جامبىل ارتىقباەۆ، تاريحشى-ەتنوگراف: ابىلايعا قارسى شىعۋ قازاققا قارسى شىعۋمەن بىردەي
- جامبىل ومارۇلى، بيىل تاريحشىلار ابىلاي حاننىڭ مەرەيتويىن مەملەكەت دەڭگەيىندە اتاپ ءوتۋ كەرەك دەگەن ۇسىنىس جاسادى. دەگەنمەن ابىلاي حان تۇلعاسى جونىندە ءالى دە جاۋابىن تاپپاعان ساۋالدار بار. ءتىپتى تۋعان جىلىنىڭ وزىنە بايلانىستى كۇمان كوپ.
- ەگەر ءبىز بۇگىنگى كۇنگە دەيىن عىلىمدا، ادەبيەتتە قالىپتاسقان پىكىر بويىنشا ابىلاي حاننىڭ تۋعان جىلى 1711 جىل دەسەك، بيىل ونىڭ 300 جىلدىعى اتالىپ ءوتۋى كەرەك.
- الدىمەن ابىلاي حاننىڭ اتا-تەگىنەن باستاساق...
- قانىشەر ابىلاي، ونىڭ بالاسى كوركەم ءۋالي، ودان حان ابىلاي، ودان تاعى دا ءۋالي... تاريحي ادەبيەتتە، وقۋلىقتاردا وسى ماسەلە توڭىرەگىندە بىرىزدىلىك جوق. قانىشەر ابىلاي ءحVىى ع.سوڭى مەن ءحVىىى ع. باسىنداعى قازاق حاندىعىنىڭ ىشكى جانە سىرتقى ساياسي ومىرىندە ەلەۋلى ورىن الاتىن سۇلتانداردىڭ ءبىرى. قازاق حاندىعىن قۇرۋشىلاردىڭ ءبىرى ورىس حاننىڭ شوبەرەسى كىشى جانىبەكتىڭ توعىز ۇلى بولعان، سونىڭ ءبىرى جادىك. جادىكتىڭ ۇلى شىعايدان باستاپ قازاق حاندىعىنىڭ ۇلكەن حاندارى وسى جادىك تۇقىمىنان سايلانىپ وتىردى.
شىعايدان ەسىم، ودان سالقام جاڭگىر، ودان ءاز تاۋكە مەن ءۋالي باقى. وسى ءۋالي باقى دەرەكتەردە اباق، اۋلا اتاۋلارىمەن كەزدەسەدى دە ءبىزدىڭ تاريحشىلاردى شاتاستىرادى. ءۋالي باقى ءاز تاۋكە حانمەن اعالى-ءىنىلى تۋىس، اكەلەرى ءبىر، شەجىرەگە قاراعاندا انالارى بولەك. ءۋالي باقىدان قانىشەر اتانعان ابىلاي سۇلتان، ودان كوركەم ءۋالي، ودان ءابىلمانسۇر، ياعني حان ابىلاي تۋادى.
- جامبىل ومارۇلى، بيىل تاريحشىلار ابىلاي حاننىڭ مەرەيتويىن مەملەكەت دەڭگەيىندە اتاپ ءوتۋ كەرەك دەگەن ۇسىنىس جاسادى. دەگەنمەن ابىلاي حان تۇلعاسى جونىندە ءالى دە جاۋابىن تاپپاعان ساۋالدار بار. ءتىپتى تۋعان جىلىنىڭ وزىنە بايلانىستى كۇمان كوپ.
- ەگەر ءبىز بۇگىنگى كۇنگە دەيىن عىلىمدا، ادەبيەتتە قالىپتاسقان پىكىر بويىنشا ابىلاي حاننىڭ تۋعان جىلى 1711 جىل دەسەك، بيىل ونىڭ 300 جىلدىعى اتالىپ ءوتۋى كەرەك.
- الدىمەن ابىلاي حاننىڭ اتا-تەگىنەن باستاساق...
- قانىشەر ابىلاي، ونىڭ بالاسى كوركەم ءۋالي، ودان حان ابىلاي، ودان تاعى دا ءۋالي... تاريحي ادەبيەتتە، وقۋلىقتاردا وسى ماسەلە توڭىرەگىندە بىرىزدىلىك جوق. قانىشەر ابىلاي ءحVىى ع.سوڭى مەن ءحVىىى ع. باسىنداعى قازاق حاندىعىنىڭ ىشكى جانە سىرتقى ساياسي ومىرىندە ەلەۋلى ورىن الاتىن سۇلتانداردىڭ ءبىرى. قازاق حاندىعىن قۇرۋشىلاردىڭ ءبىرى ورىس حاننىڭ شوبەرەسى كىشى جانىبەكتىڭ توعىز ۇلى بولعان، سونىڭ ءبىرى جادىك. جادىكتىڭ ۇلى شىعايدان باستاپ قازاق حاندىعىنىڭ ۇلكەن حاندارى وسى جادىك تۇقىمىنان سايلانىپ وتىردى.
شىعايدان ەسىم، ودان سالقام جاڭگىر، ودان ءاز تاۋكە مەن ءۋالي باقى. وسى ءۋالي باقى دەرەكتەردە اباق، اۋلا اتاۋلارىمەن كەزدەسەدى دە ءبىزدىڭ تاريحشىلاردى شاتاستىرادى. ءۋالي باقى ءاز تاۋكە حانمەن اعالى-ءىنىلى تۋىس، اكەلەرى ءبىر، شەجىرەگە قاراعاندا انالارى بولەك. ءۋالي باقىدان قانىشەر اتانعان ابىلاي سۇلتان، ودان كوركەم ءۋالي، ودان ءابىلمانسۇر، ياعني حان ابىلاي تۋادى.
ابىلايدىڭ اتاسىنىڭ «قانىشەر» اتانۋىنا، شەجىرە دەرەكتەرىنە قاراعاندا، ونىڭ قايىپ حاندى ءولتىرۋى سەبەپ بولعان. قازاقتاردىڭ ساياسي ومىرىندە ءوز حانىن ءولتىرۋ وتە سيرەك بولاتىن وقيعا. نارازىلىقتان سەسكەنگەن قانىشەر ابىلاي ءوزىنىڭ جانىنداعى تولەڭگىتتەرىمەن، وتباسىن الىپ ۇرگەنىشكە حيۋا حاندىعىنا قاراي كەتەدى.
وراز اتالىق كوركەم ۋاليگە قامقور بولىپ، ول ۇرگەنىشتە ولگەندە ونىڭ بالاسى، ءوزىنىڭ تاربيەسىندەگى ءابىلمانسۇردى، ياعني ابىلايدى الىپ قاشىپ قازاق ورداسىنا كەلەدى.
- ابىلايدى «سابالاق» دەپ كيىمىنىڭ البا-جۇلبالىعىنا وراي تولە بي اتايتىنى وسى كەز عوي...
- تولە بي حانزادانى جاۋلارىنان جاسىرىپ ەلدەن الىسقا، تۇيەشى-جىلقىشىلارىنا قوسىپ جىبەرەدى. «سابالاق» ءابىلمانسۇردىڭ وسى كەزەڭدە العان جاسىرىن لاقاپ اتى. قازاق مەملەكەتىنىڭ بولاشاعىن ويلاعان ازاماتتار تورە تۇقىمىنان ەلدىڭ باسىن قۇراپ، ءۇش ءجۇزدىڭ باسىن ءبىر كەزەڭگە جەتكىزەتىن تۇلعا ىزدەيدى. قارت بوگەنبايدىڭ ءوزىنىڭ اتاقتى نارقىزىل اتتى تۇلپارىن سابالاققا بەرىپ كەتۋى تەگىن ەمەس.
- وقۋلىقتاردا ءابىلمانسۇردىڭ «ابىلاي» اتىن الۋى اڭىراقاي شايقاسىندا بولدى دەيدى...
- بۇل دەرەككە جانە ەسەپكە نەگىزدەلمەگەن قاتە پىكىر. بۇگىنگى كۇنگە دەيىن اڭىراقاي شايقاسىنىڭ قاي جىلى بولعانى انىقتالعان جوق. كەزىندە م.قوزىباەۆ پەن ج.قاسىمباەۆ سياقتى مارقۇم اعالارىمىز ءبىرى 1729, ەكىنشىسى 1730 جىل دەپ، ەكىۇداي بولىپ ايتىستى. كەيبىر دەرەكتەر 1729 جىلى دەيدى.
- سونىمەن ءسىزدىڭ پىكىرىڭىزشە، ءابىلمانسۇر قاشان ابىلاي اتاندى؟
- الدىمەن ابىلايدىڭ قاي جىلى تۋعانىن انىقتاپ الماق كەرەك. ەگەر ءبىز ابىلاي 1711 جىلى تۋدى دەگەن ادەبيەتتە قالىپتاسقان جورامالدى قولداساق، وندا اڭىراقاي سوعىسىندا جاس تورە 18 جاستا بولماق، ال ابىلاي 1713 جىلى تۋدى دەگەن پىكىردى قولداساق، وندا 16 جاستا بولماق.
قازاق دەرەكتەرى ءابىلمانسۇردىڭ «ابىلاي» اتانۋىن قالماقتىڭ اتاقتى قونتاجىسى قالدان سەرەننىڭ تۋىسى شارىش باتىرمەن بولعان جەكپە-جەكپەن بايلانىستىرادى: «جيىرماعا جاسىڭ تولعاندا، قالماقپەن سوعىس بولعاندا، العاشقى باقتى تاپقاندا، شارىشتىڭ باسىن قاققاندا...». ۇمبەتەي جىراۋ بۇل جەردە «جيىرماعا جاسىڭ تولعاندا» دەپ ناقتى ۋاقىت مەجەسىن نۇسقاپ تۇر. مەنىڭشە، ابىلاي 1713 جىلى تۋدى دەگەن پىكىر دۇرىس. سوندا ونىڭ شارىش باتىرمەن جەكپە-جەككە شىققان ۋاقىتى 1733 جىل بولماق، ياعني تۋرا 20-عا كەلگەن شاعى.
ءبىزدىڭ قولىمىزداعى دەرەكتەرگە قاراعاندا 1733 جىلى قازاق جاساقتارى جوڭعاريا شەكاراسىنا ەنىپ، قونتاجىنىڭ ۇلىسىنا تيىسەدى. تاريحتان حابارى بار ادام 1730-1740 جىلدار قالماق-قىتاي اراسىنداعى ءحVىىى عاسىرداعى ءۇشىنشى سوعىستىڭ بولعانىن بىلەدى. بۇل بىردە باسىلىپ، بىردە ۋشىعىپ كەتەتىن شايقاستاردىڭ كەزىندە قازاقتار دا باتىستان قالماقتاردى تىقسىرا باستاعان. 1731 جىلى شاقشاق جانىبەك باستاعان 6 مىڭدىق قازاق اسكەرى دەربەتتەردى شاۋىپ، قالماقتىڭ قاراۋىل اسكەرى قامار دابان، قالماق تولاعاي تاۋلارىنا دەيىن شەگىندى. 1732 جىلى ورىس ەلشىسى پ.ۋگريموۆ قازاق جەرىنە اتتانعان «قالماق جاساعىنىڭ تۇگەل سوندا قالعانىن» باياندايدى. وسىدان قورىتىندى جاساساق، بوگەنباي جاساقتارىنىڭ 1733 جىلى ويرات جەرىنە ىشكەرىلەي ەنۋى جانە قالدان سەرەننىڭ ۇلىستارىنا باتىل ءتيىسۋى زاڭدى. قالماق قۇجاتتارىندا ابىلايمەن جەكپە-جەككە شىعاتىن شارىش باتىر قونتاجىنىڭ جاقىن تۋىسى دەلىنەدى. وسى سياقتى تولىپ جاتقان قيسىندار ءبىزدى ءابىلمانسۇر-سابالاق ابىلاي اتاناتىن شايقاس 1733 جىلى بولدى دەگەن تۇجىرىمعا يتەرمەلەيدى.
- ءسىزدىڭ پىكىرىڭىزشە، وسى كەزدەن باستاپ ابىلاي حان اتانعان با؟
- جوق، ءابىلمانسۇر 1733 جىلعى جەكپە-جەكتەن ابىلاي اتىمەن بىرگە ءوز بەتىنە جەكە ۇلىس جانە سۇلتان اتاعىن الىپ شىقتى. ابىلايعا ۇلىس ەسەبىندە بەرىلگەن كوكشەتاۋ ماڭىنداعى اتىعاي-قاراۋىل، كەرەي-ۋاق، قانجىعالى رۋلارى. سۇلتاندىق اتاقتىڭ رەسمي بەكىتىلۋى اۋىزشا دەرەكتەرگە قاراعاندا 1734 جىلى باياناۋل جەرىندە سابىندى كولدىڭ جاعاسىندا بولعان. بۇل جيىن ەكى ماسەلەنى تالقىعا سالۋى مۇمكىن. بىرىنشىدەن، ابىلمامبەتتى ۇلكەن حان تاعىنا وتىرعىزۋ تۋرالى شەشىم جاسالدى. ەكىنشىدەن، ابىلايدى ورتا جۇزگە سۇلتان سايلادى. قازاق جەكە ۇلىسى بار سۇلتانداردى «حان» دەپ دارىپتەي بەرەدى. ابىلايدىڭ «كىشى حان» دەڭگەيىنەن ءوتىپ «ۇلكەن حان» تاعىنا وتىرعان ۋاقىتى 1771 جىل. وسى جىلى ازىرەتى سۇلتاندا قازاقتىڭ ءۇش ءجۇزىنىڭ ەڭ تاڭداۋلى ازاماتتارى، تۇركىستان-تاشكەنت ءوڭىرىنىڭ وتىرىقشى سارت-قۇراما قاۋىمدارىنىڭ وكىلدەرى ابىلايدى اق كيگىزگە سالىپ كوتەرىپ، قازاقتىڭ ۇلكەن حاندارى وتىراتىن التىن تاققا وتىرعىزدى.
- ابىلايدىڭ جوڭعار بيلەۋشىسى قالدان سەرەننىڭ قولىندا تۇتقىن بولۋىنا قاتىستى ءارتۇرلى پىكىر بار...
- قالدان سەرەن 1741 جىلى قازاق دالاسىنا سەپتەن، سارى ءمانجى باتىرلار جانە ءوزىنىڭ ۇلكەن ۇلى لاما دورجى باستاعان ءۇش جاساق جىبەرەدى. قالدان سەرەن ءۇش جاساققا قوسىمشا قالماقتىڭ كارى كوكجالدارىنىڭ ءبىرى، بوشوحتۋ حان زامانىنان بەلگىلى جالبى باتىردى جىبەرەدى. جالبى باتىر ابىلايدى ۇلىتاۋدا ۇستادى.
ابىلايدى تۇتقىننان بوساتۋعا رەسەيدىڭ ورتالىق ۇكىمەتى ەمەس، ورىنبور ارالاسقانى بەلگىلى. ي.نەپليۋەۆ كاپيتان ك.ميللەر دەگەن قازاق ءتىلىن جاقسى بىلەتىن وفيتسەردى قالدان سەرەنگە ەلشىلىككە اتتاندىرادى. ونىڭ جانىنا شاقشاق جانىبەك باتىر جولباسشى قىلىپ ءوزىنىڭ ءىنىسى بايقۇلاق باتىردى قوسادى. ك.ميللەردى قالدان سەرەن قابىلدامايدى، بايقۇلاقتى قالماقتار ورىستاردى ەرتىپ كەلگەنى ءۇشىن ازاپتاپ ولتىرەدى.
ابىلايدى بوساتۋعا تىكەلەي ات سالىسقان قاز داۋىستى قازىبەك، مالايسارى باتىر، ابىلمامبەت حان مەن نياز باتىر. ابىلمامبەت بالاسى ابىلپەيىزدى نياز باتىر الىپ بارىپ قالدان سەرەنگە اق ءۇيلى اماناتقا تاپسىردى.
ال بۇل اڭگىمەنى قورىتا كەلسەك، ابىلايدى بوساتقان قازاقتىڭ دا ەلشىلىگى ەمەس، قالدان سەرەننىڭ ءوزى. قازاق شەجىرەسىندە ساقتالعان دەرەكتەر قالدان سەرەننىڭ ابىلايمەن ءتىل تابىسقانىن، ەكەۋىنىڭ دە تەرەڭ ويلى كوسەم ەكەنىن، ەكەۋى دە ءوز ەلدەرىن وسى قىستالاڭ زاماننان قالاي امان الىپ شىعامىن دەپ قابىرعاسى قايىسقان ازامات ەكەنىن دالەلدەيدى. وسى تۇسىنىستىكتىڭ ناتيجەسىندە ەكى ەلدىڭ اراسىندا وداقتاستىق، دوستىق تۋرالى كەلىسىم جاسالدى. ەندى كەلىپ وسى حابار جەتكەندە ورىستىڭ قالاي قىپىلىقتاعانىن بىلسەڭىز...
- ابىلاي ورىس ۇكىمەتىنىڭ قولشوقپارى بولدى نەمەسە ابىلاي قالماقتاردى قولدادى دەگەن پىكىرلەر بار...
- ءبىر قاراعاندا بىزدە تاۋەلسىز مەملەكەتتىڭ اتريبۋتتارى تۇگەل بار، بىراق ەڭ باستى قۇندىلىق رۋح جەتىسپەي جاتىر. بىزدە ۇلتتىق تۇجىرىمدى تاريح جوق. قازىردە ايلامەن قازاقتى ءوز ىشىندە ءىرىتىپ، ءبىر-بىرىنە قارسى سالىپ ابىلاي اتىن اتاتقىزباۋعا كۇش سالاتىندار جوق ەمەس. ابىلايعا، ال شىن مانىندە قازاققا قارسى ماقالانى بۇگىنگى كۇنى قازاق ءتىلدى ازاماتتار جازىپ وتىر، ولارعا جازعىزىپ وتىرعان كىم؟
ەگەر ابىلاي حان 1771 جىلدىڭ كوكتەمىندە ەدىل بويىنان، رەسەي تەپكىسىنەن جوڭعارياعا قاراي كوشكەن قالماق كوشىن نەگە شاپپادى دەگەن ماسەلەگە كەلسەك، اڭگىمە باسقاشا. قازاق بۇل وقيعانى «شاڭدى جورىق» دەپ اتادى. بۇنى قازاق-قالماق سوعىسىنىڭ اقىرى دەپ ەسەپتەۋگە بولادى. بۇل كەزەڭدە جوڭعاريا جەر بەتىنەن جويىلعان، مەملەكەت ەسەبىندە ءومىر سۇرۋدەن قالعان. بۇل جەردە قازاقتىڭ «قاشقان جاۋعا - قاتىن ەر» جانە ەكىنشىدەن، «ەلگە ەل قوسىلسا - قۇت» دەگەن سوزدەرىن ەسكە الۋ كەرەك. ماسەلە قاشقان ەلدى قىرىپ جىبەرۋدە ەمەس، ونى ىشىڭە ءسىڭىرىپ، قاراڭدى كوبەيتىپ، جان-جاعىڭنان قىسپاققا العان يمپەريالارعا قارسى تۇرۋدا. ورتالىق ازيانىڭ ەڭ كۇشتى بيلەۋشىسىنە اينالعان ابىلاي ءۇشىن بۇل ماسەلە وتە وزەكتى بولعانىن ەسكەرگەنىمىز ءجون. ءيا، ابىلاي تۇلعاسى قاراما-قايشىلىعى كوپ تۇلعا. ونى تەرەڭ زەرتتەپ، كەلەر ۇرپاقتىڭ ساناسىنا ءسىڭىرۋ - تاريحشىلارىمىزدىڭ مىندەتى.
اڭگىمەلەسكەن گۇلشات حاميت
