جاقسى ءىستى كورمەككە، كوپكە ۇلگى بەرمەككە

وسىنىڭ الدىنداعى وسى اتتاس ماقالامىزدا وسكەمەن قالاسىنىڭ الەۋمەت­تىك-ەكونوميكالىق جاعدايىندا ۇلكەن وزگەرىستەردىڭ ءجۇرىپ جاتقاندىعىن، سوڭعى ەكى جىلدىڭ اينالاسىندا عانا جەتى مىڭنان استام قالالىقتىڭ جەكە ءۇي سالۋ ءۇشىن جەر تەلىمىن الىپ، قالادا جەرگە دەگەن مۇقتاجدىقتىڭ جويىل­عان­دى­عىن، سونداي-اق كوپ­تەگەن بالالار باقشاسى مەن شاعىن ورتالىقتاردىڭ ىسكە قوسىلىپ، بۇل سالادا تۇڭعىش رەت مەملەكەت-جەكە مەنشىك ارىپتەستىگىنىڭ ءساتتى جۇزەگە اسىرىلىپ، جالعاسىن تاپقاندىعىن، دەندروباقتىڭ، سپورتتىق جانە دەمالىس ورىندارىنىڭ ىسكە قوسىلعاندىعىن اڭگىمەلەگەن بولاتىنبىز. ولاردىڭ بارلىعى ەلباسىنىڭ ءوز جولداۋىندا ۇكىمەتكە، جەرگىلىكتى بيلىك ورگاندارىنا بەرگەن تاپسىرمالارىنا سايكەس جۇزەگە اسىرىلۋدا.

سونىمەن وسكەمەن قالاسىندا الەۋمەتتىك ءومىردىڭ العا باسقاندىعىن كورسە­تەتىن جاعىمدى جاڭالىقتار ۋاقىت وتكەن سايىن جالعاسىن تاۋىپ، تىڭ ىستەردى تۋىنداتۋدا. ونى بۇقارالىق سپورتتىڭ دامىپ، قوعامدىق ۇيىمداردىڭ بەلسەندىلىگىنىڭ ارتىپ، حالىقتىڭ جەرگىلىكتى ءوزىن ءوزى باسقارۋ ىسىنە ارالاسا باستاعاندىعىنان دا بايقاۋعا بولادى. «جاقسى ءىستى كورمەككە، كوپكە ۇلگى بەرمەككە» دەمەكشى، تومەندە وسى ماسەلەلەر تۋرالى دا اڭگىمە قوزعاي كەتكەندى ءجون سانادىق.

جاقسى ءىستى كورمەككە، كوپكە ۇلگى بەرمەككە

وسىنىڭ الدىنداعى وسى اتتاس ماقالامىزدا وسكەمەن قالاسىنىڭ الەۋمەت­تىك-ەكونوميكالىق جاعدايىندا ۇلكەن وزگەرىستەردىڭ ءجۇرىپ جاتقاندىعىن، سوڭعى ەكى جىلدىڭ اينالاسىندا عانا جەتى مىڭنان استام قالالىقتىڭ جەكە ءۇي سالۋ ءۇشىن جەر تەلىمىن الىپ، قالادا جەرگە دەگەن مۇقتاجدىقتىڭ جويىل­عان­دى­عىن، سونداي-اق كوپ­تەگەن بالالار باقشاسى مەن شاعىن ورتالىقتاردىڭ ىسكە قوسىلىپ، بۇل سالادا تۇڭعىش رەت مەملەكەت-جەكە مەنشىك ارىپتەستىگىنىڭ ءساتتى جۇزەگە اسىرىلىپ، جالعاسىن تاپقاندىعىن، دەندروباقتىڭ، سپورتتىق جانە دەمالىس ورىندارىنىڭ ىسكە قوسىلعاندىعىن اڭگىمەلەگەن بولاتىنبىز. ولاردىڭ بارلىعى ەلباسىنىڭ ءوز جولداۋىندا ۇكىمەتكە، جەرگىلىكتى بيلىك ورگاندارىنا بەرگەن تاپسىرمالارىنا سايكەس جۇزەگە اسىرىلۋدا.

سونىمەن وسكەمەن قالاسىندا الەۋمەتتىك ءومىردىڭ العا باسقاندىعىن كورسە­تەتىن جاعىمدى جاڭالىقتار ۋاقىت وتكەن سايىن جالعاسىن تاۋىپ، تىڭ ىستەردى تۋىنداتۋدا. ونى بۇقارالىق سپورتتىڭ دامىپ، قوعامدىق ۇيىمداردىڭ بەلسەندىلىگىنىڭ ارتىپ، حالىقتىڭ جەرگىلىكتى ءوزىن ءوزى باسقارۋ ىسىنە ارالاسا باستاعاندىعىنان دا بايقاۋعا بولادى. «جاقسى ءىستى كورمەككە، كوپكە ۇلگى بەرمەككە» دەمەكشى، تومەندە وسى ماسەلەلەر تۋرالى دا اڭگىمە قوزعاي كەتكەندى ءجون سانادىق.

*ەتنواۋىلداعى قازاق ءۇيى

قالا حالقىنىڭ 30 پايىزى سپورتپەن شۇعىلدانادى

ەلباسى ءوزىنىڭ حالىققا ارناعان بيىلعى جول­داۋ­ىن­دا «تۋريزم جانە سپورت مينيسترلىگى اكىم­دەرمەن ءبىر­لەسىپ، ەلىمىزدەگى بۇقارالىق سپورتتى دامىتۋدىڭ ءبىر­لەسكەن شارالارىن ازىرلەپ، ونى ناقتى ىسكە اينال­دىراتىن بولسىن. قازاق­ستان­دىق­تاردىڭ 30 پايىزىنا جۋىعى بۇقارالىق سپورتقا تارتىلۋى قاجەت. تەك وسىنداي جاعدايدا ءبىز بۇل ىستەن پروگرەستى كورەتىن بولامىز. بۇل - بۇكىل ۇكىمەتتىڭ دە مىندەتى» دەپ اتاپ كورسەتكەن بولاتىن.

مىنە، ەلباسى العا قويعان وسى مىندەتتى جۇزەگە اسى­رۋدا دا وسكەمەندىكتەر الدا كەلەدى. ەگەر 2008 جى­لى سپورتتىڭ بۇقارالىق تۇرلەرىن دامىتۋعا بايلا­نىس­تى قالادا 95 شارا وتكىزىلىپ، وعان 30 560 ادام تار­تىلعان بولسا، 2010 جىلى 150 شارا ۇيىمد­اس­تى­رى­لىپ، وعان 72 340 ادام تارتىلدى. ال ءۇستى­مىزدەگى جىل­دىڭ ءى توقسانىنىڭ وزىندە عانا 42 شارا ۇيىم­داستىرىلىپ، وعان 28 800 ادام تارتىلدى. بۇل 2010 جىلدىڭ ءى توقسانىنداعىدان 10 مىڭ ادامعا ارتىق. وسى كورسەت­كىش­تىڭ ءوزى جىل سوڭىنا دەيىن 100 مىڭنان استام وسكە­مەندىكتىڭ بۇقارالىق سپورت تۇرلەرىمەن اينالىسا­تىنىن كورسەتىپ وتىر. ەگەر قالادا 300 مىڭنان استام حالىق تۇراتىندىعىن ەسكەرەتىن بولساق، بيىلعى جىلدىڭ وزىندە وسكەمەن­دىك­تەردىڭ 30 پايىزدان استامى سپورتپەن شۇعىل­دا­ناتىندىعىنا كوز جەتكىزەمىز.

ۇستىمىزدەگى جىلدان باستاپ قالادا ءارتۇرلى سالا قىزمەتكەرلەرىنىڭ ءوز ارالارىندا سپارتاكيادا ءوت­كىزۋ جۇيەلى جولعا قويىلدى. وسىنداي سپارتاكيادالار بانك قىزمەتكەرلەرىنىڭ، ءبىلىم بەرۋ جانە دەنساۋلىق ساقتاۋ قىزمەتكەرلەرىنىڭ، جۋرنا­ليس­تەر­دىڭ، ونەركاسىپ كاسىپورىندارىنىڭ، ارداگەرلەر مەن مۇگەدەكتەردىڭ اراسىندا وتكىزىلدى. بۇرىنعى «اكەم، شەشەم جانە مەن» وتباسىلىق جارىسى جاڭا مانىندە قايتا جاڭ­عىر­دى. ەتنو-مادەني ور­تالىقتار دا وسىنداي جارىس­تارعا قوسىلدى.

ارينە، سپورت شارالارى كوبەيگەن سايىن قالا­داعى سپورت سارايلارى مەن الاڭدارىنا، جاتتىعۋ زالدا­رى­نا دەگەن جۇكتەمەنىڭ دە اۋىرلاي تۇسەتىنى بەلگىلى. سوعان سايكەس قالالىق ءبىلىم ءبولىمىنىڭ شەشىمىمەن مۇنداي مەكەمەلەردىڭ جۇمىستارى كەشكى ساعات 9-عا دەيىن ۇزارتىلدى. دەنە تاربيەسى وقىتۋشىلارىنا سپورت الاڭدارىنداعى جانە مەكتەپتەن تىس جۇمىس­تا­رى ءۇشىن قوسىمشا ەڭبەكاقى بەلگىلەنەتىن بولدى.

Cپورتتىڭ بۇقارالىق سيپاتىن دامىتۋ ءۇشىن وسكەمەن قالاسىندا وتكەن جىلدىڭ وزىندە عانا 25 شاعىن فۋتبول مەن حوككەي الاڭدارى پايدالانۋعا بەرىلدى. سونىمەن قاتار وسكەمەندە ۇستىمىزدەگى جىلى تەننيس كورتتارىنىڭ ءبۇتىن ءبىر جۇيەسى ىسكە قوسىلماق. 2009-2010 جىلداردان بەرى قولعا الىنىپ كەلە جاتقان بۇل جۇمىستاردىڭ سمەتالىق قۇنى 600 ميلليون تەڭگەنى قۇرايدى.

بيىلعى جىلى قالا اۋماعىنداعى دەمالىس ورىن­دا­رىنىڭ قاتارىنا تاعى ءبىر نىسان كەلىپ قوسىلعان­دى­عىن ەرەكشە اتاپ ايتۋىمىز كەرەك. قا­لالىقتاردىڭ بوس ۋاقىتتارىن ءماندى ءارى دەنساۋ­لىق­تارى ءۇشىن پايدالى وتكىزۋىن كوزدەپ، تاۋ شاڭعىسىن دامىتۋ ءجو­نىندە باستاما كوتەرگەن قالا اكىمى يسلام ابىشەۆتىڭ يدەياسى شقو فريستايل جانە سنوۋبورد فەدەرا­تسيا­سىنىڭ پرەزيدەنتى، «يز­ۋ­مرۋدنىي التاي» جشس قۇ­رىلتاي­شى­سى الەكساندر چيليكين­نىڭ تارا­پى­نان قول­داۋ تاۋ­ىپ، اۆستراليادان شاڭعى­شى­لار­عا ارنالعان اسپالى جول­دىڭ قۇرال-جابدىق­تا­رى جەتكىزىلىپ ورنا­تىلدى. تاۋ شاڭعىسىنا ار­­نالعان بۇل قۇلاما جول­دىڭ ۇزاق­تىعى 550 مەتردى، ال بي­­ىكتىگى تەڭىز دەڭگە­يى­نەن 400 مەتردى قۇرايدى. قۇ­لاما بي­ىكتىگى - 100 مەتر. جوبا­نىڭ جالپى قۇ­نى 20 ميلليون تەڭگەگە با­عا­لانىپ وتىر.

ەندى وسكەمەن قالا­سىن­­دا ءاربىر تۇرعىننىڭ قىس كەزىندە تاۋعا وتبا­سى­مەن اس­پالى جول ارقىلى قي­نال­ماي شىعىپ، راحاتتانا سىر­عاناۋىنا تولىق ءمۇم­كىن­دىك بار. قازىر وسى­عان بايلانىستى قالا­دا تاۋ شاڭ­عىسى شەبەرلىگىنە ار­نال­عان بالالار مەك­تەبى قۇ­رىلدى. تاۋ شاڭ­عىسى ءجونى­نەن بۇرىن دا الدارىنا جان سالمايتىن وسكەمەن­دىكتەر ەندى سپورتتىڭ وسى بۇقارالىق ءتۇرىن ودان ءارى دامىتۋدىڭ تولىق مۇمكىن­دىگىنە يە بولدى.

قالادا سوڭعى كەزدەرى داستۇرگە ەنە باستاعان سپورت­تىڭ تاعى ءبىر ءتۇرى اب­لاكەتكا تاۋىنىڭ باسىن­دا­عى «قازاقستان» دەگەن ءۇل­كەن جازۋ مەن سونىڭ قا­سىن­دا تىگىلگەن تۋعا جەتۋ. ول تەڭىز دەڭگەيىنەن 522 مەتر بيىكتىكتە ورنالاسقان. جارىستىڭ بۇل تۇرىنە بىلتىرعى جىلى قالاداعى جاسى 11-دەن 72-گە دەيىنگى ارالىقتاعى 200 ادام قاتىستى. ولار جوعا­رى­داعى بيىكتىككە جەتۋ ءۇشىن 2 شاقىرىم 400 مەترلىك جولدى باسىپ ءوتتى. قازىرگى كۇنى بيىكتىك باسىنا ەلەكتر جەلىسى تارتىلىپ، «قازاقستان» جازۋى مەن ەلىمىزدىڭ كوك بايراعى كەشكى، تۇنگى ۋاقىتتاردا الىستان جارقىراپ كوز تارتاتىن بولدى. ەندى بۇل بيىكتىككە جەتۋ ءۇشىن اۆتوكولىك جانە اسپالى جول سالۋ جوسپارعا ەنىپ وتىر. بىرتە-بىرتە بۇل جەر وسكەمەندىكتەر كۇن سايىن باس قوساتىن ۇلكەن ءبىر دەمالىس ورنى، بۇقارالىق سپورت­تىڭ وزىندىك ءبىر الاڭىنا اينالادى دەگەن سەنىم مول.

قالا اكىمى يسلام ابىشەۆتىڭ ەلباسى تاپسىرما­سىنا سايكەس سپورتتىڭ بۇقارالىق تۇرلەرىن دامىتۋعا ەرەكشە ءمان بەرىپ، بۇل ىستە ۋاقىتىنىڭ تىعىزدىعىنا قاراماس­تان جەكە باسىمەن دە ۇلگى كورسەتىپ كەلە جاتقاندىعىن ايتا كەتسەك تە ارتىق بولماس. اكىم قالاداعى تاربيەسى قيىن بالالاردان 30 بالانى جەكە قامقورلىعىنا الىپ، ءوزىنىڭ سپورتتىق كومانداسىن قۇردى. ولارمەن بىرگە سپورتپەن اينالىسىپ، ءجيى كەزدەسىپ تۇرادى. جاز ايلا­رىندا ماۋسىمدىق جۇمىس­تارعا ورنالاسۋلارىنا دا كومەك كورسەتتى. قازىر بۇل بالالاردىڭ 15-ءى مەكتەپ ءبىتىرىپ، جوعارى وقۋ ورىندا­رىنىڭ ستۋدەنتى اتاندى.

«اكىم بول، اكىم بولساڭ حالىققا جاقىن بول» دەگەن قاعيدا بويىنشا جۇمىس ىستەپ كەلە جاتقان ازامات وسىنداي ىستەرىمەن حالىق اراسىندا تەز تانىلىپ، بەدەلگە يە بولىپ كەلەدى.

قوعامدىق ۇيىمدار سەرپىلىس ۇستىندە

ساپار بارىسىندا قالاداعى قوعامدىق ۇيىمدار تاراپىنان تىڭ سەرپىلىستى بايقادىق. ەلباسىنىڭ ۇنە­مى اتاپ كورسەتىپ، جەرگىلىكتى بيلىك وكىلدەرىنە كەڭەس رەتىندە جالىقپاي ايتىپ كەلە جاتقان ۇلكەن ءبىر تالابى - جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ ءىسىن دامىتۋ ءما­سەلەسى ناق وسى وسكەمەن قالاسىندا ەرەكشە ۇشقىنداپ تۇر دەي الامىز. مۇندا قالاداعى بىرنەشە شاعىن اۋداندار بويىنشا جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ كوميتەتتەرى قۇرىل­عان. ولاردىڭ قالا ىشىندەگى كەنتتەر اكىمدەرىنىڭ جۇمىسىنا جاساي­تىن ىق­پا­لى وتە ۇلكەن. بۇل كوميتەتتەردى حا­لىق پەن قالا اكىم­دى­گىنىڭ ورتاسىنداعى قىزمەتى دەموكرا­تيا­لىق قاعيداتتارعا نەگىزدەلگەن جاڭا ءبىر بۋىن دەپ ايتساق تا ارتىق ەمەس. قالانىڭ ابلاكەتكا شا­عىن اۋدانىنداعى №2 جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ كوميتەتىنە جەتەكشىلىك ەتىپ كەلە جاتقان ەڭبەك ارداگەرى ۆلاديمير سەمە­نوۆ­تى اڭگىمەگە تارتتىق.

- ءبىزدىڭ كوميتەتتىڭ قاراۋىندا 66 كوپ پاتەرلى ءۇي، كوپتەگەن جەكە مەنشىك تۇرعىن ۇيلەر بار. ءبىز پاتەر يەلەرى كووپەراتيۆتەرى مەن كوندومينيۋمداردىڭ جۇ­مىستا­رىن ۇيلەستىرىپ، ولاردى قوعام تا­را­پىنان قاداعالاپ وتىرۋدا قالا باس­شى­لىعى مەن حالىققا قولقابىس جاساي­مىز. حالىق قازىرگى كۇنى ەڭ الدىمەن بىزگە كەلىپ، ءوز وتىنىشتەرىن ايتاتىن بولىپ ءجۇر. ءبىز ونى قولى­مىزدان كەلگەنىنشە ءوزىمىز شەشىپ، ال قولىمىزدان كەلمەگەندەرىن ءتيىستى ماسە­لەلەر بويىنشا جۇيەلەپ، رەتكە كەلتىرىپ، قالاداعى ءتيىستى ورگاندارعا، مەملەكەتتىك مەكەمەلەر مەن شارۋا­شى­لىق جۇرگىزۋشى سۋبەك­تى­لەر­گە تاپسىرامىز. بەلگىلەنگەن ۋاقىتتا تاپ­سى­رىلعان ءوتىنىش-شاعىمداردىڭ جا­ۋا­بىن كۇتە­مىز. ول جاۋاپتى تۇرعىندارعا جەتكىزەمىز. ماسە­لە­نىڭ وسى­لاي جۇيەگە ءتۇسۋى قالا اكىمدىگىنە دە، حا­لىق­قا دا وتە قولايلى بولىپ شىقتى. سوندىقتان ءبىزدىڭ جۇمى­سى­مىزعا العىس ايتۋشىلار از ەمەس، - دەيدى ول.

قالانىڭ ابلاكەتكا شاعىن اۋدانىنداعى وسى جەرگىلىكتى ءوزىن ءوزى باسقارۋ كوميتەتى اۋماعىنا كىرەتىن، الدىنا گۇل ەگىلگەن كوپ قاباتتى ۇيلەردىڭ ءبىرى «تيتانيك» دەپ اتالادى ەكەن. بۇقتىرما تەڭىزىنە جاقىن ورنالاسقاندىقتان ءارى بىرنەشە كىرەبەرىستى قۇرايتىن ۇزىن ءۇي بولعان سوڭ سولاي اتالعان شىعار دەپ جورا­مالداعان ەدىك. مۇنىڭ تاريحى مۇلدەم باسقاشا بو­لىپ شىقتى. بۇل شاعىن اۋدانداعى كوپ پاتەرلى ءۇي­لەر­گە جىلۋ مەن سۋ كەلمەي، جارىق ءجيى ءوشىرىلىپ جاع­داي قي­ىن­داعان وسىدان ءبىراز جىل بۇرىن وسى ءۇيدىڭ تۇرعىن­دارى اسىعىس ءوز پاتەرلەرىن تاستاپ شىعىپ، قىراۋلى قىس­تا باسقا جەرلەرگە بارىپ جان ساۋعا­لايدى. بۇل جاع­داي «تيتانيك» كەمەسى سۋعا بات­قان كەزدە حا­لىقتىڭ ودان جاپپاي قاشقان ءدۇر­­بەلەڭ وقي­عاسىن كوزگە ەلەستەتەدى دە تۇرعىندار وعان «تيتانيك» دەگەن ات قويادى. ال قازىرگى كارتينا مۇلدەم باس­قاشا. سۋ دا، جىلۋ دا بار، جاز ايلارىندا تۇراقتى تۇردە ىستىق سۋ بەرۋ قولعا الىنعان. كوگالداندىرۋ جۇمىسى دا جونگە قويىلعان. وسىعان سايكەس كەزىندە سۋتەگىن قالعان مۇن­داعى پاتەر باعاسى ۋاقىت وتكەن سايىن قىمباتتاي تۇسۋدە.

- مەن وسى ۇيدەن بىلتىر 25 مىڭ دوللارعا پاتەر ساتىپ الىپ ەدىم. ەندى قازىر ونى 35 مىڭ دوللارعا ساتپاي وتىرمىن، - دەيدى بىزبەن اڭگىمەسىندە اتىن ايتقىسى كەلمەگەن ءبىر تۇرعىن.

قازىرگى كۇنى وسكەمەن قالاسىندا 10 جەرگىلىكتى ءوزىن ءوزى باسقارۋ كوميتەتى جۇمىس ىستەيدى. بۇل رەسپۋبليكا بويىنشا وسىنداي كوميتەتتەر قۇرۋدىڭ العاش­قى تاجىريبەسى. ولاردىڭ قىزمەتتەرىن دامى­تىپ، جۇ­مىس­قا شىن مانىندە پارمەندىلىك بەرۋ ماق­ساتىندا ار­نايى كاسىپورىن قۇرىلىپتى. «وسكەمەن ءتارتىپ» اتا­لا­تىن ول كاسىپورىن قالا اكىمىنىڭ ىستەر جونىندەگى باس­قارماسىنا باعىنادى. قولىندا ءتيىستى قارجىسى بولعاندىقتان بۇل كاسىپورىن قالا تۇر­عىندارىنىڭ ءوتىنىش-ارىزدارىنا قاتىستى كەيبىر ماسەلەلەردى شۇعىل شەشۋگە قابىلەتتى. قازىرگى كۇنى وسى كاسىپ­ورىن­نىڭ جانە وسكەمەن قالا­سىن­داعى ءوزىن ءوزى باسقارۋ كوميتەتتەرىنىڭ جۇمىس ءتا­جىري­بەسىمەن باسقا وڭىرلەر مەن ەلدەردەن كەلىپ تانى­سۋ­شىلار دا از ەمەس ەكەن. ويتكەنى بۇل تاجىريبە كوپشى­لىك ءۇشىن وزىندىك ءبىر تىڭ ۇلگى ەسەبىندە قالىپتاسىپ، سىننان ءوتىپ كەلەدى. ونىڭ ناتيجەسى دە جامان ەمەس.

- ءبىزدىڭ شاعىن اۋدانىمىزداعى حالىقتى تول­عان­­دىرىپ كەلگەن ۇلكەن ءبىر پروبلەما وسىنداعى جىلۋ قا­زاندىعىنىڭ جۇمىسى بولاتىن. بۇل قازان­دىقتى ۇستاۋ شىعىندارى وسى ۋاقىتقا دەيىن 100 پايىز تۇر­عىن­داردىڭ موينىندا بولىپ كەلدى. قا­زاندىقتىڭ ءجون­دەۋ جۇمىستارىنىڭ، قىسقا قاجەتتى كومىر ساتىپ الۋىنىڭ، مۇنداعى جۇمىسشىلاردى ۇستاۋدىڭ بار­­لىق شىعىن­دارى تۇرعىندار تولەيتىن تولەماقى ەسەبىنەن وتەلىپ وتىردى. بىراق بۇل قارجى كومىر ساتىپ الۋدىڭ وزىنە تولىق جەتپەي، جوندەۋ جۇمىستارى مۇلدەم نازاردان تىسقارى قالعان ەدى. قازاندىقتى ءوز مەنشىگىنە قارا­تىپ العان جەكە تۇلعا ونىڭ جۇمىسىن جاندان­دى­را الماي ۇنەمى جۇرت­شىلىقتىڭ نارا­­زى­لىعىنا ۇرى­نىپ وت­ىر­دى.

مىنە، وسى ماسەلەنى قالا اكىمدىگىمەن بىرلەسە وتى­رىپ، بيىلعى جىلى ءساتتى شەشتىك. ونى جى­­لىتۋ قالا باسشى­لى­عىنىڭ ارالاسۋىمەن قالا­داعى جىلۋ جۇيە­لەرى مەكەمەسىنە تاپسىرىلدى. وسى ءۇشىن قازان­دىقتان جىلۋ جۇيەلەرى مەكەمەسىنىڭ ماگيسترالدى قۇبى­رى­نا دەيىن جاڭا جەلىلەر تار­تىلۋدا. كوپ جىلداردان بەرى تۇڭعىش رەت جوندەۋ جۇمىستارى قولعا الىندى. العاش رەت جاز ايلا­رىندا ءبىزدىڭ شاعىن اۋدانى­مىز­عا دا ىستىق سۋ كەلەتىن بولدى. وسى جاعدايعا باي­­­لا­نىستى تۇرعىن­داردان جىلۋ قىزمەتىنە اقى تولەۋ ءىسى دە جاقسارىپ وتىر، - دەيدى بىزبەن اڭگى­مە­سىندە جەرگىلىكتى ءوزىن ءوزى باسقارۋ كومي­تەتىنىڭ باسشىسى.

ال قالا ىشىندەگى №13 جەرگىلىكتى ءوزىن ءوزى باسقارۋ كوميتەتىنە ناتاليا تسىكۋنوۆا جەتەكشىلىك ەتەدى. ول - «اقجول» پارتياسىنىڭ مۇشەسى جانە ونىڭ وسىنداعى فيليالىن باسقارادى.

- قالا اكىمى ءبىز سەكىلدى ساياسي پارتيالاردىڭ جەرگىلىكتى جەتەكشىلەرىمەن كەزدەسۋ وتكىزىپ، ءبارىمىزدى ەل مۇددەسى جولىندا بىرىگىپ جۇمىس ىستەۋگە شاقىردى. «ەگەر ءبارىمىزدىڭ ويلاعانىمىز حالىقتىڭ مۇددەسى ەكەن­دىگى راس بولسا، وندا يلەگەنىمىز دە ءبىر تەرىنىڭ پۇش­پاعى عوي. ەندەشە بىرىگىپ جۇمىس ىستەپ، قالا­مىز­دىڭ كوركەيىپ دامۋىنا اتسالىسايىق» دەدى. بۇل ۇسى­نىس­تى مەن قولدادىم. ءسويتىپ جەرگىلىكتى ءوزىن ءوزى باس­قارۋ جۇمىسىنا ارالاستىم. ەندى قالا اكىمدىگىنىڭ ۇسىنىسى بويىنشا ارماتۋرا زاۋىتى شاعىن اۋدا­نىن­داعى قيراپ تۇرعان بالاباقشانى ساتىپ الىپ، ودان مەكتەپ پەن بالاباقشا جاساسام دەپ ءجۇرمىن. مەنىڭ ويىمشا بۇل قالا اكىمدىگىنە دە، بالكىم، كاسىپكەر رەتىندە ماعان دا پايدالى بولۋى مۇمكىن. ەڭ باستىسى، بۇدان حالىق ۇتاتىن بولادى. مۇددەلەر توعىسقان جەردەن عانا يگىلىكتى جاقسى ىستەر شىعادى»، - دەيدى ناتاليا فەدوروۆنا.

وسكەمەندە قالاداعى بارلىق قوعامدىق ۇيىمدار، كاسىپوداقتار، ساياسي پارتيالاردىڭ باسىن قوساتىن قو­عامدىق كەڭەس قۇرىلعان. وعان باي تاجىريبەلى، بۇرىن تالاي باسشىلىق قىزمەتتەر اتقارعان ۆلاديمير لوپاتكين جەتەكشىلىك جاسايدى. وسى قوعامدىق كەڭەس ايا­سىندا قالانىڭ ءارتۇرلى پروبلەمالارىنا بايلانىستى ساراپ­شى­لار توپتارى جۇمىس ىستەيدى. ول توپتاردىڭ ءبىرى قالاداعى ازىق-تۇلىك باعالارىنىڭ قوزعالىسىن باقى­لاۋ­عا السا، ەكىنشى ءبىر توپ ەكولوگيا ماسەلەسىمەن شۇعىلدا­نادى. بۇل قوعامدىق كەڭەس وسكەمەن قالاسى­نىڭ اكىمى يسلام ابىشەۆ پەن شىعىس قازاقستان وب­لىسىنىڭ اكىمى بەردىبەك ساپارباەۆقا دەيىن شىعىپ، ءوز ۇسىنىستارىن قويىپ وتىرادى جانە اتالعان ماسە­لە­لەردە باسقا وڭىرلەر مەن ەلدەردە قانداي جاقسى ءتاجى­ري­بەلەر بار، سولاردى وسى وڭىرگە تارتۋعا ءوز جاردەم­دەرىن تيگىزەدى.

ەكولوگيالىق كوميسسيانىڭ جەتەكشىسى بۇرىنعى اتاقتى حوككەيشى گەننادي كورەشكوۆتىڭ ايتۋى بوي­ىنشا، ول باسقاراتىن كوميسسيا قۇرامىنا قا­لا­داعى بارلىق ءىرى كاسىپورىنداردىڭ باس ەكو­لوگ­تارى كىرەدى. سوندىقتان بۇل كوميسسيا قالا ومىرىندە وتە ماڭىزدى ءرول وينايدى.

- بۇرىن ءبىزدىڭ قالامىزدا ەكولو­گيالىق جاع­داي­دى باقىلايتىن 5 باقىلاۋ بەكەتى بار ەدى. قازىر ونىڭ سا­نىن 15-كە جەتكىزدىك جانە قالا باس­شى­لى­عىنىڭ قول­داۋى­مەن ولارداعى قۇ­رال-جابدىق­تار­دى جا­­ڭا تەح­نولوگيا­لار­مەن جاڭارتتىق. ەندى ءبىز 10-15 مي­نوت­تىڭ ىشىندە قالانىڭ ەكولو­گيا­لىق جاعدايىن دالمە-ءدال ءبىلۋ ءمۇم­كىن­دىگىنە يە بولدىق. ءسويتىپ، ەكولو­گيا­عا كەرى اسەرىن تيگىزگەن كا­سىپ­ورىندار سول ساتىندە بىردەن ايقىن­دالا­تىن بول­دى. ال بۇرىن گيدرومەت باقى­لاۋ­ىندا بول­عان كەزدە قالانىڭ مۇن­­­داي ءمۇم­كىن­دى­گى جوق ەدى. ەندى ءبىز ەكولوگيالىق قاۋىپ­سىزدىك ورتالىعىن قۇ­­­رۋ­دىڭ جوباسىن جاساپ، ونى ەنگىزۋ ءجو­نىندە قالا جانە وبلىس باسشى­لى­عىنا ۇسىنىس جاساپ وتىرمىز. بۇل جوبا بوي­ىنشا قالانىڭ ەكولوگيا­لىق جاع­دايىنا دەرەۋ تالداۋ جاسالىپ، وسى­­­نىڭ ءناتي­جەسىندە ەكولو­گيا­نى بۇز­­­عان كاسىپ­ورىن­دارعا ايىپ­پۇل بەلگىلەنەدى ءجا­نە بۇل جاعداي حا­لىققا دەرەۋ حابار­لا­نادى. مەنىڭ ويىمشا وسىن­داي اشىق­تىق، جا­ريالىق جاعدايدا كاسىپتىك شەبەرلىكپەن جۇمىس ىستەۋ قالا تۇرعىن­دا­رى­نا ولار­دىڭ دەنساۋلىعىن قورعاۋدا ءۇل­كەن پاي­داسىن تيگىزەتىن بولادى. مۇن­داي جاعىم­دى ءناتي­جەلەرگە ءبىز وبلىس پەن قالا باسشىلىعىنىڭ قول­داۋى ارقىلى قول جەتكىزىپ كەلەمىز. حالىق ءۇشىن جۇمىس ىستەۋگە كەلگەن مۇنداي باسشىلارمەن ىنتى­ماقتاسا ارەكەت ەتۋدىڭ پايداسى مول، - دەيدى گەننادي كورەشكوۆ.

وسى جونىندە قالا اكىمى يسلام ابىشەۆپەن اڭگىمە قوزعاعان كەزىمىزدە ول بىزگە ەلباسىنىڭ تاپسىرماسىنا سايكەس حالىق مۇددەسىنەن تۋى­ن­داي­تىن ىسپەن شۇعىلدانۋدىڭ باسشى رەتىندە جەكە ادامعا بەرەتىن ءلاززاتى بارلىعىن دا جاسىرمادى.

- راس، حالىقپەن جۇمىس ىستەۋ وڭاي ەمەس. بىراق ات­قا­رىپ وتىرعان ىسىڭنەن سول حالىقتىڭ پايداسىنا وراي ءنا­تيجە كورىنسە، وسىنىڭ ءوزى ادام رەتىندە مەنى قا­ناتتاندىرادى. وسىنداي ماسەلەلەردە ەڭ ال­دىمەن وبلىس اكىمى بەردىبەك ساپارباەۆتىڭ تىنىم تاپپاي جۇمىس ىستەپ، جاقسى ىسكە جاناشىرلىقپەن قارايتىن­دىعىن، ال بىزگە وسىنىڭ ءوزى ۇلكەن قولداۋ ەكەندىگىن جاسىرمايمىن. قازىرگى كۇنى ءبىز قالاداعى قوردا­لا­نىپ قالعان كوپتەگەن الەۋمەتتىك پروبلە­مالاردى شەشە باستادىق. اعىمداعى جۇمىستىڭ بارلىعى ءوز رەتىنە ءتۇستى. ەندى كەزەكتە بولاشاقتىڭ ماسەلەسىمەن شۇعىل­دانۋعا مۇمكىندىك الدىق. قالامىزدى قالايشا كورىك­تەندىرىپ، دامىتامىز؟ وسكەمەن قالاسىنىڭ اتاعىن قالاي شىعارامىز؟ مىنە، وسىنداي سۇراق­تار­دىڭ شەشىمىن ويلاستىرا باستادىق. قالادا تۇرعىن ءۇي-كوم­مۋنالدىق سالانى مودەرنيزاتسيالاۋ جونىندەگى جۇ­مىس­تار ەلىمىزدىڭ قالالارى اراسىندا العاشقى­لاردىڭ قاتارىندا بىزدە باستالىپ كەتتى. 20 جىل بويى قولعا الىنباي كەلگەن ءۇلبى جاعالاۋىنداعى كەيبىر قوقىستى جەردى جاقسىلاپ تازالاۋدان وتكىزىپ، ولاردىڭ جاعا­سىنا دەمالىس ورىندارىن اشپاق ويىمىز بار. بۇل جوبانى ءساتتى قورعاپ، وعان رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتەن قارجى دا الىپ وتىرمىز.

اقش-تا بەلگىلى ءبىر نارسەنى شەشەردە ۋاقىت­­تىڭ 70 پايىزى ويلانۋعا، 20 پايىزى ازىرلەنۋگە، تەك 10 پايىزى عانا ونى جۇزەگە اسىرۋعا جۇم­سا­لا­دى ەكەن. ەگەر شىنداپ ويلاپ، جۇرەگىڭمەن بەرىلىپ جۇمىس ىستەي بىلسەڭ، بىزدە كوپتەگەن ماسەلەلەردى شەشۋگە بولا­تىن­دى­عىنا كوزىم جەتىپ كەلەدى. ءويت­كەنى، ەل باسشىلىعى وسى جولدا بارلىق قاجەت­تى­لىكتەردى جاساپ وتىر. سون­دىقتان مەنىڭ ويىمشا باسشى ادام­دارعا قازىرگى ۋا­قىت­تاعى ەڭ قاجەتتىسى كرەاتيۆتى وي­لاپ، جاڭا يدەيالار­دى ايقىنداۋ جانە سوعان قول جەتكىزۋدە قوعامنىڭ، حالىقتىڭ كومەگىنە سۇيەنىپ، ولار­دى وسى ىسكە جۇمىلدىرا ءبىلۋ دەپ بىلەمىن، - دەدى.

ساۋلەتكەرلىك ءسان بەرگەن قالا

وسكەمەندە مۇسىنشىلەردىڭ حالىقارالىق سيمپو­زيۋ­مىن وتكىزۋ ءىسى وسىنداي كرەاتيۆتى ويلاۋدىڭ جەمىسى سەكىلدى. بۇل سيمپوزيۋم وسكەمەن قالاسىندا بىل­­­تىر ۇيىمداستىرىلسا، بيىل تاعى جالعاسىن تاپتى. يدەيا­سى وتە تاماشا. الەمنىڭ ءار تۇپكى­رىن­دەگى اتاقتى كا­سىپقوي مۇسىنشىلەرگە حابار جىبەرىلىپ، وسكەمەن قالا­سىن­دا ول­ار­دىڭ اراسىندا كونكۋرس وتەتىندىگى ءما­لىم­دەنەدى. سيمپوزيۋمعا ازىرلىك جاساۋ، ۇيىمداستىرۋ جۇمىستارىن قالالىق ساۋلەت جانە قالا قۇرىلىسى ءبولىمى موينىنا الادى. سيمپوزيۋمعا قاتىسۋشى ءار جىلدىڭ 1 ساۋىرىنەن كەشىكتىرمەي ءوزىنىڭ بولاشاقتا قالادا ورنالاس­تى­راتىن ءمۇسىنىنىڭ سۋرەتتەرىن، ماتە­ري­ال­دىڭ كولەمىن، ەسكيزدىك جوباسىن جىبەرەدى. قا­بىل­داۋشى جاق ء(وس­كەمەن قالاسى­نىڭ اكىمدىگى) سيمپو­زيۋم­عا قاتىسۋ­شىنىڭ ءمۇسىندى قالا­عا جەتكىزۋ، كەلىپ-كەتۋ شىعىن­دارىن وتەيدى. ءاربىر مۇسىنشىگە ايىنا 100 مىڭ تەڭگە كولەمىندە ستيپەنديا تاعاي­ىندالادى. ال مۇسىنشىلەر وزىمەن بىرگە ىلەستىرە كەلەتىن ادامدار­دىڭ جانە ولاردىڭ قالادا بولۋ شىعىندارىن ءوز قار­جىسىمەن وتەۋگە ءتيىس.

جۇمىسقا قاجەتتى ماتەريالداردى ۇيىمداس­تى­رۋ­­شى جاق بولەدى. ال ءاربىر قاتىسۋشىنىڭ قۇرال-جاب­دىقتارى وزىمەن بىرگە بولۋى ءتيىس. جۇمىس ابدەن دايىن بولىپ، ءتيىستى جەرگە ورنالاس­تىرىل­عاننان كەيىن بارلىق قاتىسۋشى مۇسىنشىلەردىڭ ارا­سىندا كونكۋرس باستالادى. ءبىر ءبىرىنشى سىي­لىق­تىڭ قۇنى - 1 500 مىڭ تەڭگە. ەكى ەكىنشى سىيلىق - 750 مىڭ تەڭگەدەن. ءۇش ءۇشىنشى سىيلىق - 450 مىڭ تەڭگەدەن. ەسەسىنە وسى ورناتىلعان مۇسىندەردىڭ بارلىعى بۇدان ءارى وسكەمەن قالاسىنىڭ مەنشىگى بولىپ قالادى. ارينە، ءمۇسىن­شى­لەر­دىڭ بارلىعىنا سىيلىق تيمەۋى مۇمكىن. بىراق، ال­دىن-الا جاسا­لىنعان شارت بويىنشا وسكەمەنگە جەتكىزىلگەن جانە ورناتىلعان مۇسىندەر قايتا قايتپايدى.

بىلتىرعى جىلى وسىنداي ەرەجە بويىنشا سيم­پوزيۋمعا قىتايدان، رەسەيدەن، گرەكيادان جانە ءوز ەلىمىزدەن 20 جۇمىس قاتىسقان بولاتىن. Cونىڭ ناتيجە­سىندە وسكەمەن قالاسىندا بىلتىر­عى جىلدىڭ وزىندە 17 مۇسىندەۋ تۋىندىسى پايدا بولىپ، ورنىعىپ قالدى. قالانىڭ كوركىنە كورىك قوستى. بيىلعى جىلى ولاردىڭ سانى مەن گەو­گرا­فيالىق اياسى ودان دا ارتا ءتۇستى. ءسويتىپ، وسكەمەن قالاسى بىرتە-بىرتە اتاقتى ءمۇسىنشى­لە­ر­دىڭ قولتۋ­ما­لارى ورنالاستىرىلاتىن كو­رىك­تى قالاعا اي­نالىپ كەلەدى. وسكەمەن قالاسى وسى باعىتتاعى الەمدىك دودانىڭ ىرگەلى ورتالىقتارىنىڭ بىرىنە اينالۋى دا عاجاپ ەمەس. ولاردى كورىپ تاماشالاۋ ءۇشىن كەلەتىن تۋريستەر سانى دا ارتا تۇسەتىندىگىنە كۇمان­مەن قاراۋعا بولمايدى.

سونىمەن قاتار وسكەمەندە حالىقارالىق «بال اراسى» فەستيۆالىن وتكىزۋ داستۇرگە ەندى. مۇنىڭ ءمانىسى قازاقستاندىق التاي تاۋى قازاقستان مەن سىبىردەگى، رەسەيدەگى ومارتا شارۋاشىلىعىنىڭ وتانى بولىپ تابى­لا­دى. كەندى التايدىڭ ومارتا شارۋا­شى­لىقتارىنىڭ ءون­ىمدەرى بۇكىل الەمگە بەلگىلى. ەندەشە وسى ءىستى نەگە ناسيحاتتاپ، پايدا تاپپاسقا. ءارى بۇل وسكەلەڭ قالا ءوس­كەمەننىڭ حالىقارالىق تانى­مال­­د­ى­عىن دا ارتتىرعان بولار ەدى. فەستيۆالدى ءوت­كىزۋ مىنە، وسىنداي نيەتتەن تۋ­ىن­داپ وتىر. قالا­داعى ساتپاەۆ، جىبەك جولى كوشەلە­رى­نىڭ قيىلىسقان جەرىندە حالىقارالىق فەستيۆال سيم­ۆو­لى رەتىندە 10 مەتر بيىكتىكتە، ديامەترى 4 مەتردى قۇ­راي­تىن بال اراسىنىڭ بەينەسى مەن بال ۇياسى بوي كوتەردى.

وتكەن جىلعى مۇندا نەگىزگى كاپيتالعا 65,1 ميلليارد تەڭگەنىڭ ينۆەستيتسياسى كەلىپ قۇيىلسا، بيىلعى جىلدىڭ ءى توقسانىنداعى ينۆەستيتسيا كولەمى وتكەن جىلدىڭ وسى مەرزىمىندەگىدەن 8,8 پايىزعا ارتىپ ءتۇستى. قالا كاسىپورىندارى مەن ۇيىمدارىنان ءارتۇرلى دەڭ­گەي­دەگى بيۋدجەتتەرگە 68,2 ميلليارد تەڭگە اۋدارىلسا، قالا بيۋدجەتىنىڭ كىرىسى 18,5 ميلليارد تەڭگەگە جەتىپ، 9,5 پايىزعا ارتىق ورىندالدى. «جول كارتاسىنداعى» جۇمىس­تار­دى جۇزەگە اسىرۋدا، دامۋ بيۋدجەتىن قالىپ­تاس­تىرۋدا قالا وبلىس ىشىندە اعارىپ الدان كورىنۋدە.

سونىمەن وسكەمەن قالاسىنىڭ قازىرگى دامۋ بارىسى مەن ونداعى الەۋمەتتىك ماسەلەلەردىڭ شەشىمىن تابۋى وزگە وڭىرلەر ءۇشىن ۇلگى ەتىپ ۇسىنۋعا ابدەن لايىق سەكىلدى. مۇنى ءبىز قالانىڭ ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ 20 جىلدى­عىنا تارتىپ وتىرعان ۇلكەن تارتۋى، ەلباسى ساياساتىن جۇزەگە اسىرۋداعى جاقسى جەتىستىگى دەپ تۇسىندىك.

سۇڭقار جومارت، «اباي-اقپارات»