كازىرگى قوعامدىق ورتادا جاۋىر بولعان تاقىرىپ  ءتىل ماسەلەسى ەكەندىگى بەلگىلى. الايدا، ءتىل تاقىرىبىنىڭ ءجيى قوزعالاتىندىعى ول ماسەلەنى شەشۋگە دەگەن فاكتور بولا المايدى. كەرىسىنشە، ماسەلەنى ناقتى اشۋدىڭ ورنىنا بوياۋدى اعال-جاعال ەتەتىن «ولاق سۋرەتشىدەي كۇي كەشىپ جۇرگەن جوقپىز با ؟» - دەپ تە وزىمىزگە سىنمەن قارايتىن ۋاقىت تۋدى.

بۇل زاماندا ءتىلدىڭ قولدانىمىن بارىنشا كەڭەيتەتىن دە، تارىلتاتىن دا، ونىڭ تۇرپاتىنا زالال كەلتىرەتىن دە، ونى گۇلدەي جايناتاتىن دا - جاريا. «جاريا» سوزىنە «پۋبليكا»، «ورتا»  دەگەندەي ۇعىمداردى سىيعىزۋعا ابدەن بولاتىنى، قازاقتىڭ «جارياعا جار سالۋ» دەگەن ءسوز تىركەسىندەگى ايتىلىمنىڭ ءوزى-اق كۋا. ال، ونى ءوز ورنىنا قولدانباي كەلگەنىمىز ءتىلدىڭ ەمەس، ءتىل سۋبەكتىسىنىڭ (جازارمان مەن وقىرماندى، تىڭدارمان مەن كورەرمەندى ايتىپ وتىرمىن) كەمباعالدىعى.

الايدا، جاريانىڭ ءوزىن باسقاراتىن، ۇيىمداستىراتىن ءارى كورىنبەيتىن ءارى نازارداعى دۇلەي دە قاۋقارلى كۇش بار، ونىڭ اتى -جۋرناليستيكا. تارتىمدى دا ىقپالدى قازاقتىلدى جۋرناليستىك ءونىمدى ءورىستىلدى ازاماتتار دا قىزىعا كورەتىنى، تىڭدايتىنى، ءتىپتى وقيتىنى جاسىرىن ەمەس. الايدا، ونداي قۇبىلىس ءبىزدىڭ تاراپىمىزدان نىعايماسا دا تۇراقتانباي وتىر. بۇل ەندى - قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ ءتول شارۋاسى. ال، ءبىزدىڭ بۇل جولعى ايتپاعىمىز، جۋرناليستيكانىڭ ءتىلدى دامىتۋداعى ەمەس، كەرى كەتىرۋدەگى ورنى بولماق.

كازىرگى قوعامدىق ورتادا جاۋىر بولعان تاقىرىپ  ءتىل ماسەلەسى ەكەندىگى بەلگىلى. الايدا، ءتىل تاقىرىبىنىڭ ءجيى قوزعالاتىندىعى ول ماسەلەنى شەشۋگە دەگەن فاكتور بولا المايدى. كەرىسىنشە، ماسەلەنى ناقتى اشۋدىڭ ورنىنا بوياۋدى اعال-جاعال ەتەتىن «ولاق سۋرەتشىدەي كۇي كەشىپ جۇرگەن جوقپىز با ؟» - دەپ تە وزىمىزگە سىنمەن قارايتىن ۋاقىت تۋدى.

بۇل زاماندا ءتىلدىڭ قولدانىمىن بارىنشا كەڭەيتەتىن دە، تارىلتاتىن دا، ونىڭ تۇرپاتىنا زالال كەلتىرەتىن دە، ونى گۇلدەي جايناتاتىن دا - جاريا. «جاريا» سوزىنە «پۋبليكا»، «ورتا»  دەگەندەي ۇعىمداردى سىيعىزۋعا ابدەن بولاتىنى، قازاقتىڭ «جارياعا جار سالۋ» دەگەن ءسوز تىركەسىندەگى ايتىلىمنىڭ ءوزى-اق كۋا. ال، ونى ءوز ورنىنا قولدانباي كەلگەنىمىز ءتىلدىڭ ەمەس، ءتىل سۋبەكتىسىنىڭ (جازارمان مەن وقىرماندى، تىڭدارمان مەن كورەرمەندى ايتىپ وتىرمىن) كەمباعالدىعى.

الايدا، جاريانىڭ ءوزىن باسقاراتىن، ۇيىمداستىراتىن ءارى كورىنبەيتىن ءارى نازارداعى دۇلەي دە قاۋقارلى كۇش بار، ونىڭ اتى -جۋرناليستيكا. تارتىمدى دا ىقپالدى قازاقتىلدى جۋرناليستىك ءونىمدى ءورىستىلدى ازاماتتار دا قىزىعا كورەتىنى، تىڭدايتىنى، ءتىپتى وقيتىنى جاسىرىن ەمەس. الايدا، ونداي قۇبىلىس ءبىزدىڭ تاراپىمىزدان نىعايماسا دا تۇراقتانباي وتىر. بۇل ەندى - قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ ءتول شارۋاسى. ال، ءبىزدىڭ بۇل جولعى ايتپاعىمىز، جۋرناليستيكانىڭ ءتىلدى دامىتۋداعى ەمەس، كەرى كەتىرۋدەگى ورنى بولماق.

كازىرگى تاڭدا ءتىلدىڭ سان الۋان سالاسىن دامىتاتىن دا، ونى جارياعا يگىلىك ەتەتىن دە بىردەن ءبىر جۋرناليستيكا بولعاندىقتان، وعان كەسەل كەلتىرەتىن دە - بىردەن ءبىر جۋرناليستيكا. بۇل جاعىنان قاراعاندا، «جالعىز» دا، «جالماۋىز» دا - جۋرناليستيكا. ويتكەنى، زاماننىڭ باستى قورەگى اقپارات بولعاندىقتان، ونىڭ ورنەگى - ءتىل دە، تاسىمالى - جۋرناليستيكا. ءتىپتى، عىلىمي ءتىل دەپ جۇرگەنىمىزدىڭ ءوزى عىلىمي جارياعا ورتاق ءتىل، دەمەك، بۇل جاعىنان دا عىلىم جۋرناليستيكاعا تاۋەلدى. قىسقاسى، قازاق ءتىلىن دامىتۋدى سول تىلدەگى جۋرناليستيكانىڭ دامۋىنسىز ەلەستەتۋ، ءتىپتى دە مۇمكىن ەمەس.

باسقا جاعىنان قاراعاندا، جۋرناليستيكاسى بار ءتىل - ءتىرى، ونداي قۇرالى جوق ءتىل - ءولى دەۋگە تولىق نەگىز بار. بۇل جاعىنان ءبىزدىڭ ءتىلىمىز شۇكىرلىك جاعدايدا. الايدا، ءتىل مەن جۋرناليستيكانىڭ اراقاتىسىنا ءۇڭىلۋ ارقىلى بۇل «اۋلادا نەنىڭ ءونىپ جاتقانىنا» ابدەن كوز جەتكىزۋگە بولادى.

عىلىمدىق سالا دامىماي جاتقاندا، ءبىلىم سالاسى دامۋ جولىنا ءتۇسىپ ۇلگەرمەگەندە، رەسمي تۇردە مەملەكەتتى باسقارۋعا قاتىسپاسا، جۋرناليستيكاداعى تىلدىك قولدانىس دەڭگەيىن ارام ءشوپ باسقان القاپقا تەڭەۋگە بولارداي. بۇل جاعىنان جۋرناليستيكا تاراپىنان تىلگە كەلىپ جاتقان كەسەل مەن كەمشىلىككە جۋرناليستيكانىڭ ءوزى بىرجاقتى كىنالى بولا المايدى. قازاقتىلدى جۋرناليستيكا دا سونداي، ويتكەنى، جۋرناليستيكانىڭ ءوزى دامۋدى ەمەس، توقىراۋدى، ءتىپتى، امان قالۋدى باستان كەشۋدە. دالىرەك ايتساق، اۋدارمالىق مارتەبەدەن ارىعا بارمايتىنداي احۋال قالىپتاسقاندىعىندا.

ەندى قازاق جۋرناليستيكاسىنداعى تىلگە دارىپ جاتقان كەسەلدى قاراستىرايىق. ءبىرىنشى، كوزىمىزگە قازاق جارياشىلارىنىڭ ءتىلىمىزدىڭ كونستيتۋتسياسى بولىپ تابىلاتىن ۇندەسىم زاڭىن اياققا باسۋى. بۇل تاقىرىپقا سوڭعى كەزدە، اسىرەسە، جازۋشىمىز بەكسۇلتان نۇرجەكەۇلى كوبىرەك قايراتكەر بولۋدا جانە ونىڭ مۇنىسىندا ماڭىزدى ءمان بار. سوڭعى كەزدە جازارماندار ورتاسى «قالاي ايتساق، سولاي جازامىز» دەگەن تۇجىرىمدى زاڭدىلىققا اينالدىرىپ بولدى دا، ءتىلدىڭ جازىلىمىنا جارايتىن ورفوگرافيالىق تالاپتى تالاق ەتە باستادى. سوندىقتان دا، ءبىر كەزدە ءتىل ۇندەستىگىنەن قالىپتاسقان قادىر، قازىر، كازىر، كادىر، شايحانا، جاڭاعى ت.ت. ونداعان سوزدەر بۇگىندە وزبەك، ۇيعىر تىلدەرىندەگىدەي ۇندەسىمنەن اجىراي باستادى: قادىر، ءشايحانا، جاڭاگى. ارينە، و باستا دا قالت-قۇلت ەتكەن جاعدايلار از ەمەس-ءتىن: مىسالى، «عالىم» سوزىنەن تۋىندايتىن «مۇعالىم» ءسوزى «مۇعالىم» بولىپ تا زورلانا سىڭىسكەنى راس. كورەر كوزگە وسىلايشا وزگەرىپ جاتقان ءتىلىمىزدىڭ «ۇندەسىم زاڭىن رەفورمالاۋدىڭ» كەسىرىنەن اتالمىش زاڭدىلىقتان وسى عاسىردا قوش ايتىسۋىمىز ابدەن ىقتيمال.

ەكىنشى، قازاق جارياشىلارىنىڭ قازاق تىلىندە ەمەس، ورىسشا ويلاۋعا كوشىپ، ونى قازاقشاعا اۋدارۋدى كاسىپ ەتۋىنىڭ تۇپكىلىكتى قالىپتاسا باستاۋى. بۇل جاعىنان العاندا، مۇنى «ەلەكتروندىق ۇكىمەتتىڭ» «ەلەكتروندى ۇكىمەت» تۇرىندە شالاجانسار تىركەستىڭ تۋىلعانىنان كورەمىز. مۇنداي مىسالدار ونداپ سانالادى. ەندى الگى تىركەستىڭ ماعاناسىن قابىلداۋ ءۇشىن قايتادان ورىسشا اۋدارساق: «پراۆيتەلستۆو س ەلەكترونوم» دەگەن تىركەسكە يە بولامىز! كەرىسىنشە، راديو مەن تەلەديدار سەكىلدى جاڭالىقتى قاۋىرت تۇردە تاراتاتىن بۇقارالىق قۇرالداردا ورىستىڭ «س» پرەدلوگى قازاق ءتىلىنىڭ كومەكتەس سەپتىگىنىڭ جالعاۋلارىمەن ايىرباستالىپ تىنۋمەن شەكتەلە باستادى، مىسالى: چەلوۆەك س سوباكوي - ادام يتپەن, (دۇرىسى - ءيتتى ادام بولماسا يت جەتەكتەگەن نە ەرتكەن ادام) سىقىلدى اۋدارمالىق «تۋىندىلاردان» كوز سۇرىنەتىن جاعدايعا جەتتىك: «تسيفرلى فوتوسالون» - «فوتوسالون س تسيفروم» («تسيفرلىق» ەمەس پە؟!)! «تسيفروۆايا تەحنولوگيا» تىركەسى كوزىمىزگە «ساندىق تەحنولوگيا» بولىپ كولبەڭدەۋدە، ال بۇل «چيسلوۆايا تەحنولوگيا» بولىپ شىعا كەلەتىنىمەن ەشكىمنىڭ ساۋداسى جوق! ءسويتىپ، سان مەن تسيفردى اجىراتۋدان دا قالا باستادىق...

«قوتارعىشتار» وسىلايشا رەسمي ءتىل (قازاق ءتىلىن ايتىپ وتىرمىز) سالاسىن تاركىلەۋگە كىرىستى، ال تاۋارلاردىڭ نۇسقاۋلىقتارى مەن جاپسىرمالارىندا ساۋ-تامتۇق از، ساۋاتسىزدىق زاڭدىلىققا اينالعان. بۇل جاعداي، قازاق ءتىلىنىڭ ورىس ءتىلى ءۇشىن اۋدارمالىق كولەڭكەسى بولىپ بارىنشا قالىپتاسقاندىعىن اڭعارتسا كەرەك. ويتكەنى، اتالعان سالالاردا مەملەكەتتىك ءتىل ءوز بەتىنشە ەمەس، تەك قانا ورىس ءتىلىنىڭ اۋدارماسى رەتىندە عانا تاعدىرى تاس بولىپ بەكىگەندەي. وسىدان كەلىپ، قازاقتىلدى ازاماتتار قازاقتىلدى ماماندار ەمەس، اۋدارماشىلاردىڭ قىزمەتىن اتقارۋمەن شەكتەلۋى ابدەن ءسىڭىستى جايتقا ۇلاسقان. بۇل كورىنىس ءوز كەزەگىندە كورشىلەس جاتقان جۋرناليستيكاعا دا جۇعىپ ۇلگەرگەن.

ۇشىنشىدەن، جۋرناليستيكا ءوز ساۋاتسىزدىعىن قوعامعا ورنىقتىرا باستادى. ادەتتە قازاق جۋرناليستيكاسى «قالعان-قۇتقان قارجى» پرينتسيپىمەن كۇن كورەتىندىكتەن، سوڭعى 5-7 جىل شاماسىندا تىسقاقتى دا ءتىلدى مامانداردان جۇرداي بولدى، ونىڭ ۇستىنە قازاق جۋرناليستيكاسىن سوڭعى جىلدارى ورىس ءتىلى كەۋلەگەن ورتانىڭ  ىقپالىنان شىعا الماعان جاس ۇرپاق باستى. وسىنىڭ ءبارى جينالىپ كەلىپ، قازاق جۋرناليستيكاسىن ساۋاتسىزدىقتىڭ بۇقارالىق قۇرالىنا اينالۋىنا ءماجبۇر ەتۋدە. ماسەلەن، ەلدىڭ اتا زاڭىنداعى ورىس تىلىنە قاتىستى «...ورىس ءتىلى رەسمي تۇردە قازاق تىلىمەن تەڭ قولدانىلادى» دەگەن تۇجىرىمدى ورىس تىلىنە تاڭىلعان مارتەبە رەتىندە قوعامعا ءسىڭىرىپ جۇرگەن قازاقتىلدى جۋرناليستيكا. ال، شىن مانىندە ورىس تىلىندە زاڭ جۇزىندە مارتەبە جوق، ياعني ول - رەسمي ءتىل ەمەس، بار بولعانى رەسمي تۇردە تەڭ قولدانىلادى. وسى ءۋاج كازىر قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ كەسىرىنەن ورىس تىلىنە رەسمي مارتەبە بولىپ تاڭىلدى، ال سوندا قازاق ءتىلىنىڭ «مەملەكەتتىك» دەگەن مارتەبەسىندە نە بار ەكەن دەپ، الگى سابازدار ويلانبايدى، باسقاشا ايتىلعانى بولماسا رەسمي ءتىلدىڭ ءوزى قازاق ءتىلى ەكەنىن ۇقپاي-اق قويۋىمىز قانشالىقتى ساۋاتىمىزدىڭ بار ەكەنىن ايگىلەمەي مە؟! مۇنداي ءۋاج ءورىستىلدى جۋرناليستەردىڭ اۋىزىمەن ايتىلمايدى، ويتكەنى، ولار رەسمي مارتەبەنىڭ نە ەكەنىن جاقسى بىلەدى! ال، زاڭدى ۇعىمداردى بەلدەن ءبىر باسۋ ءبىزدىڭ جارياشىلارىمىزدىڭ ادەتىنە اينالىپ بولعانداي جان تۇرشىگەدى.

ارينە، قازاق جۋرناليستيكاسىن قوعامنان تىس الىپ، جەردەن الىپ جەرگە سالۋعا بولماس. الايدا، ءبىز ماسەلەنى اشۋدان قاشاتىن حالىققا اينالىپ بارا جاتقاندايمىز. ەگەر پروبلەمانىڭ شەشىلۋىن ەكى ساتىدان تۇراتىنىن ەسكەرسەك، ونىڭ باستاپقىسى جانە ماڭىزدىسى - ماسەلەنى اشۋ، ودان قاشۋ ەمەس. سوندىقتان دا وسى ماسەلەگە ات باسىن بۇرۋدى ءجون سانادىق. ال، شەشۋى - مەملەكەت پەن قوعامنىڭ قولىندا.

جالپى، ءتىلدى ساۋاتتى قولدانۋدىڭ ناتيجەسى ادەبيەتتىك ءتىلدى (ليتەراتۋرنىي يازىك) قالىپتاستىرىپ دامىتادى. حالىقتىڭ اۋىزىنا قالاي قالىپتاسسا، سونى تىلگە اينالدىرا بەرۋ، بۇگىنگى ءتىل ماسەلەسىندەگى قاس دۇشپان.تىلگە لينگۆيستيكالىق شليۋز (سۇزگى) كەرەك. ونىڭ عىلىمي تابيعاتى مەن لينگۆيستيكالىق قاعيداسى، جۇيەسى ساقتالاتىنداي ءتيىستى جاۋاپتى ورگاندار مەن مەكەمەلەر ءوز قىزمەتىنە ادال كىرىسسە عانا ءتىلىمىز ءتىلىم-ءتىلىم بولمايدى.ءبىزدىڭ بۇگىنگى تىلگە دەگەن لينگۆيستيكالىق تالابىمىز تەك قانا حالىق اۋىزىندا قالاي قالىپتاسسا، سول - زاڭدىلىق دەگەن تۇجىرىمعا اينالىپ بارادى. حالىق دەگەنىمىز - اۋىزەكى، تۇرمىستىق دەڭگەيدە ءوزارا قاتىناسا بەرەتىن بۇقارا، ول ءتىلدىڭ قاعيدالىق، زاڭدىق جۇيەسىنە باس اۋىرتپايتىن تاراپ. وسىنى ەسكەرەتىن ۋاقىت جەتتى.ەڭ بولماسا اۋىزەكى، جازبا تىلدىك نۇسقالارعا مونيتورينگ جاساپ، جىلىنا ءبىر رەت سونىڭ ناتيجەسى رەتىندە لينگۆيستيكالىق بايانداما جاريالاپ وتىرۋعا شامامىز دا، ارنايى ينستيتۋتتارىمىز دا، عالىمدارىمىز دا جەتكىلىكتى.سونى جۇمىلدىراتىن قۇنت پەن جاۋاپكەرلىك قاجەت.

شىن مانىندە ءبىز اتاعان تىلگە دەگەن جۋرناليستىك كەسىر قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ كەمشىلىگى ەمەس، قازاق ءتىلىنىڭ تاعدىرىنا جاۋاپتى ورگاندار مەن ۇيىمداردىڭ اتقارماي نە اتقارا الماي وتىرعان مىندەتىنەن تۋىنداۋدا. ءتىل كوميتەتى قازاق جۋرناليستەرىنىڭ جىرىندى بولعان ءتىل ماسەلەسىنىڭ ناسيحاتىن ماداقتاۋدىڭ ورنىنا ماسەلەنى اشۋعا دەن قويسا، ەڭ بولماسا، قازاق باقتارىنا ەلەكتروندىق سوزدىكتەر مەن كومەكشى قۇرالداردى تاراتۋدى ۇيىمداستىرسا، ءتىلبىلىم ينستيتۋتى قازاق ءتىلىنىڭ كازىرگى پروبلەمالارىن تالعاجاۋ ەتەرلىك كونفەرەنتسيا ۇيىمداستىرىپ، زەرتتەمەلىك جوبالاردى قولعا السا، ال جۋرناليستەر وداعى جارياشىلاردىڭ ونەريەتىن (تۆورچەستۆوسىن) نىعايتۋعا بەت بۇرسا، مۇنداي كەسىر بولماس ەدى! ناسيحاتشىلار مەن ۇگىتشىلەردى جۋرناليستەرمەن شاتاستىرعانشا، قازاقتىلدى جۋرناليستيكانى دامىتاتىنداي ارنايى باعدارلاما جاساپ، اتقارۋ اقپارات مينيسترلىگىنىڭ تىكەلەي مىندەتى بولسا، شىركىن... امال قانە، ايتاسىڭ دا قوياسىڭ...

«اباي-اقپارات»