعان ولەردەي ءوش ەكەندىگىن جاسىرىپتى. بىراق ءتيىستى قورىتىندىلار جاساۋ ءۇشىن جىگىتتىڭ بويىندا سالاۋاتتى اتاققۇمارلىق قانا بولعانى بايقالادى. ونىڭ وقۋدا دا العا ۇمتىلعانى ەسىمدە. ءبىزدى اسىرەسە تاڭ قالدىرعانى ورىس ءتىلىن وتە ناشار بىلەتىن ونىڭ وقۋلىقتاردىڭ تۇتاس بەتتەرىن، ونداعى ەرەجەلەر مەن فورمۋلالاردى ۇعىپ الۋعا شاماسى جەتپەسە تۇگەلدەي جاتتاپ الاتىندىعى ەدى. بۇنىڭ ءبارى دە بىرنەشە جىل وتكەننەن كەيىن ءبىز ايەلىمىز ەكەۋىمىز وعان بىرەۋدى ايتتىرىپ، ۇيلەندىرۋىمىزبەن تىندى. ول تەمىرتاۋعا دنەپروپەتروۆسك تەحنولوگيالىق ينستيتۋتىن بىتىرگەننەن كەيىن كەلىپ، اۋىسىم باستىعى بولىپ ىستەدى. تەحنولوگيانىڭ ءتىلىن بىلەتىن تەڭدەسى جوق مامان بولىپ شىقتى. ال ەڭبەكسۇيگىشتىگى جاعىنان ءوزىنىڭ ارىپتەستەرى مەن قول استىنداعىلاردى قاتتى ساستىراتىن».
ن.نازارباەۆ،
«ادىلەتتىڭ اق جولى»، 55-56 بەتتەر.
- رىسپانبەك تولەنديەۆ - دنەپرودزەرجينسكىگە بىرگە بارعان 71 قازاق بالاسىنىڭ ءبىرى. ءبىر كىتاپتا ولاردىڭ تۇگەل ءتىزىمى دە جاريالانعان. ارالارىڭىزدا ساۋىتبەك ەسىمدى جىگىتتىڭ دە بولعانى ەسىمدە قالىپ قويىپتى.
- ەركىنبەكوۆ ونىڭ فاميلياسى. وتە ادەپتى جىگىت ەدى. گيمناست بولاتىن.
- كوردىڭىز بە، فاميليالارىنا دەيىن ۇمىتپاعانسىز. دەگەنمەن، جەتپىس جىگىتتىڭ بارىمەن بىردەي قارىم-قاتىناس جاسامايتىنىڭىز بەلگىلى. قازاقستاندىقتاردىڭ ىشىنەن كىمدەرمەن كوبىرەك ارالاستىڭىز؟ ولاردىڭ اراسىنان ءالى كۇنگە دوستىق بايلانىستارىن ۇزبەگەن ادامدارىڭىز كىمدەر؟
- مەنىڭ ەندى ول كەزدە پالەنشەمەن كوبىرەك، پالەنشەمەن ازىراق ارالاستىم دەپ جاتقانىم جاراسپاس. ءويتىپ ەشكىمدى بولە-جارماي-اق قويايىن. ولاردىڭ اراسىندا مەنىڭ بىردەن كوزگە تۇسكەنىمنىڭ باستى سەبەبى ورىسشا ەركىن سويلەيتىنىم بولعان شىعار. بىزدەگى جىگىتتەردىڭ كوبى اۋەلدە ويىن ورىسشا ايقىن ايتا دا المايتىن. كوبى تازا قازاق اۋىلدارىنان شىققاندار. ارالارىندا سونى ءوز ماقساتىنا پايدالانا قوياتىندارى دا بولۋشى ەدى. «مەن ءپاندى بىلەمىن، بىراق جاقسىلاپ ايتۋعا ءتىلىم جەتپەيدى»، دەيدى. سودان وقىتۋشى مەنى شاقىرادى. «ءوز تىلىندە ايتا بەرسىن، سەن اۋدارىپ وتىر» دەيدى ماعان. مەن جاڭاعى جىگىتكە ايتامىن: «توقتاماي سويلەي بەر، نەنى ايتساڭ سونى ايت، تەك توقتاما، ارا-اراسىندا دومنانىڭ، پەشتىڭ سوزدەرىن ارالاستىرىپ قوي، قالعانىن ءوزىم قاتىرامىن»، دەيمىن. اناۋ قازاقشا اڭگىمەنى باستايدى. اۋىلداعى كورگەن-بىلگەندەرىن بە، اتا-اناسىن قالاي ساعىنعانىن با ايتىپ، ايتەۋىر ويىنا كەلگەنىن سويلەي جونەلەدى. باسقا بالالار كۇلكىسىن ارەڭ تەجەپ وتىرادى. قويىلعان سۇراققا ءدال جاۋاپ بەرىپ جاتقانداي، سونى مەن اۋدارىپ قانا تۇرعانداي ەتىپ سويلەپ كەپ بەرەمىن. مۇعالىم: «دۇرىس، بىلەدى ەكەنسىڭ، جاقسى بىلەدى ەكەنسىڭ، بىراق ورىسشانى ۇيرەن، ۇيرەنبەسەڭ بولمايدى، قاشانعى جانىڭدا اۋدارماشىڭ جۇرەدى» دەگەن سياقتى سوزدەرىن ايتىپ، جوعارى باعاسىن قويادى. ءسويتىپ جۇرگەندە، ءبىر كۇنى اشكەرەگە تۇستىك. توقتاماي سويلەي بەر نە ايتساڭ دا دەگەننەن كەيىن ءبىزدىڭ بالالاردىڭ بىرەۋى: «وي، كەشە ابدەن قىدىردىق قوي. كەشكە پارككە دە باردىق، كينوعا دا كىردىك» دەگەن سياقتى بەتالدى اڭگىمەنى وڭدى-سولدى جوسىلتپاي ما؟ مەن بولسام «چۋگۋن مارتەنوۆسكي»، «فورسۋنكا ۆىسوكوگو داۆلەنيا»، «نورماليزاتسيوننىي وتجيگ» دەگەن سياقتى سوزدەرمەن «اۋدارىپ» جاتىرمىن. ءبىر كەزدە مۇعالىم: «پودوجدي، پودوجدي-كا» دەدى. «سلۋشاي، چتو زا پارك، چتو زا كينو؟..» دەيدى اناعان. ول نە ايتسىن؟... وسىنداي دا قىزىقتار بولىپ جاتاتىن. بالالىقتان تولىق كەتە قويماعان، جىگىتتىككە تولىق جەتە قويماعان بۇلا شاعىمىز ەدى عوي. جاستىق شاققا جەتەتىن نە بار دەيسىڭ بۇل ومىردە؟ جاستىق شاق وسىنداي ءارپىل-تارپىلدىگىمەن دە قىزىق.
- دنەپرودزەرجينسكىدە بىرگە وقىعان جولداستارىڭىزدىڭ ءبىرازى كەيىن باسشى قىزمەتتەر اتقاردى. ولاردىڭ ءبارى دەمەگەنمەن، كەيبىرى ءسىزدىڭ كومەگىڭىزبەن كوتەرىلگەن بولار ول قىزمەتتەرگە؟
- بۇل سۇراقتى وسىلاي ويلايتىن ادامدار دا تابىلادى، سولاردىڭ كوكەيىندەگى ماسەلەنىڭ باسىن اشايىن دەگەن تۇرعىدا قويىپ وتىرعان شىعارسىڭ. جالپى، بۇل سۇراققا سول ادامداردىڭ وزدەرى جاۋاپ بەرگەنى دۇرىس. «كوڭىل كوڭىلدەن سۋ ىشەدى» دەگەندەي، اركىمنىڭ جانىنا جاقىنىراق ادامدارى بولۋى تابيعي نارسە. ولاردىڭ اراسىندا قامقورلىق كورسەتىپ، جاعدايىن جاساپ ءجۇرەتىن كىسىلەرىڭ دە كەزدەسۋى مۇمكىن. بىراق، ءبارىبىر ادىلەتتەن اتتاماۋعا تىرىسۋ كەرەك. ۋكراينادا بىرگە وقىعان جىگىتتەردىڭ اراسىندا باسشى قىزمەتتەرگە كوتەرىلگەنى سەن ايتقانداي ءبىراز ەمەس، بىرەن-ساران عانا. ماقسۇت نارىكباەۆ باس پروكۋرور بولدى، قابيبوللا سارەكەنوۆ مەملەكەتتىك ماتەريالدىق رەزەرۆتەر كوميتەتىنىڭ توراعاسى بولدى، ساتىبالدى يبراگيموۆ پارلامەنت دەپۋتاتى بولدى، ماقاش ءتاتىموۆ ۋنيۆەرسيتەت رەكتورى بولدى. تەمىرتاۋدا ەڭبەك جولىن بىرگە باستاعان تولەۋتاي سۇلەيمەنوۆ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى بولدى. تاعى كىم بار؟ باسقا قوساتىن كوپ ەشكىم جوق سياقتى. جوعارى وقۋ ورنىن ءبىتىرىپ، قالادا دا، دالادا دا مامان بولىپ جۇرگەندەر از ەمەس. دوستارىمنىڭ ءبارى دە ءوز ەڭبەگىمەن، ءوز بىلىمىمەن وسكەندەر. ونى ايتاسىڭ، كەيبىرەۋىنە ءتىپتى كەدەرگى كەلتىرە جازداعان جاعدايىم دا بار.
- قالايشا؟
- ءبىر جولى ادىلەت مينيسترلىگى مينيستردىڭ ورىنباسارى لاۋازىمىنىڭ بوس تۇرعان ورنىنا ەكى كانديداتۋرا ۇسىندى. بىرەۋىنىڭ فاميلياسى - نارىكباەۆ، ەكىنشىسىنىڭ فاميلياسى تەمىربولاتوۆ. قاراسام - نارىكباەۆتىڭ ەسىمى ماقسۇت. ءومىربايانىنا قاراسام - دنەپرودزەرجينسكىدە وقىعان. باياعى ءوزىمىزدىڭ ماقسۇت بولىپ شىقتى. پرەزيدەنت ءوز كومانداسىنا بىرگە وقىعاندارىن جيناي باستاعان ەكەن دەگىزبەيىن دەدىم بە، تاعى ءبىراز ۋاقىت سىناي، قاراي تۇسەيىن دەدىم بە، ايتەۋىر، ماقسۇت نارىكباەۆتىڭ كانديداتۋراسىن سول جولى قايتارىپ تاستادىم. دەگەنمەن، كەشىكپەي ول پرەزيدەنت اپپاراتىندا ىستەدى. باس پروكۋرور جانە جوعارعى سوتتىڭ توراعاسى دا بولدى. زاڭگەر ءۇشىن بارلىق بيىكتەرگە جەتتى. دومنادا مەنىمەن بىرگە ىستەگەن قابيبوللا سارەكەنوۆتىڭ ءومىرى باياعى پوگورەلوۆ مۇعالىمىمىز ايتقانداي ءتۇزىلدى. ينجەنەر-مەتاللۋرگ، عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ قىزمەتكەرى، تەحنيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى بولدى. ساتىبالدى يبراگيموۆ ماسكەۋدە پ.لۋمۋمبا اتىنداعى حالىقتار دوستىعى ينستيتۋتىن ءبىتىردى. بىراق زاۆودقا قايتىپ كەلىپ، بولات قۇيۋشى بولىپ، قوعامدىق قىزمەتتەرگە ارالاستى. قازىر ءماجىلىس دەپۋتاتى. نەگىزىندە، جۇمىستى ۇيىمداستىرۋدىڭ جاڭا تاسىلدەرى ورنىققان سايىن تامىر-تانىستىق، جەرلەستىك، اعايىندىق دەگەندەردىڭ ءبارى بىرتە-بىرتە قالا بەرەدى. نارىق ەكونوميكاسى، جەكەشەلىك بيزنەس تەك ءبىلىمدى، قابىلەتتىلىكتى قولدايدى. قولىنان ءىس كەلمەيتىنىن بىلسەڭ، تانىسىڭدى تارتىپ نەڭ بار؟ ءسوزىڭنىڭ قادىرىن، ءوزىڭنىڭ قادىرىڭدى كەتىرمەي مە؟ سونىمەن بىرگە، ماعان ءسوز كەلىپ قالا ما دەپ قۋىستانىپ، مۇمكىندىگى بار ادامنىڭ جولىن كەسكەن دە دۇرىس ەمەس، ارينە. ات توبەلىندەي قازاق انا جاق، مىنا جاققا بولىنسەك، ءتاۋەلسىزدىكتەن ايرىلامىز. وسىنى ۇمىتپاۋ كەرەك. ءبىزدى ءبولىپ-ءبولىپ باسقارعىسى كەلەتىندەر تاريحتاعى تاجىريبەمىزدە بولعان.
- ۋكرايناداعى وقۋ جىلدارى ءسىزدىڭ ەسىڭىزدە نەسىمەن قالدى؟ ول جىلدار جالپى وزىڭىزگە نە بەردى دەپ ويلايسىز؟
- دنەپرودزەرجينسكىگە بارعان بەتتەن ءبىزدى كۇش-قۋاتىمىزدى، دەنە تۇرپاتىمىزدى بايقاپ كورىپ، كۇشى مىعىم دەگەندەردى دومناشىلار، ياعني گورنوۆويلار توبىنا، قالعانداردى باسقا ماماندىقتارعا ءبولدى. كران ماشينيستەرى، قىزدىرۋ پەشتەرىنىڭ بالقىتۋشىلارى دەگەن ماماندىقتار دا بولدى. ءبارى ءالى كۇنگە كوز الدىمدا. ۋچيليششە جاتاقحاناسىنىڭ ءۇشىنشى قاباتىندا قاز-قاتار تىزىلگەن كەرەۋەتتەر تۇراتىن. تەرەزە الدىنداعى كەسپەكتەرگە گۇل ەگىپ قويىلعان. اسحانا جاقتان ۋكراين بورششىنىڭ تاناۋ جاراتىن حوش ءيىسى جەتىپ جاتادى. تاڭعى التىدا زاۆود گۋدوگىنان ويانىپ، كەشەگى اۋىل بالالارى شالا ۇيقى كۇيدە ساباققا جانتالاسا جينالادى. ساباقتان كەلىسىمەن تاماققا تويىپ الاسىڭ دا، ءسال دەمالىپ، زاۆودقا تارتاسىڭ. وندا كۇن سايىن ءتورت ساعات وندىرىستە جۇمىس ىستەيتىنبىز. بالالىقپەن دە جوندەپ قوشتاسىپ ۇلگەرمەگەن كەزىمىز عوي، كەي كۇندەرى تالىپ قۇلاعانداي شارشايسىڭ. ۇيىقتاپ تۇرساڭ، قايتادان شاۋىپ الا جونەلەسىڭ. عاجاپ كۇندەر بولاتىن. جاس كەزىڭدەگى قيىندىقتىڭ ءوزى ءلاززات. دنەپرودزەرجينسكىدەگى كۇندەر قازىر جاستىقتىڭ جاقسى ءبىر ءتۇسى سياقتى.
- ۋچيليششەدەگى وقۋ سىزگە ساياسي مەكتەپتىڭ العاشقى باسقىشى دا بولعان سياقتى. وسى ورايدا ماقسۇت نارىكباەۆ ايتىپ بەرگەن اڭگىمە دە قىزىق كورىنەدى...
- قىزىق كورىنسە، قازىر قىزىق كورىنەتىن شىعار. كەزىندە ول وقيعا ناعىز شىجىق بولاتىن. ول كۇندەردە ءبىزدىڭ ءبارىمىزدىڭ بولاشاعىمىز تارازى باسىنا تارتىلىپ تۇرعان ەدى.
دايەكتەمە:
«نازارباەۆتىڭ جۇرت الدىندا ءسوز سويلەۋ قابىلەتى بىرنەشە اي وتكەننەن كەيىن باسقا ءبىر جاعدايدا - ميليتسيا ۋچاسكەسىندە - قازاق تاعىلىم الۋشىلاردىڭ تۇتاس ءبىر توبىن ماسقارا بوپ ەلگە قايتۋدان قۇتقارىپ قالعان كەزىندە قاتال سىناقتان ءوتتى دەۋگە بولادى. بۇل 1959 جىلعى 31 جەلتوقساندا بولعان ەدى. قازاق جىگىتتەرى جاڭا جىلدى مەيرامحانادا قارسى الىپ، ورتالارىنان بىرەۋى دجاز وركەسترىنىڭ جەتەكشىسىمەن توبەلەسىپ قالادى. ونى دوستارى قولدايدى. جاپپاي جۇدىرىقتاسۋ بەلەڭ الىپ، قازاقتار از بولعاندىقتان قاشا باستايدى. ولاردى ۋكراين ميليتسياسى ۇستاپ، قاماپ، ەرتەڭىنە ءبارىنىڭ دە ەلدەرىنە قايتارىلاتىنى تۋرالى حابارلانادى.
نازارباەۆتىڭ جالىندى سوزىنەن كەيىن عانا قاتال سانكتسيا قولدانىلمايدى، مۇنى ونىڭ العاشقى ساياسي ءسوز سويلەۋى دەۋگە بولاتىن ەدى. «نازارباەۆتىڭ ميليتسياداعى بيلىك وكىلدەرىنە قاراتا ايتقان ءسوزى كوكەيىمدە قالىپ قويىپتى، - دەيدى سول كەزدە ۇستالعانداردىڭ ءبىرى ماقسۇت نارىكباەۆ. - ول قولىن كوتەرىپ، «بەس ساۋساق بىردەي ەمەس» دەپ باستادى. سوسىن ءبارىمىزدىڭ بىردەي كىنالى ەمەس ەكەنىمىزدى دالەلدەۋگە كوشتى. جاعا جىرتىسۋدى باستاعانداردىڭ ءبارىن دجاز وركەسترى جەتەكشىسىنىڭ الدىندا كەشىرىم سۇراۋعا ماجبۇرلەپ، ۋكرايندىقتاردان ولاردى كىنالى دەپ تالاپ ەتە بەرمەۋلەرىن سۇرادى. ءبارىن دە، ءتىپتى دجاز وركەسترى باسشىسىن دا بىرتە-بىرتە بۇل وقيعانى دابىرايتا بەرمەۋگە كوندىردى. اقىر اياعىندا ءبىزدى ەلگە قايتارمايتىن بولدى. بۇل نازارباەۆتىڭ ناعىز ەرلىگى ەدى، ءبارىمىز دە وعان العىس ايتتىق».
بۇل قازاق ستۋدەنتتەردىڭ عانا ەمەس، ۋكراين باسشىلىعىنىڭ دا ولجاسى ەدى».
دج.ايتكەن،
«نۇرسۇلتان نازارباەۆ جانە قازاقستاننىڭ قارىشتى قادامى»، م.، «حۋدوجەستۆەننايا ليتەراتۋرا»، 2010, 40-41 بەتتەر.
دنەپرودزەرجينسكىدە جۇرگەنىمىزدە تۋعان جەردىڭ قادىر-قاسيەتىن بىلە تۇستىك دەي الامىن. بۇرىن دومبىرانى قولىنا الماي جۇرگەن تالاي جىگىتتىڭ سول جاتاقحانادا ۇيرەنىپ، كۇي تارتىپ، ءان ايتىپ كەتكەنى ەسىمدە. قازىرگى ءبىزدىڭ «بولاشاق» باعدارلاماسىمەن شەت ەلدە وقىپ جۇرگەن جاستار دا سونداي. بولمەلەرىندە ءبىزدىڭ جالاۋ، ەلتاڭبامىز تۇرادى. بۇل پاتريوتيزم، ەلىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىك. قازاقستانعا قاتىستى ءار سوزگە قۇلاق ءتۇرىپ جۇرەتىنبىز.
- سونداي ءسوزدىڭ ءبىرى سىزدەر وقۋدان كەيىن قايتۋعا جينالىپ جۇرگەن تەمىرتاۋ جونىندە تارادى عوي؟
- ءيا. گازەتتەردى قاراساڭ تەمىرتاۋدا جۇمىس قايناپ جاتىر. جۋرناليستەر قازىر دە قىزدىرمانىڭ قىزىل سوزىنە كەتارى ەمەس، ول كەزدە ءتىپتى ايانىپ قالمايتىن، ءبارى كوتەرىڭكى رۋحتا جازىلاتىن. ءبىز بارعانشا قازاقستان ماگنيتكاسى باستالىپ كەتە مە دەگەن قاۋپىمىز دە كوڭىلىمىزدە.
سودان ءبىر كۇنى تەمىرتاۋ تۋرالى جايسىز، جوق، جايسىز دەگەن قايدا، قورقىنىشتى اڭگىمە دۇڭك ەتە قالدى. قالاعا اسكەر كىرگىزىپتى، اتىس بولىپتى، ولگەندەر دە بار ەكەن دەگەن ءسوز شىقتى. سەنەر-سەنبەسىمىزدى بىلمەيمىز. كەڭەس وداعىندا ونداي بولادى دەپ ويلاي دا قويمايتىن، تاپ-تازا كەزىمىز عوي. ءسويتسە دە، سەكەم الا باستادىق. سەكەم الماسىمىزعا دا بولمادى. تەمىرتاۋ تۋرالى اڭگىمە ساپ تىيىلدى. گازەتتەر جازبايدى، راديو ايتپايدى. ۇستازدارىمىزدان سۇراساق، ەشتەڭە دەمەيدى. بىلمەي مە، بىلسە دە ايتپاي ما - بەلگىسىز. اقىرى، بۇل اڭگىمە شىندىققا اينالدى. ءبىر جۇمىسشىنىڭ سول كەزدە وتە سيرەك شاممەن جۇمىس ىستەيتىن راديوقابىلداعىشى بار ەكەن. سول «امەريكا داۋىسى» راديوستانتسياسىنان ەستىپتى. ەستىپ، تىسىڭنەن شىعارما دەپ بىرەۋگە ايتىپتى. ول تىسىڭنەن شىعارما دەپ تاعى بىرەۋگە ايتىپتى. ول تاعى بىرەۋگە... تەمىرتاۋدا قۇرىلىسشىلاردىڭ كوتەرىلىسكە شىققانى، ولاردى قارۋدىڭ كۇشىمەن زورعا باسقانى راس كورىنەدى. ءدال سول كەزدە حرۋششەۆ امەريكادا جۇرگەن ەدى. وعان تەمىرتاۋدا نە بولىپ جاتقانى جونىندە سۇراق قويىلىپتى. حرۋششەۆ: «ءبارى بوس ءسوز. قازاقستاندا ەشقانداي دا بۇلىك جوق»، دەپتى. جەل تۇرماسا، ءشوپتىڭ باسى قيمىلدامايتىنىن بىلەتىن جاسقا كەلگەن كەزىمىز عوي، قاتتى قوبالجي باستادىق. ەندى نە دە بولسا تەزىرەك ەلگە قايتۋعا اسىقتىق. ول جاقتا ءبىزدى نە كۇتىپ تۇرعانىن بىلمەسەك تە.
- حرۋششەۆ دەمەكشى، ونىڭ بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنداعى اتىشۋلى سوزىنەن كەيىن سىزدەرگە قاتىستى دا ءبىر دۇربەلەڭ بولعان عوي. سولاي ەمەس پە؟
- سولاي. ونى دجوناتان ايتكەن كىتابىندا ەگجەي-تەگجەيلى كەلتىرگەن.
دايەكتەمە:
«1959 جىلى كوممۋنيستىك پارتيا دنەپرودزەرجينسكىدەگى شەتەلدىك ستۋدەنتتەرگە قارسى پارانويدەالدىق اكتسيا جۇرگىزدى. بۇل تاعى دا سول نازارباەۆتىڭ قاتىسۋىمەن بولعان ەكىنشى ءبىر ەرلىك جاعدايدى پاش ەتتى، وندا دا ءبىر توپ قازاق جاستارىن ءتۇن جارىمىندا ميليتسيا الىپ كەتكەن بولاتىن. بۇل جولى نيۋ-يوركتەگى بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ شتاب-پاتەرىندەگى وقيعانىڭ ىقتيمال سالدارلارىنىڭ كەسىرىنەن بيلىك ورگاندارىنداعى ۇرەيلى دۇربەلەڭ سەبەپ بولدى. ۇرەيلى دۇربەلەڭ بۇۇ باس اسسامبلەياسىندا كەڭەستىك كوشباسشى نيكيتا حرۋششەۆتىڭ شارىقتاۋ شەگىندە «ءبىز سەندەردى كورگە تىعامىز!» دەپ ايقايعا باسقان ىزالى سوزىنەن باستالدى. سول ساتتە حرۋششەۆ اياعىنان ءباتەڭكەسىن شەشىپ الىپ، مىنبەردى سابالاي باستاعان ەدى. بۇۇ زالىنداعى الەمدىك كوشباسشىلاردىڭ ارەوپاگى بۇل سايقىمازاقتىققا قىڭق ەتىپ تاڭ قالعان دا جوق. ولاردىڭ مۇندايعا دەن قويۋىنىڭ نازىك كورىنىسى باتەڭكە تارسىلداپ جاتقاندا: «مۇنىڭ رەسمي اۋدارماسىن ەستۋگە بولار ما ەكەن؟» دەپ سۇراعان ۇلىبريتانيا پرەمەر-ءمينيسترى گارولد ماك-ميلاننىڭ كەكەسىندى ەسكەرتپەسى عانا بولدى. الايدا، بۇدان 5000 ميل قاشىقتىقتاعى دنەپرودزەرجينسكىدەگى كوممۋنيستىك پارتيا باسشىلارى حرۋششەۆتىڭ اتتانداۋى ءۇشىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ تۇتانىپ كەتۋىنە تۇرتكى بولا ما دەپ قورىقتى. وسىنداي دۇربەلەڭ كوڭىل-كۇيدەگى ولاردىڭ ءبىرىنشى دەن قويعانى باتىستان شابۋىل جاسالا قالعان جاعدايدا دنەپرودزەرجينسكىنى قورعاۋعا ىنتالى ەمەس، وزدەرى ويلاعانداي قۋاتتى، بارلىق شەتەلدىك ستۋدەنتتەردى تۇتقىنداۋ بولدى. ءدال وسى سەبەپتەن 1959 جىلعى 9 قىركۇيەكتە نازارباەۆ پەن مەتاللۋرگيانى وقىپ-بىلۋگە وراي تۇز-دامدەس بوپ جۇرگەن ونىڭ قازاق قۇرداستارى ءتۇن ورتاسىندا توسەكتەن تۇرعىزىلىپ، ميليتسيا بولىمىنە جەتكىزىلدى.
حرۋششەۆتىڭ سوزىنەن كەيىنگى دنەپرودزەرجينسكىنىڭ پارتيالىق فۋنكتسيونەرلەرىنىڭ، 50 جىلدان سوڭ قازىر عانا قاعازعا ءتۇسىپ وتىرعان، مۇنداي شەكتەن شىققان ارەكەتى ساندىراق سياقتى كورىنەر. الايدا، قىرعيقاباق سوعىستىڭ قىزعان كەزىندە مۇنداي ۇرەي كەڭەستىك بيلىك ءۇشىن شىنايى، ال قازاق تاعىلىم الۋشىلارى ءۇشىن ەستەن تاندىرارلىقتاي وقيعا بولدى. «نە بولعانىن ۇقپادىق، - دەپ سول كۇندەردى جادىندا جاڭعىرتادى ماقسۇت نارىكباەۆ، - بىراق ميليتسيادا سابىرلىلىق تانىتقان جالعىز نازارباەۆ ەكەنى ەسىمدە. ءبارىمىز ودان «نە بولىپ جاتىر، ءوزى؟ بىزگە ەندى نە ىستەر ەكەن؟» دەپ سۇرادىق. قاتتى قورقىپ قالعان ەدىك. الايدا، نازارباەۆ ءبىزدى سابىرعا شاقىرىپ، اقىر اياعىندا حرۋششەۆتىڭ ءسوزى تۋرالى ءبىزدىڭ تۇك تە بىلمەيتىنىمىزدى ميليتسيونەرگە ءتۇسىندىردى. ءبىزدىڭ، قازاقتاردىڭ، شەتەلدىك ەمەس، كەڭەس وداعىنىڭ ادال ستۋدەنتتەرى ەكەنىمىزگە باسشىلىقتىڭ كوزىن جەتكىزگەن ءدال وسى نازارباەۆ بولاتىن. سودان سوڭ ءبىزدى بوساتتى دا، قايتادان قالىپتى ومىرگە تۇستىك».
دج.ايتكەن،
«نۇرسۇلتان نازارباەۆ جانە قازاقستاننىڭ قارىشتى قادامى»، 41-42 بەتتەر.
ۋچيليششەنى بىتىرگەندە سەگىزىنشى رازرياد الىپ شىقتىم. بۇل تولىق جوعارى ماماندىعى بار جۇمىسشى بولدىڭ دەگەندى بىلدىرەدى. قارا مەتاللۋرگياداعى ەڭ جوعارى رازرياد - ونىنشى رازرياد.
ۋكراينادا مەن قوعامدىق قىزمەتتىڭ دە العاشقى مەكتەبىنەن ءوتتىم. ءبىر كۇنى ۋچيليششە كومسومول كوميتەتىنە كىرىپ، «بىزدەگى كومسومول جينالىستارى تۋرالى ايتپاقشىمىن» دەگەنىم بار. «جينالىستار تۋرالى؟ نە ايتپاقشىسىڭ؟» دەدى ماعان. «جينالىستار ۇنامايدى. قىزىقسىز وتەدى، تاپتاۋرىن ۇلگىمەن وتەدى، كومسومولدار جينالىسقا بارعىسى كەلمەيدى»، دەيمىن مەن. حاتشى قىز ەلەڭ ەتە قالىپ، «ال سوندا ءوزىڭ نە ۇسىنباقشىسىڭ؟» دەدى. وزىمشە ۇسىنىستارىمدى ايتتىم. زاۆودتاعى سوتسياليستىك ەڭبەك ەرلەرىمەن، ارداگەر مەتاللۋرگتارمەن كەزدەسۋلەر وتكىزەيىك، ۋچيليششەدە حالىق بي ءانسامبلىنىڭ كونتسەرتىن ۇيىمداستىرايىق، جاس مەتاللۋرگتارعا سالىنىپ جاتقان ءۇيدىڭ قۇرىلىسىنا كومەكتەسەيىك دەدىم. ۇسىنىستارىمنىڭ ءبارى قابىلداندى. «ينيتسياتيۆا ناكازۋەما» دەگەندەي، ەندى سول جۇمىستاردىڭ ءبارىن ماعان ءۇيىپ-توگىپ تاپسىرىپ قويدى. كومسومول كوميتەتىنىڭ جۇمىسىنا بەلسەنە ارالاسۋىم جۇرت الدىندا سويلەۋگە ماشىقتانۋىما كومەكتەستى. اۋىل بالاسىنىڭ ۇياڭدىعى، راسىن ايتسام، بۇرىننان-اق بويىمدا جوق ەدى، ەندى ءتىپتى اشىلىپ، بارىنشا شەشەن، اسەرلى سويلەۋگە تىرىساتىن بولدىم.
دنەپرودزەرجينسك مەن ءۇشىن ينتەرناتسيوناليزمنىڭ دە ۇلكەن مەكتەبىنە اينالدى. سان ءتۇرلى ۇلتتىڭ ۇلدارىمەن، قىزدارىمەن ارالاسىپ، ءوزىمىزدى سولاردىڭ بارىمەن تەڭ ۇستاۋعا تىرىستىق. كەز كەلگەن ادام ءوزىن بەلگىلى ءبىر اتا-انانىڭ بالاسى عانا ەمەس، ءوز حالقىنىڭ دا بالاسى سەزىنۋى كەرەك. سوندا ساعان ەلىڭ ءۇشىن، ۇلتىڭ ءۇشىن دە جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەلەتىنىن تۇسىنەسىڭ.
جالپى، ۋكراينا جەرى ماعان جاستىعىمنىڭ جاقسى جىلدارى وتكەن، كوپ تاعىلىم بەرگەن مەكەن رەتىندە قىمبات.
- بۇگىنگى ۋكراينا تۋرالى نە ويلايسىز؟
- «جەرى بايدىڭ ەلى باي» دەيدى قازاق. ۋكراينانىڭ الەۋەتى وتە كۇشتى. ەلۋ ميلليونعا جاقىن حالقى بار، شويىن، بولات، پروكات قورىتاتىن قارا مەتاللۋرگياسى، اليۋميني، تيتان، ماگني، مىرىش الاتىن ءتۇستى مەتاللۋرگياسى بار، «انتەي» سياقتى الىپ ۇشاقتارعا دەيىن شىعاراتىن ماشينا جاساۋ ءوندىرىسى بار، بىرنەشە پورتتارى بار، تالاي كۋرورتتارى بار بۇل ەل قازىرگىدەن ءالدەقايدا جاقسى تۇرا الادى. سولاي بولادى دەپ سەنەمىن. ۋكراينانىڭ تاۋەلسىزدىك العاننان بەرگى كەزەڭدە باستان كەشكەن قيىندىقتارىنىڭ ءبىرازى كەزىندە قالىپتاسقان ۇلتتار دوستىعىنا سىزات ءتۇسىرىپ العانىمەن بايلانىستى دەر ەدىم. دنەپردىڭ ارعى جاعى، دنەپردىڭ بەرگى جاعى بولىپ ايتىسىپ-تارتىسىپ، ءبىر جاعى رەسەيمەن جاقىنداسۋدى، ءبىر جاعى باتىسپەن جاقىنداسۋدى جاقتاپ، كەزەكتى سايلاۋ ناۋقانى كەلگەن سايىن ىرىڭ-جىرىڭ جۇرگەنىندە ول ەل كوپ نارسەنى جوعالتىپ الدى. باۋىرلاس جۇرتقا اقىل ايتۋدان اۋلاقپىن، دەگەنمەن، ۋكرايناداعى پروبلەمالاردىڭ ءبىر ۇشتىعى ساياساتتى ەكونوميكانىڭ الدىنا شىعارىپ جىبەرگەنىنەن بولعان سياقتى. قالاي دەگەندە دە، ءومىرىمنىڭ شاپاعاتتى شاعى وتكەن ۋكراين جەرىنە قۇت-بەرەكە، ءوزىمدى قانات قاقتىرىپ شىعارعان ۋكراين ەلىنە باياندى باقىت تىلەگىم كەلەدى.
ەڭ باستىسى، دنەپرودزەرجينسكىدەگى وقۋ جىلدارى، ودان كەيىنگى تەمىرتاۋداعى جۇمىس مەنى جىگىت، ازامات رەتىندە قالىپتاستىردى، ينتەرناتسيونالدىق ورتادا ەركىن ءومىر سۇرۋگە بەيىمدەدى. مەن بولاشاق باسشى قىزمەتكەر، قايراتكەر رەتىندە سول جىلداردا قالىپقا ءتۇستىم، قۇرىشتاي قۇيىلىپ شىقتىم دەي الامىن. وسى ءۇشىن دە جاستىق جىلدارىمدا جولىققان جانداردىڭ بارىنە قارىزدارمىن.
