Kәzirgi qoghamdyq ortada jauyr bolghan taqyryp  til mәselesi ekendigi belgili. Alayda, til taqyrybynyng jii qozghalatyndyghy ol mәseleni sheshuge degen faktor bola almaydy. Kerisinshe, mәseleni naqty ashudyng ornyna boyaudy aghal-jaghal etetin «olaq suretshidey kýy keship jýrgen joqpyz ba ?» - dep te ózimizge synmen qaraytyn uaqyt tudy.

Búl zamanda tilding qoldanymyn barynsha keneytetin de, taryltatyn da, onyng túrpatyna zalal keltiretin de, ony gýldey jaynatatyn da - Jariya. «Jariya» sózine «publika», «orta»  degendey úghymdardy syighyzugha әbden bolatyny, qazaqtyng «jariyagha jar salu» degen sóz tirkesindegi aitylymnyng ózi-aq kuә. Al, ony óz ornyna qoldanbay kelgenimiz tilding emes, til subektisining (jazarman men oqyrmandy, tyndarman men kórermendi aityp otyrmyn) kembaghaldyghy.

Alayda, jariyanyng ózin basqaratyn, úiymdastyratyn әri kórinbeytin әri nazardaghy dýley de qauqarly kýsh bar, onyng aty -jurnalistika. Tartymdy da yqpaldy qazaqtildi jurnalistik ónimdi orystildi azamattar da qyzygha kóretini, tyndaytyny, tipti oqityny jasyryn emes. Alayda, onday qúbylys bizding tarapymyzdan nyghaymasa da túraqtanbay otyr. Búl endi - qazaq jurnalistikasynyng tól sharuasy. Al, bizding búl jolghy aitpaghymyz, jurnalistikanyng tildi damytudaghy emes, keri ketirudegi orny bolmaq.

Kәzirgi qoghamdyq ortada jauyr bolghan taqyryp  til mәselesi ekendigi belgili. Alayda, til taqyrybynyng jii qozghalatyndyghy ol mәseleni sheshuge degen faktor bola almaydy. Kerisinshe, mәseleni naqty ashudyng ornyna boyaudy aghal-jaghal etetin «olaq suretshidey kýy keship jýrgen joqpyz ba ?» - dep te ózimizge synmen qaraytyn uaqyt tudy.

Búl zamanda tilding qoldanymyn barynsha keneytetin de, taryltatyn da, onyng túrpatyna zalal keltiretin de, ony gýldey jaynatatyn da - Jariya. «Jariya» sózine «publika», «orta»  degendey úghymdardy syighyzugha әbden bolatyny, qazaqtyng «jariyagha jar salu» degen sóz tirkesindegi aitylymnyng ózi-aq kuә. Al, ony óz ornyna qoldanbay kelgenimiz tilding emes, til subektisining (jazarman men oqyrmandy, tyndarman men kórermendi aityp otyrmyn) kembaghaldyghy.

Alayda, jariyanyng ózin basqaratyn, úiymdastyratyn әri kórinbeytin әri nazardaghy dýley de qauqarly kýsh bar, onyng aty -jurnalistika. Tartymdy da yqpaldy qazaqtildi jurnalistik ónimdi orystildi azamattar da qyzygha kóretini, tyndaytyny, tipti oqityny jasyryn emes. Alayda, onday qúbylys bizding tarapymyzdan nyghaymasa da túraqtanbay otyr. Búl endi - qazaq jurnalistikasynyng tól sharuasy. Al, bizding búl jolghy aitpaghymyz, jurnalistikanyng tildi damytudaghy emes, keri ketirudegi orny bolmaq.

Kәzirgi tanda tilding san aluan salasyn damytatyn da, ony jariyagha iygilik etetin de birden bir jurnalistika bolghandyqtan, oghan kesel keltiretin de - birden bir jurnalistika. Búl jaghynan qaraghanda, «jalghyz» da, «jalmauyz» da - jurnalistika. Óitkeni, zamannyng basty qoregi aqparat bolghandyqtan, onyng órnegi - til de, tasymaly - jurnalistika. Tipti, ghylymy til dep jýrgenimizding ózi ghylymy jariyagha ortaq til, demek, búl jaghynan da ghylym jurnalistikagha tәueldi. Qysqasy, qazaq tilin damytudy sol tildegi jurnalistikanyng damuynsyz elestetu, tipti de mýmkin emes.

Basqa jaghynan qaraghanda, jurnalistikasy bar til - tiri, onday qúraly joq til - óli deuge tolyq negiz bar. Búl jaghynan bizding tilimiz shýkirlik jaghdayda. Alayda, til men jurnalistikanyng araqatysyna ýnilu arqyly búl «aulada nening ónip jatqanyna» әbden kóz jetkizuge bolady.

Ghylymdyq sala damymay jatqanda, bilim salasy damu jolyna týsip ýlgermegende, resmy týrde memleketti basqarugha qatyspasa, jurnalistikadaghy tildik qoldanys dengeyin aram shóp basqan alqapqa teneuge bolarday. Búl jaghynan jurnalistika tarapynan tilge kelip jatqan kesel men kemshilikke jurnalistikanyng ózi birjaqty kinәli bola almaydy. Qazaqtildi jurnalistika da sonday, óitkeni, jurnalistikanyng ózi damudy emes, toqyraudy, tipti, aman qaludy bastan keshude. Dәlirek aitsaq, audarmalyq mәrtebeden arygha barmaytynday ahual qalyptasqandyghynda.

Endi qazaq jurnalistikasyndaghy tilge daryp jatqan keseldi qarastyrayyq. Birinshi, kózimizge qazaq jariyashylarynyng tilimizding konstitusiyasy bolyp tabylatyn Ýndesim zanyn ayaqqa basuy. Búl taqyrypqa songhy kezde, әsirese, jazushymyz Beksúltan Núrjekeúly kóbirek qayratker boluda jәne onyng múnysynda manyzdy mәn bar. Songhy kezde jazarmandar ortasy «qalay aitsaq, solay jazamyz» degen tújyrymdy zandylyqqa ainaldyryp boldy da, tilding jazylymyna jaraytyn orfografiyalyq talapty talaq ete bastady. Sondyqtan da, bir kezde til ýndestiginen qalyptasqan qadyr, qazyr, kәzir, kәdir, shayhana, janaghy t.t. ondaghan sózder býginde ózbek, úighyr tilderindegidey ýndesimnen ajyray bastady: qadir, shәihana, janagi. Áriyne, o basta da qalt-qúlt etken jaghdaylar az emes-tin: mysaly, «ghalym» sózinen tuyndaytyn «múghalym» sózi «múghalim» bolyp ta zorlana siniskeni ras. Kórer kózge osylaysha ózgerip jatqan tilimizding «ýndesim zanyn reformalaudyn» kesirinen atalmysh zandylyqtan osy ghasyrda qosh aitysuymyz әbden yqtimal.

Ekinshi, qazaq jariyashylarynyn qazaq tilinde emes, oryssha oilaugha kóship, ony qazaqshagha audarudy kәsip etuining týpkilikti qalyptasa bastauy. Búl jaghynan alghanda, múny «elektrondyq ýkimettin» «elektrondy ýkimet» týrinde shalajansar tirkesting tuylghanynan kóremiz. Múnday mysaldar ondap sanalady. Endi әlgi tirkesting maghanasyn qabyldau ýshin qaytadan oryssha audarsaq: «praviytelistvo s elektronom» degen tirkeske ie bolamyz! Kerisinshe, radio men teledidar sekildi janalyqty qauyrt týrde taratatyn búqaralyq qúraldarda orystyng «s» predlogy qazaq tilining kómektes septigining jalghaularymen aiyrbastalyp tynumen shektele bastady, mysaly: chelovek s sobakoy - adam itpen, (dúrysy - itti adam bolmasa it jetektegen ne ertken adam) syqyldy audarmalyq «tuyndylardan» kóz sýrinetin jaghdaygha jettik: «sifrly fotosalon» - «fotosalon s sifrom» («sifrlyq» emes pe?!)! «Sifrovaya tehnologiya» tirkesi kózimizge «sandyq tehnologiya» bolyp kólbendeude, al búl «chislovaya tehnologiya» bolyp shygha keletinimen eshkimning saudasy joq! Sóitip, san men sifrdy ajyratudan da qala bastadyq...

«Qotarghyshtar» osylaysha resmy til (qazaq tilin aityp otyrmyz) salasyn tәrkileuge kiristi, al tauarlardyng núsqaulyqtary men japsyrmalarynda sau-tamtúq az, sauatsyzdyq zandylyqqa ainalghan. Búl jaghday, qazaq tilining orys tili ýshin audarmalyq kólenkesi bolyp barynsha qalyptasqandyghyn anghartsa kerek. Óitkeni, atalghan salalarda memlekettik til óz betinshe emes, tek qana orys tilining audarmasy retinde ghana taghdyry tas bolyp bekigendey. Osydan kelip, qazaqtildi azamattar qazaqtildi mamandar emes, audarmashylardyng qyzmetin atqarumen shektelui әbden sinisti jaytqa úlasqan. Búl kórinis óz kezeginde kórshiles jatqan jurnalistikagha da júghyp ýlgergen.

Ýshinshiden, jurnalistika óz sauatsyzdyghyn qoghamgha ornyqtyra bastady. Ádette qazaq jurnalistikasy «qalghan-qútqan qarjy» prinsiypimen kýn kóretindikten, songhy 5-7 jyl shamasynda tisqaqty da tildi mamandardan júrday boldy, onyng ýstine qazaq jurnalistikasyn songhy jyldary orys tili keulegen ortanyn  yqpalynan shygha almaghan jas úrpaq basty. Osynyng bәri jinalyp kelip, qazaq jurnalistikasyn sauatsyzdyqtyng búqaralyq qúralyna ainaluyna mәjbýr etude. Mәselen, elding ata zanyndaghy orys tiline qatysty «...orys tili resmy týrde qazaq tilimen teng qoldanylady» degen tújyrymdy orys tiline tanylghan mәrtebe retinde qoghamgha sinirip jýrgen qazaqtildi jurnalistika. Al, shyn mәninde orys tilinde zang jýzinde mәrtebe joq, yaghny ol - resmy til emes, bar bolghany resmy týrde teng qoldanylady. Osy uәj kәzir qazaq jurnalistikasynyng kesirinen orys tiline resmy mәrtebe bolyp tanyldy, al sonda qazaq tilining «memlekettik» degen mәrtebesinde ne bar eken dep, әlgi sabazdar oilanbaydy, basqasha aitylghany bolmasa resmy tilding ózi qazaq tili ekenin úqpay-aq qoyuymyz qanshalyqty sauatymyzdyng bar ekenin әigilemey me?! Múnday uәj orystildi jurnalisterding auyzymen aitylmaydy, óitkeni, olar resmy mәrtebening ne ekenin jaqsy biledi! Al, zandy úghymdardy belden bir basu bizding jariyashylarymyzdyng әdetine ainalyp bolghanday jan týrshigedi.

Áriyne, qazaq jurnalistikasyn qoghamnan tys alyp, jerden alyp jerge salugha bolmas. Alayda, biz mәseleni ashudan qashatyn halyqqa ainalyp bara jatqandaymyz. Eger problemanyng sheshiluin eki satydan túratynyn eskersek, onyng bastapqysy jәne manyzdysy - mәseleni ashu, odan qashu emes. Sondyqtan da osy mәselege at basyn búrudy jón sanadyq. Al, sheshui - memleket pen qoghamnyng qolynda.

Jalpy, tildi sauatty qoldanudyng nәtiyjesi әdebiyettik tildi (liyteraturnyy yazyk) qalyptastyryp damytady. Halyqtyng auyzyna qalay qalyptassa, sony tilge ainaldyra beru, býgingi til mәselesindegi qas dúshpan.Tilge lingvistikalyq shluz (sýzgi) kerek. Onyng ghylymy tabighaty men lingvistikalyq qaghidasy, jýiesi saqtalatynday tiyisti jauapty organdar men mekemeler óz qyzmetine adal kirisse ghana tilimiz tilim-tilim bolmaydy.Bizding býgingi tilge degen lingvistikalyq talabymyz tek qana halyq auyzynda qalay qalyptassa, sol - zandylyq degen tújyrymgha ainalyp barady. Halyq degenimiz - auyzeki, túrmystyq dengeyde ózara qatynasa beretin búqara, ol tilding qaghidalyq, zandyq jýiesine bas auyrtpaytyn tarap. Osyny eskeretin uaqyt jetti.Eng bolmasa auyzeki, jazba tildik núsqalargha monitoring jasap, jylyna bir ret sonyng nәtiyjesi retinde lingvistikalyq bayandama jariyalap otyrugha shamamyz da, arnayy instituttarymyz da, ghalymdarymyz da jetkilikti.Sony júmyldyratyn qúnt pen jauapkerlik qajet.

Shyn mәninde biz ataghan tilge degen jurnalistik kesir qazaq jurnalistikasynyng kemshiligi emes, qazaq tilining taghdyryna jauapty organdar men úiymdardyng atqarmay ne atqara almay otyrghan mindetinen tuyndauda. Til komiyteti qazaq jurnalisterining jyryndy bolghan til mәselesining nasihatyn madaqtaudyng ornyna mәseleni ashugha den qoysa, eng bolmasa, qazaq BAQtaryna elektrondyq sózdikter men kómekshi qúraldardy taratudy úiymdastyrsa, Tilbilim instituty qazaq tilining kәzirgi problemalaryn talghajau eterlik konferensiya úiymdastyryp, zerttemelik jobalardy qolgha alsa, al Jurnalister odaghy jariyashylardyng óneriyetin (tvorchestvosyn) nyghaytugha bet búrsa, múnday kesir bolmas edi! Nasihatshylar men ýgitshilerdi jurnalistermen shatastyrghansha, qazaqtildi jurnalistikany damytatynday arnayy baghdarlama jasap, atqaru Aqparat ministrligining tikeley mindeti bolsa, shirkin... Amal qane, aitasyng da qoyasyn...

«Abay-aqparat»